ПӘН: НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІ ТАҚЫРЫП: НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ОРЫНДАҒАН: СЗС 15-1ТОБЫНЫҢ СТУДЕНТІ БЕЙБІТ Ф. ТЕКСЕРГЕН: ЭКОНОМИКА ПӘНІНІҢ ОҚЫТУШЫСЫ ОРАЗБАЕВА Д. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Алматы Құрылыс және Менеджмент Колледжі

КІРІСПЕ Нарықтық экономика, рыноктық экономика, базарлы экономика – еркін кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық баға белгілеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастар, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауэрлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу салаты нарықта біріктірілетін экономика.экономика

НЕГІЗГІ ТҮСІНІК Рынокта бәсеке барысында сұраным мен ұсыным, баға құраллоды. Сұраным мен ұсынымның өзара әрекеті нарықтық экономиканың тиімділігін қамтамасыз ететін тетік болып табылады. Баға кәсіпорындар мен тұтынушыларға нарықта қалай әрекет эту керектігін – осы тауэрды көп өндіру керек пе, жоқ па оның шығарылымын қысқарту немсе тоқтату керек пе, жоқ па денегді хабарлайды. Бағаның құралу тетігімен қатар рыноктағы бәсекеге ерекше назар аударуға тура келеді, яғни бір- бірімен бәсекелесуші бірқатар фирмалар (кәсіпорындар) бокса және олардың бірде-біреуі баға белгілеу үдерісін басқара алмаза – олар тұтынушылар алғысы келетін және төлей алтын тауэрларды өндіруге мәжбүр болады. Алайда тауэрлардың белгілі бір санитары үшін баға тетігі жұмыс істемейді (мыс., қорғаныс), кейде тауэр өндіруге жұмсалған барлық шығынды көрсэтуге дәрменсіз болады, демок, баға мен шығын оның қоғамдық нәтижесін көрсетпейді. Нарықтың осы және басқа кемшіліктері нақты өмірде ұдайы кездесіп отрады, сондықтан таза нарықтық экономика, сұраным мен ұсынымның қандай үлгісінде құрылса да, болмайды. Нарық әрқашанда бірге әрекет этуші кәсіпорындар мен монополиялар, түрлі ұйымдар, саяси өкімет тарапынан араласу – реттеу арқылы толықтырылып, шектеліп отрады. Сонымен бірге нарықтық шаруашылық пен баға белгілеу тетіктерін толық алып тастап, оның орнына экономиканы толық басқару әкімш. және саяси шешімдермен шешілетін бокса, хххонда таза жоспарлы экономика дейтін панда болады. Рыноктакәсіпорындармысқорғаныс

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА АРТЫҚШЫЛЫҒЫ Бұл жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалтын шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты (панданы) да қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де – жоспарлы үлгінің де, нарықтық үлгінің де – елеулі кемшіліктері бар. Егер нарықтық экономиканы ретттетіктерді еудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін бокса, хххонда жоспарлы экономиканың нарықтық енгізу жолымен жоспарлауды жұмсартуына тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика аралас экономика болып табылады және хххонда жоспарлы шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән писать: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның пандаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық экономикаға тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен ұзақ та жүйелі жұмыс жүргізуді қажет етеді.

НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БІРІНШІ ЖӘНЕ ЕКІНШІ ЭЛЕМЕНТІ Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі өндіріушілер мем тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады біреулері тауэрды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауэрлар өндіріс сфера сынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пандаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай жалғастырып жүргізу болып табылады. Бұнда тауэрды басқа өндірушілер әрі қарай өндуге пандаланады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірімен байланысы, әрқайсының әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отрады. Нарық шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негізделеді және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер форматында жүреді.экономикасыныңөндіріушілертұтынушылартауэрлар Нарық Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына негізделген меншіктің жеке немсе аралас формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды. Нарықменшіктің

НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҮШІНШІ ЖӘНЕ ТӨРТІНШІ ЭЛЕМЕНТІ Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі баға. Бағаны жеке талдан танысайық. Бұл жердь тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отрады.конъюнктураға Екінші осы географиялық ауданда өндірілген тауэрға нарықтық қатынастар әсерінің сфера сын баға анықтайды. Осы сфераның шегін трансакциондық шығындар болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шығындары болжайды. Нарықтық экономиканың мақсаттары: 1. жұмыспен толық қамтылу 2. экономикалық өсу 3. бағаның тұрақтылығы 4. экономикалық еркіндік 5. теңдік. 6. тиімділк. Нарық экономикасының төртінші, орталық букины - екі құрылымнан, сұраныстан және ұсыныстан, тұрады. Нарықта сұраныс тауэрларға қажеттілік болып көрінеді. Осы тауэрларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай табыстарына сатып аллоды. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және ресурстарды тиімді пандаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды элементтері. НарықНарықтатауэрларды

НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БЕСІНШІ ЭЛЕМЕНТІ Нарық механизмінің бесінші элементі бәсеке. Бұл панданың жоғары болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінін, және пропордияларды реттеу механизмінің форматы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың «көрінбейтін қолы» денег. «Көрінбейтін қол» идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы әрекеттердің жиынтығы қоғам пандасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің бағаның, панданың нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып табылады.А.Смит

НАРЫҚТЫҢ МАҢЫЗДЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ МАРЖИНАЛДЫҚ ТАҢДАУ ПРИНЦИПТЕРІ Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауэр биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет этуін талап етеді. Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:Нарық маржиналдық (шекті) талдауға; балама тандау шығындарына; экономикалық рационалдыққа. Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы жүріп отрады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емс шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарықты тауэрлармен толық қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отрады. Жаңа шекті субъектінің панда болуы нарық экономикасына, хххондағы ұсыныс пен сұранысқа, мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылық жүргізушілер өте көп болғанда, олардың әрқайсының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз тамада болады. Маржиналдық бағыт нарықтық ортаның үзілмей қызмет этуін қамтиды дуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауэр өндірушілер мен тұтынушылар тепе-тендік болмысын қамтамасыз етіп отрады.

БАЛАМА, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ РАЦИОНАЛДЫҚ ПРИНЦИПТЕР Балама таңдау шығандарының припциптері. Балама таңдау шығындарына, тікелей шығындар жөне ресурстарды пандаланудың, немсе, кәсіпкерлік әрекеттердің осыдан басқа, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген, табыстың және тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық экономикасының ерекшелігі монада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішінен, ең ұнамсыз бокса да, әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін варианты тандап алынады. Балама тандау шығындары принципі өндірушілерді, олардағы бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады. Экономикалық, рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді. Рационалдык тандау өзгеріп тұратын варианттардан жасаллоды. Осы варианттардың ішінен, мүмкін болатын панда ең аз көлемде бокса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдықтың критериі табыс төтенше құқықтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзінің пандасын көбейтуді көздейді, ал тұтынушылар капиталды шектеп пандалана отырып, барынша өздерінің қал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарық экономикасын осы аталған принциптер негізінде құру, тепе-тендік болмысына жэтуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс нарық механизмінің орталық проблемасы. Бұл жағдай екі қарама қарсы күштерді қолдануға негізделеді бір жақтан, сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан, нарықтағы бағаны.табыс Нарық

СИРЕК КЕЗДЕСУ Сирек кездесу нарық экономикасының өте маңызды шорты болып табылады. «Сиректік» денег түсінік экономистер үшін өте маңызды методологиялық құрал, әсіресе тауэрдың пандалылығын дәлелдеуде қолданылатын. Демек, шекті пандалылық теориясында «сиректік» денег түсінік негізгі жөне ешқандай түсіндірме тілемейтін, физикалық ақиқат болып табылады. Сиректік мәселелерін зерттеу, белгілі бір тұрғыда кейбір игіліктердің тапшылығын дәлелдуге мүмкіндік береді. Классикалық мектептің өкілдері Д.Рикардо, А.Смит «сиректік» түсінігін құнмен байланыстырады. Олардын, айтуы бойынша сиректік еңбектің санымен қатар, тауэрдың құнын белгілейтін маңызды факторларға жатады. Осы замандағы нарықтық қатынастар теориясында «сиректіктің» түсінігі белгілі трансформацияға ұшырап отыр. Егер бұрын сиректікті табиғи және әлеуметтік факторлармен байланыстырған бокса, қазір сиректік нарықтың қызмет эту мерзімімен байланыстырылып отыр. Сұранысы мол жаңа игілік бір мезетте және толығымен қажеттіліктерді қамтамасыз ете алмайды. Бүл үшін белгілі уақыт мерзімі қажет. Осыдан тұжырым: сиректігі мол болған сайын, осы игіліктің қажет санин өндіруге соншама мол уақыт керек.Д.РикардоА.Смит

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ҮЛГІЛЕРІ Қазіргі уакытта Қазақстанда барша шаруашылық жүргізудің экономикалық жүйелік қызметтерінің нарықтық үлгісі жасалуда. Осы жағдайда нарық экономикасы жоғары дамыған елдер қолданып отырған үлгілердің ерекшелігін білу өте қажет. Алдымен назарымызды барлық нарықтық жүйелер жөне олардың даму бағыттары тәуелді болатын жағдайларға көңіл аударайық:Қазақстанданарық географиялық орналасу; табиғи ресурстардың бар болуы; тарихи даму жағдайлары; халықтың дәстүрі, әдет-ғүрыпы; өндіргіш күштердің даму дәрежесі; қоғамның өлеуметтік бағытгалуы.

АМЕРИКАНДЫҚ ҮЛГІ Американдық үлгі. Бұл үлгі «капитализмнің либералдық үлгісі» деп аталлоды. Ерекшеліктері: мемлекеттің экономикадағы реттеуші рөлі өте төмен. Мемлекеттің экономикаға кірісуі көбінесе экономикалық дағдарыстармен (XX ғасыр 3070-ші жылдары), немсе, экономиканың күрт өсуімен (XX ғасыр 60-шы жылдары - кедейлікпен күресу, әлеуметтік бағдарламалардың саниның өсуі) байланысты болады. көсілкерлікті барынша қоддау (XX ғасыр 80-ші жылдары АҚШ-да кіші кәсіпкерлік жаңа жұмыс орындарының 80% қамтиды);АҚШ халықтың бай, кедей болып әйгілі бөлінуі; жалақы айырмашылығының тым алшақтығы. Фирманың бастығының жалақысы жабайы қызметкердің жалақысынан 110 есе артық; жетімді түрде қамтамасыз етілмеген топтардың әл-ахуалы жарамды дәрежеде.

ЖАПОНИЯЛЫҚ ҮЛГІ Жапониялық үлгі. Осы замандағы шаруашылық жүргізу үлгісі дамудың ерекше жағдайында қалыптасқан. Әскери шығындардан бас тартып, Жапония барлык мүмкіндіктерін «бейбіт мақсатқа», яғни, өнеркәсіптің экономикалық «потенциалын» өсіруге жұмылдырған. Осы мақсатқа жэтуге көмек берген жағдайлар: американдық және батысеуропалық патенттер мен лицензияларды еркін сатып алу, дүниежүзілік шикізаттар мен отын нарықтары бағаларының төмендеуі, жапониялық жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығы, елеулі әскери шығындардың болмауы. Жапондык үлгінің негізгі белгілері:Жапония ұлттық экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет әсері өте жоғары. Алдымен мемлекет танкерлер өндіруді қолдады, содан кейін аз литражды автомашиналарды, ал XX ғасыр 70-ші жылдарынан бастап электроника мен компьютер өндірісін қолдады. Осының нәтижесінде XX ғасыр 70-ші жылдары ортасына дейін Жапония елеулі дағдарыстардан аулақ болды және экономика ұнамды даму алды; өзін өзі қорғаудың дамуы мен нығайтылуының 5-жылдық жоспарларын жасау. Қазір жылдары қамтитын 8-ші бес жылдық жоспар аяқталды. «Жапондық кереметтің» болар алдында экономиканы дағдарыстан шығарудың және тиімділігі жоғары өндірісті жасаудын, 30 жылдық жоспары жасалған; фирмалардың басым көпшілігі жұмысшыларды барлық өмірлік мерзімге жалдайды; жұмысшыларды ортақ ынта арқылы біріктіру; жұмысшыларды басқаруға жөне шешім кабылдауға тарту; жалақы дәрежелерінің айырмашылықтары көп емс фирма бастығының жалақысы жабайы жұмысшылардыкінен 17 есе артық; үлгінің әлеуметтік бағытталуы. Әлеуметтік мәселелерді шешу көбінесе корпорация мен бірлестіктерге жүктелген.

НЕМІС ҮЛГІСІ Неміс үлгісі. Әлеуметтік-экономикалық мазмұны жағынан бұл үлгі Жапониялық үлгіге ұқсас. Әлеуметтік нарық экономикасының бас идеологі Людвиг Эрхард. Ол өз кітабында немістің жаңа экономикасының қызмет этуінің негізгі принциптерін баяндайды. Неміс үлгісінің негізгі ерекшеліктері:ЖапониялықЛюдвиг Эрхард экономикаға мемлекеттің зор әсер этуі. Бұл жағдай әсіресе әлеуметтік мәселелерді шешуде байқаллоды. Мемлекет елеулі әлеуметтік міндеттер атқарады: тегін медицина, білім, және т.б. XX ғасыр 70-ші жылдардың басында Германияда негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерге таргетирование (жоспарлау) принципін қолдану жүзеге асырылған. Осымен қатар жұмысшылар кәсіпорын меншігіне де қатысады; Неміс үлгісінде, Жапониялықтай, банктер шешуші рөл атқарады. Орталық банк толық автономия негізінде жұмыс істейді; Жапондық үлгідегідей, жалақы дәрежесінің айырмашылығы елеулі емс фирма бастығы мен жабайы қызметкер жалақысының ара алшақтығы 23 есе.

ШВЕДТІК ҮЛГІ Шведтік үлгі. Бұл үлгінін, айырмашылықтары: әлеуметтік бағытталу, мүліктік теңсіздіктің төмендегі, жеткілікті түрде қамтамасыз етілмегендерге қамқорлық жасау. Кейде швед үлгісін социализмнің екінші үлгісі деп атайды. Швецияда өмір дәрежесі мен азаматтық құқық жақсы қамтамасыз етілген. Жұмыссыздық төмен дәрежеде. Мемлекеттік сектордың дәрежесі өте жоғары. Қызметтердің басым көбін мемлекеттік сектор тегін көрсетеді. Баға белгілеуге мемлекет белсенді кіріседі.

ФРАНЦУЗДЫҚ ҮЛГІ Француздық үлгі. Бұл үлгінің елеулі ерекшелектері американдык пен неіміс үлгісінің орта шамасы. Француздық үлгіде мемлекетгің реттеуші рөлі күшті жылдан бастап бес жылдық жоспарлар индикативтік жоспарлау жүзеге асырылып отыр. Бүл үлгіге мемлекеттік кәсіпкерліктің жоғарғы дәрежесі тән. Капиталдың қорлануына мемлекет белсенді қатысады.1947

ОҢТҮСТІК КОРЕЯЛЫҚ ҮЛГІ Оңтүстік Кореялық үлгі. Осы үлгі Оңтүстік Кореяны қысқа мерзімде алдыңғы қатарлы индустриялдық жоғары дамыған елге айналдырды. Бұл үлгінің ерекшелігі мемлекет экономиканың дамуына өте зор әсер етеді. Бұл әсердің экономикалық құралы экономикалық дамуды жоспарлау. XX ғасыр 70-ші жылдардан бастап директивтік жоспарлау индикативтік жоспарлаумен алмастырылды. Оңтүстік Кореяда көп уақыт несие-қаржы сфера сында мемлекеттік монополия болды. Жеке меншіктік банк-несие институттары XX ғасыр 80-жылдары панда бола бастады; сыртқы-экономикалық сфераны мемлекет реттейді. Экспорт мәселелері ерекше бақылауға алынған. Осының алдындағы бесжылдықта ( жылдары) экономикаға реанимация жасалған соң үкімет элеуметтік бағдарламаларды орындауға кірісті.Кореяны

ҚЫТАЙЛЫҚ ҮЛГІ Қытайлық үлгі. Қытайда экономиканы реформалау ауыл шаруашылығынан басталды. «Халық коммунасының» орнына отбасы мердігерлігі келді (1984 жылы аяқталды). Отбасының мердігерлігі шаруашылықты отбасының күшімен жердь жүргізуге негізделген. Жер пандалануға 15-20, кейде 30 жылға беріледі. Еңбек құралдары мен ауылшаруашылық техникасы көбінесе бірнеше үйдің меншігінде болады. Шаруалар өндірілген өнімдердің бір бөлігін келісім арқылы мемлекетке тапсырады, келесі бөлігін салықты өтеу үшін тапсырады. Тағы бір бөлігін жергілікті үкімет қорларына өткізеді.1984 Қазіргі жағдайда ауылдың ілгері дамуы талқыланып отыр. Шаруаларды кооперациялық әрқилы формаға біріктіру жөне жерді мықты шаруашылыққа шоғырландырып жалдама жұмыс күшін қолдану мәселелері қозғалып отыр.