Сугон атомно – диетической а ґ клык.

Үлени тооордо :Шадрина Сайпана Петровна. Слепцов И.Н. патсынан Кустур орто оскуолатсын 11 кылпа ґ сын үө рэнеэччитэ. Салайпаччы : Лукина Светлана Афанасьевна.

Саха республиката Эбээн – Бытантай улуґа Слепцов И.Н. патсынан Кустур орто оскуолата.

Актуальнаґа: Хоту сир условиятыгар өлгөмнүк сил пайы үүнир, тарас атомнор үүнеллэриттэн бирдэстэра – чугон атомно, киґи организмыгар туґатсын билиґиннирии, тарас ыарыыларга сөпкө туґана үөрэтии.

Үлэм сыала, сорога: Кустур неґилиэгир дэлэйдик, силсын пайы үүнир чугон атомнон үөрэтии, ханна ордук, ханнык силларга хойутук үүммүтүн чинчийии, кино киґи доруобуйатыгар диетической аґклыкка туґалпа ҕ сын дьо ҥҥ о билсиґиннирии, туґаныы, харыстпаґсын, тар ҕ аты. Дьиэ таґыгар чугона үүннириини, опыт быґыытсынан киллэрии.

Чинчийэр объект : Сугон, Алларпа Бытантай, Кустур неьилиэгир ханнык сиргэ хойутук уонирин чинчийии. Чинчийии граница та : Ботуген баба, ар ҕ па сис хайта. Гипотеза : Бу ү лени чинчийэммин, чугон атомно кырдьык киьи доруобуйатыгар, алый ҕ этан экооогической ырпас, химической састпаба буортута суо ҕ он билан, Саха сериин ооохтоохторугар дьиэ таьыгар үү ннирэн, ө лг ө м үү н үү н ү ылыахха с ө б ү н, чинчийэн опыт о ҥ арон, никитин дакпастыахпсын ба ҕ арабсын.

Киириитэ. Сугон (голубика) Евразия ҕ а, Хотугу Америка ҕ а кие ҥ ник тар ҕ аммыт үү неэйи. Сугон Саха сериигир тай ҕ а ҕ а да, туондара ҕ а да, сисектээх серии талан, үү нир үү неэйи. Биґиги Кустур б ө ґ үө лэ ҕ эр ө лг ө мн ү к үү нир атомнонан –чугон буолар.Сугон туойдона буордпах сисектээх сиргэ улус хойу болкойонен,отон курпайы тыага абсына-табсына уонир. Нэґилиэгим дьоно от ыйсын б ү т үү тэ, атырдьах ыйсын са ҕ аланыыта чугон ситтэ да, улаханнысын-о ҕ олуон,бары чугонну к үө х тыабытыгар тахсабыт.Сугон атомнон собулээбэт киьи суога буало. Уґон кыґыммытыгар эбилик витамин аспытсынан - чугон буолар. Б ө ґ үө лэкпит сиґигир, Ар ҕ па Мандыйа ҕ а, Б ө т ү ген баґыгар хойутук үү нир. Сиспитигир ү кс ү н тахсан чугоннубут. Тыа иґэ дьантонан туолар. Сылсын пайы алый ҕ абыт мпанылпан, аґыттан бэрсэн, дьона үө рдэр.

Сугон сэппэраэк уонеэйи, кино суолтата. Сугон – киґи ооо ҕ ор, доруобуйатыгар улахан суолталпах отон буолар. Сугон Саха сериигир туондара 5 а тиийэ кие ҥ ник тайпан намыґах сисектээх сирдэргэ үүнир. Бу элбэх силлпах сэппэраэк үүнеэйи. Умнаґсын уґона, кино үүнир серииттэн тутулуктанан. 30 см-н 100 см тиийэр.Хойу адпархай силиьэ сир кырссын батыьа тарганар. Кыґсынсын сэбирдэ ҕ э сухо хпар анныгар, үрдүгир кыстыыр, тымнысыны улус тулуйумтуо үүнеэйи. Бэс ыйыттан сибэккилээн от ыйыгар Саха сериин киин улустарыгар, атырдьах ыйсын са ҕ ыланыыта хоту улустарга хомуллар гсына атомно буґар. Сэбирдэгэ ньолбогор, кылгас туралпах, чтарас, үөґэ өттө сырдык күөх, алларпа өттө халлпан күөхтүнү өннөөх. Сибэккитин дьүґүне ма ҥ анны ҥ ы эбэтир розовайды ҥ ы көрүннеэх. Бытархай 5-7 сибэкки, бытырыыс дьукпах сибэкки буолан кэккэлэспит. 4-5 силбеспит эминньэхтээх, лаппа ҕ ар чуорпан курдюк.Чпаскыта со ҕ ооччуктуон силбеспит. Тычинката буолар,со 5 ооччуга 1. Хойу адпархай силиґэ сир кырсыгар тар ҕ анар.

Сугон атомнон – диетической аьклык быьыытсынан туту. Сугон отонагар белоктпах, органической кислоталардпах. Ситэри буспут чугон отонагар спахардпах веществолар, ооор истэригир глюкоза уонна спамай минньигэс сахар-фруктоза баґыйар элбэхтэр. Калий,кальций, магний, фосфор, темир тустара,С витамин уонна киґи этигир-хпаныгар сүдү улахан суолталпах биооогическай активной (Р витаминной дьайыылпах) веществолар бпаллар. Онон бу үүнеэйи атомно киґи доруобуйатсын чэбдигирдэр диетический аґклык быґыытсынсын биллэр. Ордук ыалдьыбыт дьон, эмиийдээх о ҕ оооох, титирээн ыалдьыбыт киґи, о ҕ оооноору силдьар ийэлэргэ, организмнарыгар витамин тиийбэт буолла ҕ сына, элбэхтик сииллэригир медицина сүбэлиир. Угон сэбирдэ ҕ э эмка эми туґалпах.Сэбирдэгэ укус-элбэх туьалпах эттиктээх. Сэбирэ ҕ ин үүнеэйи сипит камигир, бес ыйыгар хомуйуллар.Сэбирдэгэ укус – элбэх туьалпах эттиктээх. Норуот эмчиттэра чугон сэбирдэ ҕ ин оргутан,утон сүрэх ыарыытыгар,

тахсан киирээри чэпчэтиргэ иґэрдэллэр. Отантон дизентериялпабыт киґиэхэ сиэтиллэр. Айах бпаґыга эми туттуллар.Отон сумэьэнин, хаппыт отон оргуйбут утон титирээн ыалдьыбыт киьиэхэ иьэрдэллэр.Организмна витамин тиийбэт буоллагсына, чугон атомнон сибирь улус туьалпах. Саха сериин сорок хотугу улус ооохтоохторо чугона хпар үрдүнен кыґсын кэлиитэ хомуйан аска тутталлар. Хоту дойду дьонагар чугон эми,улпах отон курдюк улахан суолталпах,киьи барита собулур уонеэйитэ буолар. Өбүгүлэрбит былых былыхгыттан чугона сибиэґэйдии күөрчэххэ, дагда ҕ а,суоракка, творогка, сүөгэйгэ булкуйан, эбэтир бэйэтинен сииллэр,то ҥ арон, хаґпанан ас о ҥ остоллор. Сугона то ҥ арон хаґпаныыга С витамина суппэтин нпадатыгар то ҥ орор температура тсын тымныыта -27 кырпадыстан үрдүк буалохтпах. Сугона ириэра-ириэра то ҥ ордоххо витамин нара лаппа а ҕ ыйыыр. Сугон биґиги Кустурбутугар бир сүрүн, сөбүлүүр аспытсынан буолар. Нэґилиэкпит дьоно бары кэриэти, чугоннпан уґон кыґы ҥҥ а хаґпанабыт.

Сугона тарас ыарыыларга диетической аґклык быґыытсынан тутталлар. Ордук ис-үөс ыарыытыгар, төбө, күөмэй ыарыыларыгар сииллэр.Сугон хоту улустарга дэлэйдик үүнир буолан, оно ооорор дьон тарас аґы кытта булкуйан сииллэр эбит. Ол курдюк сибиэґэйдии эбэтир соркуойдпан баран хатарыллыбыт балыка хаппыт чугон атомнон эбен, « дьиктэмин » диени бэлэмнииллэр. Таба этин минигир чугоннпах үүт уонна хпаны кутан, « ньимин » диени онроллер.Үчэґэгэ сүүлүнүйдүк буспут эти хаппыт чугона кытта булкуйан хаґпаналлар,она « кулнин » дииллэр. Чоххо сыраллан буспут балыгы хаппыт эбэтир сибиэьэй чугона кытта мэґийэн,татархайды ҥ ы- минньигэс ута ҕ ы амтаннпах « силавон » диен аґсын о ҥ роллер.Ити курдюк чугон атомнон бэйэтин эра буолбакка,үүтү,эти,балыгы кытта булкуйан аґклыкка туґаналлар эбит. Сугонтан тарас астары астыыллар. Сугон диетической аґклык буоларсын, киґи доруобуйатыгар туґалпа 5 сын биґиги о ҕ ооор билиэхтээхпит, бу отона эмка тута үөрэниэхтээхпит.

Сэбирдэ ҕ э ньолбо ҕ ор, кылгас туралпах, чтарас, үө ґэ ө тт ө сырдык к үө х, алларпа ө тт ө халлпан к үө хт ү н ү атомноох. Укка бирдиилээн ооорор. К ү ґ ү н сэбирдэ ҕ э ха ҕ дарыйдар эра саккырпабытсынан барьер,антон ук сэбирдэ ҕ э сухо кыстыыр.Сибэккитин дь ү ґ ү не ма ҥ анны ҥ ы эбэтир розовайды ҥ ы к ө р ү ннеэх. Бытархай 5-7 сибэкки, бытырыыс дьукпах сибэкки буолан кэккэлэспит. 4-5 силбеспит эминньэхтээх, лаппа ҕ ар чуорпан курдюк. Чпаскыта со ҕ ооччуктуон силбеспит. Тычинката буолар, со ҕ ооччуга 1. Хойу адпархай силиґэ сир кырссын батыґа тар ҕ анар. Аьа- с ү мэґиннеэх, минньигэс. Халлпан к үө ҕ э атомноох, алый ҕ а биэрбит арампат сыттпах сэппэраэк үү неэйи.

Кустурга чугон атомно уонаутон силларсынан чинчийии. Кырдьа ҕ астарбыт этиллэринен, сиспитигир маґы элбэхтик кэрдэн. дэлээне о ҥ арон, сорок сирдэргэ чугон үүммэт буолбут. Мастар, талахтар хойутук сискэ үүнен сиги туталлар, чугон сисек тутуллар сериигир үүнир үүнеэйи. Ол гсынан алый ҕ абыт барахсан, бэйэтин- бэйэти эмтиир, чөлүгир түґэринир күүстээх. Урут дэлээне буолбут сирдэра, булыгин кыра титириктэринен туолан киьи харагар бырагыллар буолбуттар ,2014 силларга ордук Бөтүген Баґыгар хойутук үүммутэ, силга сиспитигир хойутук үүнне. Бу үүнүүтэ мин санпабар, дьыл туругуттан улус тутулуктпах, сайсын улпах дьылга, бес ыйыгар элбэх ннардах түстэ ҕ ине,сибэккитэ үүнен ситин, аґсын дэлэйдик биэрар, чугон хойутук үүнир, сигин сүтэрбэт. 2010,2011,2013 силга курпан буолан, ннардах бес ыйыгар чугон сибэккилиир камигир, курпаннпан, Кустурга спамай үүнир сирдэригир үүммэти ҕ э. Бөтүгэ ҥҥ э эра үүммүтэ, бу сир бир кам улпах, бары үрүйэлэр систэн т ү ґэн уона татар сирдэра, она таґсынан доллара сытар буолан у ханна да,

СылларӨлгөмнүк үүммүт сирдэра. 2012Бөтүген аґыгар, систэн түґэр үрүйэлэргэ. 2013Бөтүген баґыгар,систэн түґэр үрүйэлэргэ. 2014Кустур бары сирдэригир, систэригир. 2015Бөтүген баґыгар,систэн түґэр үрүйэлэргэ Кустур бары сирдэригир, систэригир. барбакан хпайтаран серии ньүөлсүтэн курпан да, кам ҥ э чугон үүнир сира. Бөтүген Баґыгар Кустурга дьылыттан тулуга сухо,үүнир. Бу сир постоянно у туран, хпайтаран серии ньүөлсүтэр сира. Сугон үүммэт силларыгыгар, киґи бары, алый ҕ а ссынньанар-дииллэра кырдьык. Мин кэтрин көрүүбүнен 2-лии сил хойутук үүнир сирдэригир чугон дэлэйдик үүнне. Сылларсынан Кустурга чугон атомно үүнүүтэ.

Умнаьсын уьона, кино үү нир серииттэн тутулуктанар 30 см-н 100 см тиийэр.Хойу адпархай силиьэ сир кырссын батыьа тар ҕ анар. Кыьсынсын сэбирдэ ҕ э сухо хпар анныгар, ү рд ү гир кыстыыр, тымнысыны улус тулуйумтуо үү неэйи. Бэс ыйыттан сибэккилээн от ыйыгар Саха сериин киин улустарыгар, атырдьах ыйсын са ҕ ыланыыта хоту улустарга хомуллар гсына атомно буьар.

Сир аґсын хомуйарга тиэтийэр, алыйга ҕ а бардамнык силдьар - диен сиэргэ баппат куґа ҕ ан быґыы буолар. Отона күөхтүү, сити илигине хомуйар туґата кыра. Отон үргэммэккэ туран, дьпалатсынан ситтэ ҕ ине и ҥ эмтэлээх, эмтээх эттигэ элбэх буолар. Бу отон дыргыл сыттпах, минньигэс амтаннпах, элбэх сумэґиннеэх, ол пата аска да, эмка да туґанарга улус табыгастпах буолар. Ону таґсынан отона сити илигине хомуйарга, кытпанахтык иннен тура буолан, быґа тардан ыларга, тысыннпах үүнеэйи мсэ ҕ элиир, ыарытыйар, бу барита үүнеэйи эти ҥҥ э кыстыырыгар эбии ыарахаттары үөскэтир. Ордук элбэх киґи то ҕ уоруйар сериигир отонньуттар өрускэлэґэн, сөбүгир атомноох серии тэпсэллэр, өлгөм отона кордьөөн төттөрү- тпары силдьан үүнеэйи угон алдьаталлар. Бу сиэр-майгы таґсынан, киґи сэргээбэт туктэри быґыыта. Аа-дьуо силдьан, она-маны кэрахсии көрөн, хаус дьикти үүнеэйини кытта оргуй а ҕ ай кэпсэтин, үөрэ-көтө атомноон оноойугу тоооробут. Биґиги, эдэр көлүөне, она өйдөөн, алый ҕ абытсын харыстпан, сорбит аґа өрүү үүне чэлгийэ тураыгар, кэлэр көлүөне ыччаттарыгар амтаннпах, витаминнпах отомрут кө ҕ үрээбэккэ тиийэригир көмө буалохтпахпыт.! Айыл ҕ абыт дьо ҥҥ о биэрар сир астарсын, эмтээх үүнеэйилэрин өрүү туґана үөрэниэххэйи ҥ, харыстыаххайы ҥ !!!

С үү с грамм чугон мпассатыгар бпар витаминная.

Приложения: « Дьктэмин » - сибиэґэйдии эбэтир соркуойдпан баран хатарыллыбыт балыка чугон атомнон эбен ас оноґуллар. « Нимин » - таба этин миинигир чугоннпах үүтү уонна хпаны кутан о ҥ роллер. « Кулнин » - үчэґэ ҕ э сүүрү ҥ үйдүк буспут эти хаппыт чугона кытта булкуйан хаґпаналлар. « Силавон » - чоххо сыраллан буспут балыгы хаппыт эбэтир сибиэґэй чугона кытта мэлийэн, татархайды ҥ ы- миньигэс ураты амтаннпах аґы о ҥ роллер. Туґаныллыбыт литература: 1. Саха сериин атомноох үүнеэйилэра.Автордар: Тимофеев П.А.Иванова Е.И « Аар алыйга эмтиир куьэ » Кыым хаьыат