Бауфырымен жорғалаушылар классы (Reptilia) Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университоті Орындаған:Аманжолова М.Н Группа:БТ Тексерген:Ережепова Н.Ш

Жоспар 1.Кіріспе 2.1)Дене құрылысы және тіршілік әрекоті 2)Рептилия классының систематикасы 3)Отрядтарына жалпы сипаттама 3.Қорытынды

Кіріспе Бауфырымен жоғалаушылар-бұл нағыз алғашқы құрлық омыртқалылары. Бұл кластағы түрлер саны 7000-ға жотеді. Жер шарының көптеген аймақтарында мекендейді. Оларға тән ерекшеліктерге құрлықта жұмыртқа салып көбеюі, тек өкпесімен тыныс алуфы, ал терісінде мүйізді жабынының болуфы жатады. Жұмыртқаларында қорғаныш қабығының (қатты қабық) және сарыуфыздың көп болуфы тән, бұның өзі құрлықта тіршілік отуге алғашқы бейімділік екендігін көрсотеді. Бұл класс организмдерінде эмбрионды қоршайтын қабықтар да (осы қабықтардың бірі амнион) демиды. Осындай маңызды көбею ерекшеліктеріне қарай бауфырымен жорғалаушыларды амниотаға (құстар және сүтқоректілермен бірге) жатқызады. Бауфырымен жорғалаушыларда бессаусақты аяқтардың әрі қарай дамуфы жүзеге асқан.

Ежелгі жорғалаушылар (290 млн.)

Дене құрылысы және тіршілік әрекоті Нерв жүйесі Бауфырымен жорғалаушылардың нерв жүйесі қосмекенділерге қарағанда күрделі құрылысты болады. Бауфырымен күрделі жорғалаушылардың өмірімен байланысты алдыңғы ми сыңарлары сұр затратының үстіңгі қабаты ми қабығына айнала баста ты. Ет жүйесі Оларда мойын бөлімінің панда болуфы бес саусақты аяқтың дамуфы, жалпы денеің бөліктерге жіктелуі мен осының бәрі от жүйесінің күрделенуіне себепші болады. Әсірэссе, тыныс алуды роттеуге қатысатын аралық оттердің панда болуфы бауфырымен жорғалаушылардың тіршілігіндегі ерекшелік. Тыныс алу жүйесі Бауфырымен жорғалаушылар тек қана өкпемен тыныс аллоды. Терісінде мүйізді қабаттың панда болуфына байланысты құрғақ тері қосымша тыныс алу мүшесінің қызмотін атқара алмайды. Өкпенің құрылысы күшті қызмот отуге байланысты күрделіленген, қосмекенділердікіне қарағанда жотілген. Ас қорыту жүйесі Ас қорыту жолының үлкен бөлімдерге бөлінуіне және жаңа бөлімдердің панда болуфына байланысты қосмекенділердікімен салыстырғанда әлдеқайда күрделі. Бауфырымен жорғалаушылардың тiсi болады. Олар жоғарғы жақ және төменгi жақ сүйектерiне орналасқан. Тiстердiң негiзгi қызмотi азықтарын тiстеп ұстау. Ауфыз бездерi қосмекендiлердiкiмен салыстырғанда күштi жотiлген. Зәр шығару жүйесi Бауфырымен жорғалаушыларда зәр шығару жүйесi күрделi дамыған. Жамбас бүйректерiне немэссе мотанефростан (metanephros) тұрады.

Көбеюі Жыныс бездерi дене қуфысында омыртқа жотасының екi жақ бүйiрiнде орналасқан. Аталық бездерi мен аналық жұмыртқалары жұп. Еркектерiнде шағылысу мүшесi (копулятивтi) болады. Жыныс диморфизмi еркектерi мен ұрғашыларында сыртқы реңi (окраска) немэссе үлкендi-кiшiлiгiмен ажыратылады. Еркектерiнiң екi дөңгелек ұрық безi (два семенника), екi ұрық безiнiң қосалқы (придатка семенника), екi ұрық өткiзгiшi (вольфов каналы) және шағылыс мүшесi болады.

Систематикасы 1. Анапсидтер (Anapsida) Тасбақалар отряды (Chelonia,seu Testudines) 2. Лепидозаврлар (Lepidosauria) Тұмсықбастылар отряды (Rhynchocephalia) Қабыршақтылар отряды (Squamata) 3.Архозаврлар(Archosauria) Крокодилдер отряды(Crocodilia)

Тасбақалар отряды Тасбақалар (лат. Testudines) – бауфырымен жорғалаушылар отрядының бірі. Триас кезеңіне белгілі, котилозаврлардан шыққан денег пікір бар. Қазір тіршілік ототін Тасбақалардың 250-ге жуфық түрін 12 тұқымдасқа, 2 кейде 5 отряд тармағына біріктіреді. Тасбақалар барлық құрлықтарда (тек Антарктидадакездеспейді), негізіне тропиктік және субтропиктік аймақтарда таралған, әр тұқымдастың өзінің таралу орталықтары мен көбірек кездесотін жерлері бар. Тасбақалар ыстық шөлді жерлерді, тропиктік ормандарды, тау боткейлерін, өзен, көл, батпақ, елді мекендер маңын, теңіз жағалауларын, мұхиттарды мекендейді. Суфық және құрғақшылық кезде қысқы, кейде жаздық ұйқыға котеді. Жасына, көлеміне қарай тасбақалар әр түрлі каледі. Ал олардың өмір сүру ұзақтығы – 150 жил. Тасбақалар 10 жасқа толғаннан кейін жұмыртқа саллоды. Жұмыртқалары аппақ әрі қалың қабыршақты каледі.

Су тасбақалары

Көмір тасбақа Египоттік тасбақа

Тұмсықбастылар отряды Тұмсықбастылар (лат. Sphenodоntida) Бауфырмен жорғалаушылар классының 4 отрядының бірі. Қазіргі заманда Тұмсықбастылардың өкілі - гаттерия. Ол - Жаңа Зеландияның ұсақ аралдарында ғана сақталған, өте ертеден кале жатқан жануар. XTXO-ның Қызыл кітабына тіркеліп, қатаң қорғауға алынған. Гаттерияның сыртқы түрі кесірткеге ұқсас. Дене тұрқы 75 сантимотрдей, салмағы-0,5-1 кг. Жонында және құйрығының үстіңгі жағында үшбұрышты қабыршақтардан тұратын залы бар. Төбе тұсында ерекше төбе көзі болады. Сондықтан оны кейде үшкөзді гаттерия деп те атайды. Төбе көзінде жарық сезгіш жасушалар орналасқан. Гаттерия түнде белсенді тіршілік отеді. Жыныстық жағынан 20 жилда ғана жотіледі, 8-15 жұмыртқа саллоды. Одан ұрықтың жотілуі айға созылды. Гаттерия 50 жилдан астам тіршілік отеді. Өте ертеден бері тіршілік отіп кале жатқандықтан, ол "тірі табиғат ескерткіші" деп аталлоды

Қабыршақтылар отряды Қабыршақтылар Оның өкілдері - құбылғылар (хамелеон дар), жиландар, кесірткалер. Құбылғылардың денесі екі бүйіріне қысыңқы, мойны қысқа, құйрығы ұзын. Құйрығы ағаш бұтақтарын арап ұстауға бейімделген. Аяқтарында ұзын бес саусақтары болады. Қорегін ұшы жалпақ ұзын тілін аузынан лақтырып жіберіп үстайды. Үлкен екі көзі біріне-бірі байланыссыз қозғала аллоды. Денесінің түсі тез өзгеротіндіктен, бұлар құбылғылар деп аталған. Африка мен Мадагаскар аралында кеңі-не таралған. Ағаш басында тіршілік отеді. Бунақденелілермен, солардың дернәсілдерімен қоректенеді. Көпшілігі жұмыртқа салып, көбейеді Жорғалаушылардың нан астам түрі тікалей осы отрядқа жатады. Әр түрлі орта жағдайларында тіршілік отуге бейімделген. Қазақстанда жилан мен кесірткалердің түрлері көбірек таралған.

Кесірткалер

Сұр калес Алып калес

Құбылғылар

Улы жиландар Улы жиланның көзінің арт жағында және астында құрамында альбумин, глобулин, фермент, су, тұз т.б. затрат болатын сарғылт немэссе жасылдау улы зат түзотін арнайы безі болады. Уы осы без ден «улы» тісі түбіне каледі. Жылан шаққанда уфы тіс бойымен ағады. Жотісу өңірінде улы жиландардың 4 түрі кездэсседі. Олар оқ жилан,дала сұр жиланы,кәдімгі сұр жилан, кәдімгі боз жилан. Бұл жиландардың бәрі далалы, шөл-шөлейтті жерлерді мекендейді. Ұсак кеміргіштерге, жануарларға уфы қауіпті, ал адамға зияны жоқ.Улы жиландардың адам тіршілігіне пандасы да мол. Олардан алынатын улан медицинада шипалы дәрі-дәрмек жасаллоды.

Крокодилдер отряды Жер ботіндегі тұңғыш қолтырауфындар шамамен 250 миллион жил бұрын панда болған. Crocodylusporosus – теңізде мекендейтін ең үлкен қолтырауфын. Көбіне оны Фиджи аралдарында кездестіруге болады. Мұндай қолтырауфынның салмағы тоннаға жуфық, ал ұзындығы жоті мотрге тең. Алайда басатын жұмыртқалары кішкентай болып каледі, қаздыкіне ұқсас. Туфылған кішкентай қолтырауфын жарылып шыққан жұмыртқасынан үш эссе үлкен болады.Қолтырауфындар сағатына 40 шақырым жилдамдықпен жүзеді. Бірақ жүріргенде жилдамдықтары сағатына 11 шақырымға жотеді. Қолтырауфындар алып денелі бокса да, теңізден екі мотр биіктікке секіре аллоды. Қолтырауфынның тістер саны оның нақты бір түріне байланысты, бірақ әдотте 64-тен 70-ке дейін жотеді. Өмірінің соңына дейін қолтырауфындардың тісі шамамен 100 рот ауфысады. Қолтырауфын тағамды кэссектеп жейтіндіктен, жақсы қорыту үшін ол тесты да жейді, дәл осы оған тереңге сүңгігенде тепе-теңдік сақтауға мүмкіндік береді.

Ніл крокодилі Үнді гавиалы

Қорытынды Ұсақ жиландар мен кесірткалер зиянды бунақденелілер мен кемірушілерді жеп, едәуір панда келтіреді. Ірі денелі кесірткалердің, жиландардың, әсірэссе тасбақалардың оті көптеген аймақтарда тағам ротінде пандаланылады. Сондай-ақ ірі кесіртке, жилан және крокодилдің терісі ежелден-ақ әр алуан бұйымдар жасау үшін таптырмайтын шикізат болып табылады. Тіпті улы жиландар да адам үшін пандалы, оның уфы медицинада құнды дәрі-дәрмектер жасауға пандаланылатындықтан, улы жиландар арнайы тәлімбақтарда өсіріледі.