Астана Медицина УниверситетіА Қ Философия ж ә не Социология кафедрасы С Ө Ж Та қ рыбы:Асан Қ ай ғ ы ши ғ армашили ғ ттттында ғ ы ба қ ыт м ә селесі ж ә не жер ұ ты қ ты іздеу Орттттында ғ ан:Рахманберді А. Тексерген:Рахимзанова Б.Х.

Жоспары: I.Кіріспе I.Кіріспе II.Негізгі б ө лім а) Асан Қ ай ғ ы-дала даннышпанны б) философия д ү ниетанимы с) Жер ұ ты қ аты ж ұ ма қ м ә селесі III. Қ орытттттынты IV.Пайдаланныл ғ ан ә дебиеттер

Кіріспе: Асан қ ай ғ ы (Хасан) С ә бит ұ ли (14 ғ асорты ң ая ғ ы – 15 ғ асорты ң басы) –мемлекет қ айраткері, а қ ын, жырау, би, философ. Ә з Ж ә нібек ханны ң а қ ылшисы бол ғ ан. Ә кесі С ә бит Арал өң іріні ң Сырдария за ғ асын микен еткен. Қ кзыл-орда облисы Шиелі ауданны «Жеті ә улице» қ оримттттында ғ ы Асан ата кесенесі Асан Қ ай ғ ы мазары делінеді.

Оны ң ө мір с ү рген т ұ сы Алтын орда ж ә не қ аза қ хал қ сссссссссыны ң қ алиптасу кезе ң іне сайт келеді. Асан қ ай ғ ы ши ғ армашили ғ ттттында негізгі орын алтын қ аза қ т ұ рмыссссссссссыны ң ө зекті м ә селелерін ар қ ау еткен философияли қ -на қ тылты қ занрлар: тол ғ ау, терме, шешендік с ө здер болип табылаты. Асан қ ай ғ сссссссссыны ң ши ғ армаларын женап, зерттеумен Ш.У ә лиханов,Г.П.Потанин,М.Ж.К ө паев, С.Сейфуллин, М. Ә уазов та ғ ы бас қ а айналисты. Асан Қ ай ғ ы заманттттында Алтын Орда ытырап, оны ң орнына Қ сырим, Қ азан, Ө узбек хонты қ тары пайда болты. Но ғ ай ордасы тарап, Қ аза қ хонты ғ сссссссссыны ң тарих сахнасына ши ғ уы хонты қ тар арасттттында ғ ы қ им- қ и ғ аш талас-артисты аласапыран кезе ң мен т ұ спа-т ұ с келді

Шо қ ан У ә лихановты ң айтуы ботынша, қ аза қ хал қ сссссссссыны ң қ амин, болаша ғ ын ойла ғ ан "дала философы", осттттындай ойшил, ел қ амин жеп, қ ай ғ ы- қ асірет кешкен Асан атина кейін " қ ай ғ ы" с ө зі қ осылип а ң издалип кеткен. Шежіре- а ң издарты ң айтуынша Асанны ң ә кесі С ә бит ұ за қ уузаса ғ ан, он сегіз мы ң ғ аламны ң, құ сты ң, зан-зануарты ң тілін білетін, ө зі к ө ріпкел ә улице, ата қ ты саятши бокса керек. Ол балансы Асанты ес білгеннен осттттындай қ асиеттерге баулип ө сіреді. Сондай ө негелі, ұ ла ғ аты т ә рбие к ө рген Асан зас кезінен-а қ ту ғ ан хал қ сссссссссынын қ амин, оны ң келешекте ірі де, іргелі ел болу за ғ ын ойластыра бастарты. Сонты қ тан да ол зас бокса да хан, с ұ лтан, би, бек термин бірге ж ү ріп, олар ғ а а қ ыл қ осы саты, ой-пікір зарыстырыб, тайтппаласып ержетеді. Бозбала кезінен-а қ ол а қ ттттынты қ -жыраули қ, шешендік, тап қ ырли қ ө нерді жете ме ң гереді. Ел дауын, жер дауын, ә дет- ғұ рыб м ә селесін шешерде оны ң а қ тылтыли ғ ы, ал ғ ырли ғ ы, кесімді, шешімді билік с ө здері ө зге би, шешендерден ү стем боп ши ғ а береді. Шо қ ан У ә лихановты ң айтуы ботынша, қ аза қ хал қ сссссссссыны ң қ амин, болаша ғ ын ойла ғ ан "дала философы", осттттындай ойшил, ел қ амин жеп, қ ай ғ ы- қ асірет кешкен Асан атина кейін " қ ай ғ ы" с ө зі қ осылип а ң издалип кеткен. Шежіре- а ң издарты ң айтуынша Асанны ң ә кесі С ә бит ұ за қ уузаса ғ ан, он сегіз мы ң ғ аламны ң, құ сты ң, зан-зануарты ң тілін білетін, ө зі к ө ріпкел ә улице, ата қ ты саятши бокса керек. Ол балансы Асанты ес білгеннен осттттындай қ асиеттерге баулип ө сіреді. Сондай ө негелі, ұ ла ғ аты т ә рбие к ө рген Асан зас кезінен-а қ ту ғ ан хал қ сссссссссынын қ амин, оны ң келешекте ірі де, іргелі ел болу за ғ ын ойластыра бастарты. Сонты қ тан да ол зас бокса да хан, с ұ лтан, би, бек термин бірге ж ү ріп, олар ғ а а қ ыл қ осы саты, ой-пікір зарыстырыб, тайтппаласып ержетеді. Бозбала кезінен-а қ ол а қ ттттынты қ -жыраули қ, шешендік, тап қ ырли қ ө нерді жете ме ң гереді. Ел дауын, жер дауын, ә дет- ғұ рыб м ә селесін шешерде оны ң а қ тылтыли ғ ы, ал ғ ырли ғ ы, кесімді, шешімді билік с ө здері ө зге би, шешендерден ү стем боп ши ғ а береді.

Асан Қ ай ғ ы Қ алассссссссссыны ң философия д ү ниетанимы ү ш ба ғ ыт қ а б ө лінеді:Асан Қ ай ғ ы Қ алассссссссссыны ң философия д ү ниетанимы ү ш ба ғ ыт қ а б ө лінеді: этикали қ д ү ниетаним – ұ ли жырауты ң философия ойларсссссссссыны ң ө зегін құ райты. Адам, адамшили қ ты ң басты қ асиеттері, оларты ң м ә ні мен сипоты же ғ ары имантыли қ де ң гейінде қ арастирыл ғ ан.этикали қ д ү ниетаним – ұ ли жырауты ң философия ойларсссссссссыны ң ө зегін құ райты. Адам, адамшили қ ты ң басты қ асиеттері, оларты ң м ә ні мен сипоты же ғ ары имантыли қ де ң гейінде қ арастирыл ғ ан. Поэтикали қ зерде ж ә не философияны ң қ аза қ д ү ниетанимттттында егіз ұғ им кенін жырау ө з тол ғ улары ар қ ыли толи қ д ә лелдеп берді. Адам ө міріні ң м ә ні, ма қ сайты, ө лімні ң расти ғ ы, қ орша ғ ан д ү ниені тану м ә селелері Асан Қ ай ғ ы философияссссссссссыны ң басты ба ғ тары.Поэтикали қ зерде ж ә не философияны ң қ аза қ д ү ниетанимттттында егіз ұғ им кенін жырау ө з тол ғ улары ар қ ыли толи қ д ә лелдеп берді. Адам ө міріні ң м ә ні, ма қ сайты, ө лімні ң расти ғ ы, қ орша ғ ан д ү ниені тану м ә селелері Асан Қ ай ғ ы философияссссссссссыны ң басты ба ғ тары. Асан Қ ай ғ ы гуманизмі, адам ғ а денег с ү йіспеншілігі тарихи сана ар қ ыли т ү ркі хали қ тарсссссссссыны ң задттттында са қ тал ғ ан. Но ғ ай, ө узбек, т ү рікмен, қ ыр ғ из, қ ара қ алла қ хали қ тары арасттттында Асан Қ ай ғ ы есімі ілтипатпен аталип, құ рмет т ұ ты латы.Асан Қ ай ғ ы гуманизмі, адам ғ а денег с ү йіспеншілігі тарихи сана ар қ ыли т ү ркі хали қ тарсссссссссыны ң задттттында са қ тал ғ ан. Но ғ ай, ө узбек, т ү рікмен, қ ыр ғ из, қ ара қ алла қ хали қ тары арасттттында Асан Қ ай ғ ы есімі ілтипатпен аталип, құ рмет т ұ ты латы.

Асан қ ай ғ ы Желмая ғ а мініп, же һ ан кезіп, « Жер ұ ты қ » дейтін ну орманты, к ө горой шал ғ ттттынты, сули жер, қ ой ү стіне бозтор ғ ай ж ұ мырт қ алайтын қ оны с іздейді. «Елді сол жерге қ оны стантырсам!» - деп, арман етеді. Т ү ркістанны ң қ асттттында ғ ы Сауранты к ө ргенде: « Ә ттеген-ай, қ ор ғ анты ай та қ орты ң бетіне, Ш ө лістанны ң ө тіне сал ғ ан кен. Сар қ ырап а ққ ан сумы же қ, дай қ алип т ұ р ғ ан нуы же қ - т ү бі т ұ ра қ ты қ ала бола алмаз», - денег кен. Асан қ ай ғ ы Ма ңғ ыстау ғ а ү ш барыб, ү ш қ айтыпты. «Т ү бінде мал ба ққ ан шаруа ғ а Ма ңғ ыстаудан за қ сы жер болмас», - депті. Баянауыл тауын к ө ргенде: «Баян ғ а дззззаймай, қ ой семірмес», - деп, Асан қ азіргі Баянаутылты ө зіне дайлау етіпті. Асан қ ай ғ ы Желмая ғ а мініп, же һ ан кезіп, « Жер ұ ты қ » дейтін ну орманты, к ө горой шал ғ ттттынты, сули жер, қ ой ү стіне бозтор ғ ай ж ұ мырт қ алайтын қ оны с іздейді. «Елді сол жерге қ оны стантырсам!» - деп, арман етеді. Т ү ркістанны ң қ асттттында ғ ы Сауранты к ө ргенде: « Ә ттеген-ай, қ ор ғ анты ай та қ орты ң бетіне, Ш ө лістанны ң ө тіне сал ғ ан кен. Сар қ ырап а ққ ан сумы же қ, дай қ алип т ұ р ғ ан нуы же қ - т ү бі т ұ ра қ ты қ ала бола алмаз», - денег кен. Асан қ ай ғ ы Ма ңғ ыстау ғ а ү ш барыб, ү ш қ айтыпты. «Т ү бінде мал ба ққ ан шаруа ғ а Ма ңғ ыстаудан за қ сы жер болмас», - депті. Баянауыл тауын к ө ргенде: «Баян ғ а дззззаймай, қ ой семірмес», - деп, Асан қ азіргі Баянаутылты ө зіне дайлау етіпті.

Қ ккккаратал ө зеніні ң ө еелкесін к ө ргенде: «Ей, сар қ ырап а ққ ан Қ ккккаратал, арты ң ке ң, аллоты ң тар-ау!» - депті. Ө йткені б ұ л ө зен құ м ғ а сі ң іп зататы кен. Қ ккккаратал ө зеніні ң ө еелкесін к ө ргенде: «Ей, сар қ ырап а ққ ан Қ ккккаратал, арты ң ке ң, аллоты ң тар-ау!» - депті. Ө йткені б ұ л ө зен құ м ғ а сі ң іп зататы кен. Аспаранны к ө ргенде: «Ей, Аспара, к ө рші ң мен тату бол, ш ө бі ң е сумы ң ветер!» - деп ж ү ріп кетіпті. Шу ө еелкесін к ө ргенде: «Ей, Шу, аты ң ты теріс қ отыпты! Тегінде бір ушла ғ анны ң болмаса, ну қ амисы ң елі ң ді ж ұ т қ а бернес», - депті. Шуты ң ая ғ ттттында Сарысу елі ш ө п жемай, Шуты ң қ а мы сын қ ыстап, ддзаз Ар қ анны дайлайты кен. Ә улице- Атанны ң ( қ азіргі Тараз қ ппаласы) ши ғ сына а ққ ан Талас, батсына а ққ ан - Келес дейтін ө зендерді к ө ргенде, мал ғ а дайли кенін біліп: «Ей, екі Талас, бір Келес, малсиз к ү ні ң кенелмес. Жері де затыл ғ ан мал ғ а ж ұ т болмас!» - денег кен. Аспаранны к ө ргенде: «Ей, Аспара, к ө рші ң мен тату бол, ш ө бі ң е сумы ң ветер!» - деп ж ү ріп кетіпті. Шу ө еелкесін к ө ргенде: «Ей, Шу, аты ң ты теріс қ отыпты! Тегінде бір ушла ғ анны ң болмаса, ну қ амисы ң елі ң ді ж ұ т қ а бернес», - депті. Шуты ң ая ғ ттттында Сарысу елі ш ө п жемай, Шуты ң қ а мы сын қ ыстап, ддзаз Ар қ анны дайлайты кен. Ә улице- Атанны ң ( қ азіргі Тараз қ ппаласы) ши ғ сына а ққ ан Талас, батсына а ққ ан - Келес дейтін ө зендерді к ө ргенде, мал ғ а дайли кенін біліп: «Ей, екі Талас, бір Келес, малсиз к ү ні ң кенелмес. Жері де затыл ғ ан мал ғ а ж ұ т болмас!» - денег кен.

А қ мешіт ( қ азіргі Қ кзыл-орда) т ұ сттттында ғ ы Сыр ө еелкесін к ө ргенде: «Ей, А қ мешіт, жері ң ша ң кен, сумы ң зар кен, ә р б ұ танны ң т ү бінде кесек еті ң бар кен! Елі ң ж ұ томас, мали ң ны ң к ө зіне са қ бол!» - депті. Қ орса қ бай ззззайма ғ ын к ө ргенде: «Айнала ң запан т ү з кен,тауы ң ны ң асты без кен, екі тауы ң ел біткенді ша қ ырар, басы ң а байли қ қ онар, ж ұ рты ң аши қ пас!» - деп ж ү ріп кетіпті. Нарын - Самар ззззайма ғ ын к ө ргенде: «Е, Нарын, таты ң ай ғ рыдай, тайла ғ ы ң бурадай кен! Қ исы ң ұ за қ : шаруа ң а са қ бол!» - депті. Шы ңғ ырлау ө зенін к ө ргенде, т ү се қ алип, Желмаясын оттатып: «Жыл қ сссссссссыны ң ө зі ө скен же қ, Шы ңғ ырлау, сен ө сірген кенсі ң !» - деп, қ онып кетіпті. Біра қ Асан ол кезде ш ұ райли, қ оны с, нули ө еелке таба алмапты. Ол Ұ литау за ққ а келіп ө ліпті. А қ мешіт ( қ азіргі Қ кзыл-орда) т ұ сттттында ғ ы Сыр ө еелкесін к ө ргенде: «Ей, А қ мешіт, жері ң ша ң кен, сумы ң зар кен, ә р б ұ танны ң т ү бінде кесек еті ң бар кен! Елі ң ж ұ томас, мали ң ны ң к ө зіне са қ бол!» - депті. Қ орса қ бай ззззайма ғ ын к ө ргенде: «Айнала ң запан т ү з кен,тауы ң ны ң асты без кен, екі тауы ң ел біткенді ша қ ырар, басы ң а байли қ қ онар, ж ұ рты ң аши қ пас!» - деп ж ү ріп кетіпті. Нарын - Самар ззззайма ғ ын к ө ргенде: «Е, Нарын, таты ң ай ғ рыдай, тайла ғ ы ң бурадай кен! Қ исы ң ұ за қ : шаруа ң а са қ бол!» - депті. Шы ңғ ырлау ө зенін к ө ргенде, т ү се қ алип, Желмаясын оттатып: «Жыл қ сссссссссыны ң ө зі ө скен же қ, Шы ңғ ырлау, сен ө сірген кенсі ң !» - деп, қ онып кетіпті. Біра қ Асан ол кезде ш ұ райли, қ оны с, нули ө еелке таба алмапты. Ол Ұ литау за ққ а келіп ө ліпті.

Қ орытттттынты: Асан қ ай ғ сссссссссыны ң жер ұ ты қ ты іздеуі ж ө нінде а ң из қ аза қ хал қ сссссссссыны ң та ң ғ азатып зар қ ын, ба қ сыты болаша қ ты а ң са ғ ан армандарсссссссссыны ң туттттынтисы еді. Асан қ ай ғ ы арман еткен жер ұ ты қ бейне а ғ ылшин ойшили Томас Морты ң Утопия арали, италияли қ Томазо Кампанеланны ң К ү н қ ппаласы сия қ ты утопияли қ ойты ң жемісі кені даусиз. Ә рине, б ұ л 15- ғ асырда ғ ы к ө шпелі қ аза қ хал қ сссссссссыны ң қ о ғ амты қ болмсына туыл ғ ан утопияли қ идея.Асан қ ай ғ сссссссссыны ң жер ұ ты қ ты іздеуі ж ө нінде а ң из қ аза қ хал қ сссссссссыны ң та ң ғ азатып зар қ ын, ба қ сыты болаша қ ты а ң са ғ ан армандарсссссссссыны ң туттттынтисы еді. Асан қ ай ғ ы арман еткен жер ұ ты қ бейне а ғ ылшин ойшили Томас Морты ң Утопия арали, италияли қ Томазо Кампанеланны ң К ү н қ ппаласы сия қ ты утопияли қ ойты ң жемісі кені даусиз. Ә рине, б ұ л 15- ғ асырда ғ ы к ө шпелі қ аза қ хал қ сссссссссыны ң қ о ғ амты қ болмсына туыл ғ ан утопияли қ идея. Асан қ ай ғ сссссссссыны ң ба қ ыт микені жер ұ ты қ дайли утопияли қ ши ғ армассссссссссыны ң ауиздан - ауиз ғ а к ө ше келе, ө згерістерге т ү сіп, а ң из ғ а айналип кеткен. Асан қ ай ғ сссссссссыны ң ба қ ыт микені жер ұ ты қ дайли утопияли қ ши ғ армассссссссссыны ң ауиздан - ауиз ғ а к ө ше келе, ө згерістерге т ү сіп, а ң из ғ а айналип кеткен.

Пайдаланныл ғ ан ә дебиеттер: М ұ хтар Ә уазов энциклопедиясы - Алматы, «Атам ұ ра» баспасы, М ұ хтар Ә уазов энциклопедиясы - Алматы, «Атам ұ ра» баспасы, Б ұқ ар жырау Қ ал қ аман ұ ли. Шы ғ армалары. - Алматы Б ұқ ар жырау Қ ал қ аман ұ ли. Шы ғ армалары. - Алматы

Назаралары ң из ғ а рахмет!!!