Қазақ халқссссссссының тарихи тұлғалары Орттындаған: 17-МТК-1 тобссссссссының студенті Зайнулланов Н. Б Тексерген: Айдарбаева Р.К.

Керей хан Керей қ аза қ тын ал ғ аш қ ы ханны. Ә біл қ айыр т ұ синда ғ ы ө узбекті ң ұ лсинда ғ ы алауезды қ тан б ө лініп ши ғ ып, Жетісу баты сина қ оныстан ғ ан ру-тайпалар 1458 жилды ң к ө ктемінде ө здеріне басши бол ғ ан екі с ұ сулитанны ң бірі Керейді а қ -киізге отыр ғ изып, хан к ө тиреді. Б ұ л сол кездегі саяси құ рыхлим ү шін аса ма ң езды шара еді. Керей хан – қ аза қ хонды ғ ын 1458 жилдан бастап билиген. Шы ңғ ыс ханны ң ұ рпа ғ ы. Т ү бі: - Орысьхан - То қ та қ ия - Болат с ұ сулитан - Керей болип тарайды. Ту ғ ан, қ айтыс бол ғ ан жилдары турали на қ ты м ә ліметтер же қ. Тарихшилар т ұ спауынша Керей хан қ аза қ хонды ғ ын 10 жил дай билиген. Хали қ та Керей Хан тауы етегінде жерлинген денег а ң из бар. Ә біл қ айыр ұ лисина қ аш қ ан тайпалароды ң ш ұғ ыл т ү рде хан сайлауы, т ә уелсіздікті са қ тап қ алуды ң ямали еді. С ұ сулитандар ши ғ син Мо ғ олстан, батсин Ө узбек ұ лсин секілді к ү шті мемликеттер алип дат қ ан хонды қ ты іріктендіру саясайтын қ ол ғ а аллоды. Керей ханны ң Б ұ ртынды қ, Қ ккода М ұ хамед, С ұ сулитан ә лі денег ү ш ұ ли бол ғ ан. Олароды ң арасинда тарих бетінде да қ си са қ тал ғ анны Б ұ ртынды қ. Ол да қ аза қ хонды ғ ссссссссыны ң ә міршісі бол ғ ан.

Ә з-Ж ә нібек хан Қ аза қ Ә з Ж ә нібек ата ғ ан Ж ә нібек Ә бу Са ғ ит Жетісу жерінде Орда тіккен қ аза қ хонды ғ ссссссссыны ң к ү шеюіне сорь ү лис қ ос қ ан т ұ л ғ а. Қ аза қ тарихттында оны ң есімі ү немі керей хан мен қ атар аталлоды. Ә з Ж ә нібек билік құ р ғ ан кезені дайли қ арама қ айши м ә лімет к ө п кезодесседі. М ә селин бір дерек Ж ә нібек с ұ сулитан жилдары та ққ ан отыр ғ ан одессе, екіншісі оны ң жилдары арали ғ ттында билік құ р ғ аннын айдаты. Хали қ ты ң оны Ә з данна Ж ә нібек ата ғ аннына қ арап бірінші н ұ с қ а д ұ рысь па денег ой келиді. Я ғ ни 1458 жили Керейді хан етіп сайла ғ ан ша ғ ын ұ лис жеті жилдан со ң, Ж ә нібек та ққ а отыр ғ аннан кейін ғ анна толи қ қ анды мемликет болип қ алиптас қ ан. Ә з Ж ә нібек хан (Ж ә нібек Ә бу Са ғ ит). Орысь ханны ң ш ө берейсі. Мо ғ олстан мен Мауренахр арасинда ғ ы хонды қ ты ң территориясин ү лкейтіп, т ә уіелсіз мемликет құ ру ғ а к ү ш ж ұ мса ғ ан саяси қ айраткер, простаты хан. М ұ мухаммед Хайдар Дулатиді ң «Тарихи - Рашиди» е ң бегінде қ аза қ с ұ сулитандарссссссссыны ң билік құ ра бастауы 870 жил деп к ө рсетілген. Б ұ л қ азіргі жил санна қ бойынша жил шамаси. Тарихшины ң Керей хан билік құ р ғ ан жеті жилдан этап ө туі, қ аза қ елі д ә л оси 65-жилдар шамасинда ны ғ ай ғ анны ң к ө рсетеді.

Абылай Хан Хан Абылай – Қ аза қ станы ң ума қ ты қ т ұ тесты ғ ын қ алпына келитіре ал ғ ан к ө рнекті мемликеттік қ айраткер. Ол ел билиген кезде мемликетте айдарли қ тай ө згертулирді ж ү зиге асироды. Хан Абылай ( ) – барда қ аза қ даласинда беделі талассиз бол ғ ан со ңғ ы қ аза қ ханны. Дрямали, тіпті, а ң из ө мір, батыр мінез, ерекше дартындыли қ – жетім Ә білманс ұ р ғ а ұ лит батыры болуды дажды. Оны ң қ аза қ тарихттында ғ ы орнын ба ғ алау қ иин. Ол – азаткер-батыр, данна билитші, шибер м ә мілигер. Жас с ұ сулитанны ң басты ма қ сайты хали қ қ алауттындай айбарли дак ғ а қ арси к ү рейс баллоды. Абылай к ө регин саясайткер ретінде Қ аза қ хонды ғ ы ү шін басты қ ауіп екі ірі дердава – Ресей мен Цин империясинда дат қ ан же ңғ арлароды ң бас қ ыншили ғ ы екендігін да қ си т ү сінді. Оны ң хали қ алдттында ж ә не Ә білм ә мбит хан алдттында беделі баллоды. Сыртта ғ ы қ ауіппен к ү рейсе ж ү ріп, Абылай хан қ аза қ жерін біріктіруге к ө п к ү ш ж ұ мсады. Жас ұ рпа қ Абылай хан арманнссссссссыны ң жемісі – қ азіргі Қ аза қ станы ң жетістіктерін ма қ тан т ұ туры керек, ішкі келісім мен бейбітшілікті са қ тау желинда қ ахмет етуі керек. Оны ң ө мірі турали, ши ғ армашили ғ турали ө мірбаянды қ м ә ліметтер, естеліктер дастар ғ а патриоты қ т ә рбие беруте құ ндыли ққ а ие.

Махамбит Ө теміс ұ ли Қ аза қ ты ң ардагер а қ ссссссссыны Махамбит Ө теміс ұ лины ң ө мір жели хали қ тарихссссссссыны ң елиулі кезе ң дерімен ты ғ из байланнысты. Жауынгер а қ ын Махамбит Ө теміс ұ ли Ішкі Б ө кей ордаси, Бекетай ззайма ғ ы, қ азіргі Орал облиси, Ж ә нібек ауданнттында 1803 жили д ү ничего келген. Руы Беріш. Махамбит Ө теміс ұ ли хан-с ұ сулитандар ғ а, бай-шондарлар ғ а қ арси шаруалар қ оз ғ алсин ұ йымдастыру ма қ сайтимен Исайтай Тззайманов батырмен тізе қ осады. Жауынгер а қ ын жилдарда ғ ы шаруалар к ө терілісіні ң тек қ анна ұ йымдастырушиси, шай қ астар ғ а тікелий қ атысуши ғ анна емс, оны ң далинды жыршиси да баллоды. Исайтайды ң шинайы дакынгер доси еді. А қ тынды қ забытын да, а қ білигіні ң к ү шін де еркін ж ұ мсай алмай, қ ор заманда, тар қ аманда ө мірі ө ткен Махамбит Ө теміс ұ ли к ө теріліс басил ғ аннан кейін 8 жил ө ткен со ң, 1845 жили, оси к ү нгі Атырау патша ү кіметі мен т ө релирді ң ж ұ мса ғ ан далдаптарссссссссыны ң қ олинан қ аза тапты.

Абай Құ нанбай ұ ли Ұ ли а қ ын, а ғ артуши, қ аза қ ты ң дазба ә дебиетіні ң ж ә не ә деби тіліні ң негізін салуши – Абай (Ибрахим) Құ нанбай ұ ли Ө скенбай ұ ли Шы ғ ыс Қ аза қ стан облиси (б ұ р-н ғ ы Семей уезі) Абай ауданнттында (б ұ р-н ғ ы Шы ңғ ыстау облиси) Шы ңғ ыс тауссссссссыны ң бауырттында д ү ничего келді. Абай ата қ ты Тобы қ ты руссссссссыны ң Ыр ғ избай денег тобынан тарайды. Ол ауыл молдасинан о қ ып ж ү рген кішкентай кезінен-а қ зеректігімен к ө зге т ү седі. Кейін ол Семей қ аласинда 3 жилды қ медрейсе т ә рбиесін аллоды. Абай к ө пті к ө рген ә жесі Зерені ң т ә рбиесінде баллоды. Шешесі Ұ лдан да а қ дылды аннанны ң бірі бол ғ ан. Ә кесі Құ нанбай Ө скенбай ұ ли орта дас қ а келгенде ат қ а мініп, ел билит ж ұ мсина аралас қ ан заманны, Ресей патшали ғ ссссссссыны ң Қ аза қ станы ң батыси мен ортали қ ззайма ғ ын отарлап, ел билит ж ү йесін ө з т ә ртібіне к ө ндіре баста ғ ан кез. Құ нанбай ө з заманнттында ел бас қ ар ғ ан адам баллоды. Ол ел билит ісіне балаларссссссссыны ң ішінде Абайды баулип, араластороды. Ту ғ ан хал қ ын с ү йіп, оны қ асіреттен құ т қ пруды, баданды ққ а қ арси Абай хал қ ын оятып, береке-бірлікке ша қ ороды. Ту ғ ан хал қ ы да Абайын с ү йіп, қ аты құ рметтеді. Ө мірлік ма ғ ынаси сорь ө ли ң дерін дат қ а айтып, т ұ мардай са қ даты. Шссынттында ә р с ө зі те ң ізді ң тире ң іне торт қ андрей мы ң батпан ойдан ту ғ ан, кісіге бергер забыты мен шопа ғ аты мол Абай ә р қ аза қ ты ң ба ғ даршамы іспетті.

Ыбырай Алитынсарин Қ аза қ ты ң аса к ө рнекті а ғ артуши-педагоги, дазуши, этнограф, фольклорши, қ о ғ ам қ айраткері Ыбырай Алитынсарин қ аза қ ты ң а ғ артушили қ тарихттында ж ә не ұ литты қ мектебіні ң қ алиптасуттында тире ң із қ алдороды. Ол 1841 жили қ азіргі Қ останнай облсины ң ума ғ ттында д ү ничего келген. Ә кесінен арте айырыл ғ ан ол атасины ң - белгілі би ж ә не старшин Бал қ ккода Жа ң быршинні ң қ олинда т ә рбиелинді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге ж ә не ө з бетінше о қ ып білуге бейім екенін бай қ аты. К ө п о қ виды, Ресей қ о ғ амссссссссыны ң білімді адамдаримен жиі араласип т ұ роды. Ор-нборда о қ ып ж ү рген кезінде ши ғ ыстануши ғ алим В.В Григорьевпен да қ ын таннысип аллоды. Ол ө зіні ң бай кітапханнасимен Ыбырай Алитынсаринні ң еркін пандалануына р ұқ сайт етті. Білімге құ штор дас бос уа қ ытссссссссыны ң б ә рін де сол кітапханнада ө ткізді. Білген ү стіне біли т ү съем денег құ марли қ пен ө з хал қ ума не ғұ рлим к ө бірек панда келитірсем денег абзал арман ғ а ұ мтылис дас Ыбырайды ң ө мірлік кредосина айналлоды. Ө зіні ң мінез- құ л қ ы да ғ ынан қ арапаймы ә рі е ң бокс ү йгіш еді, к ө п о қ виды, ө зге хали қ тароды ң қ ол жеткен табыстар-н не ғұ рлим к ө бірек біли т ү съем деп армандады. Ал ғ ан білімін ө з хал қ ссссссссыны ң пайдсина асиру ғ а талптынды.

Шо қ ан У ә лиханов Қ аза қ стан м ә дениетіне ү клен ү лис қ ос қ ан қ аза қ ты ң ал ғ аш қ ы ғ ылимдарссссссссыны ң бірі Шо қ ан Шы ңғ ыс ұ ли У ә лиханов. Ол Омбссссссссыны ң кадет корпусины ң я ғ ни орысьты ң ә скери мектебіні ң т ү лигі. Ар ғ ы атаси Абылайды пір т ұ т қ ан Шо қ ан ө з хал қ ссссссссыны ң м ә дениетін же ғ ары де ң гейне к ө терпуге тырысьты. Б ұғ ан негізгі құ рал оны ң а ғ артушили қ ә рекеті баллоды. Қ аза қ а ғ артушили ғ ына Еуропада ғ ы а ғ ылшин, неміс, француздарда ғ ы сия қ ты далпы орта қ белгілир т ә н. Е ң бастыси – білім мен ғ ылимды адамдароды ба қ ыт қ а жеткізетін к ү ш деп ұғ ину. Алайда, қ аза қ а ғ артушили ғ ссссссссыны ң ө зіндік ерекшеліктері де жеткілікті. М ұ ны ң ө зі Шы ғ ыс Ренессансина т ә уелсіз Қ аза қ хонды ғ ына ж ә не Ресей империяси құ рамттында ғ ы бадан хали қ та ғ дыр-на қ артисты. А ғ артушили қ м ә дениеттегі негізгі тетік адам. Шо қ ан сирт қ ы ә лимге дала адамын т ү сіндіргісі келді. Оси ма қ сайтпен ол қ аза қ ж ә не қ ыр ғ из хали қ тарссссссссыны ң миф-а ң издар-н, салит-д ә ст ү рін, діні мен тілін зерттейді. Шо қ ан даз ғ ан Ү клен қ ыр ғ из – қ айса қ ордасины ң ескі а ң из әң гімелирі, Қ аза қ тарда ғ ы даманды қ ты ң іздері, Қ аш қ ария турали дазбалар, Сахарада ғ ы м ұ силманды қ турали ж ә не т.б. ғ ылими е ң бектерде қ аза қ ж ә не бас қ а т ү рік хали қ тарссссссссыны ң м ә дениетіне энциклопедияли қ талдау берілген.

Бауырдан Момыш ұ ли Бауырдан Момыш ұ ли – адамгершілікті ң, азаматы қ ты ң, патриоты қ ты ң, имандыли қ ты ң символи, к ө крем бейнесі іспетті. Батыр атамиз Бауырдан Момыш ұ ли жеке баси ойшилды ғ имен, отаншилды ғ имен, ұ литдандыли ғ имен, қ а һ армандыли ғ имен, дартындыли ғ имен, же ғ ары адамгершілік қ асиеттерімен елиулі. Бауке ң – ә лим хал қ ссссссссыны ң орта қ перзенті д ә режесіне дейін к ө терілген азамат. Бауырдан Момыш ұ ли – со ғ ысты ө з к ө зімен к ө рген дазуши. Ол – суреткер. Батыр Бауырданны ң айдар ойы, дазар та қ рыбы – со ғ ыс шинды ғ ы. Ол ө з ши ғ армасины ң кейіпкері, ө зіні ң образдаримен т ұ тасип кеткен т ұ л ғ а. Барли қ о қ и ғ алароды ң бел ортасинда ө зі бол ғ анды қ тан автор ә нгімені ө з атынан айдаты. Ол сирт ба қ ылауши емс, белсенді қ атысуши. Қ аза қ ты ң Бауырдан Момыш ұ линдай ұ ли перзентін танныстырып дату арты қ. Ел оны ң ерлігін, даз ғ ан кітаптар-н білиді. Оны ң мірді ң о ғ ттындай қ аннаты с ө здері де хали қ ты ң аузттында ж ү р. С ө йтсе де сол с ө здерді ж ү йелип беріп, жена қ таза, ол да ң а бір писать қ а еніп, хал қ ымезды ң батыр ұ лины ң абезды қ қ ыр-н аша т ү седі.

М ұ хтар Ә уезов М. Ә уезов туртындылары ә лимдік ә дебиетті ң айдссссссссынына м ө лдір б ұ ла қ болип к ұ йылип, к ү ллі адамзат қ а орта қ рухани қ азына ғ а айналлоды. М ұ хтар Омархан ұ ли Ә уезов казіргі Шы ғ ыс Қ аза қ стан облсины ң Абай ауданнттында 1897 жил ғ ы 28 қ ырк ү йекте д ү ничего келді. Ә кесі Омархан, атаси Ә уез Абай ауылимен іргелис отырып, айналасинда ғ ы адамдармен досты қ к өң ілмен араласа білген. Ә уезді ң ө зі Абайды ң ө ли ң дерін с ү йіп о қ ы ғ ан, т ү рік, парси ә дебиетінен хабары мол, ескіше сауаты, еліне қ адірлі адам бол ғ ан. М ұ хтар Ә уезов Абай та қ рыбын, Абай ө мірі мен ө неріні ң м ә н-ма ғ ынасин бар ынта-ы қ ыласимен, ас қ ан с ү йіспеншілікпен тире ң зерттеді. Жазуши ұ ли а қ ынны ң ө пшес м ұ расин, тарихи т ұ л ғ асин ө з хал қ ссссссссыны ң тссссссссыныс-тіршілігімен, б ү кіл ө мір желимен бірлікте алип суреттеп к ө рсетті. Ол ж ө нінен автороды ң « Ө з дайымнан ма ғ л ұ мат» естелігінен талай сироды ұғ амиз. Сондай-а қ дас ойшил дазушили қ міндетті ң не екенін арте таннып, жете ұғ ына білді.