КӨҢІЛ КҮЙІҢ ҚАНДАЙ?. 1.Балықтарға жалпы сипаттама? 2.Омыртқалыларға қандай жануарлар жатады? 3.Балықтардың денесі қандай бөлімдерден тұрады? 4.Омыртқалылар. - презентация

1 КӨҢІЛ КҮЙІҢ ҚАНДАЙ?

2 1.Балықтарға жалпы сипаттама? 2.Омыртқалыларға қандай жануарлар жатады? 3.Балықтардың денесі қандай бөлімдерден тұрады? 4.Омыртқалылар қандай белгілеріне қарап салқынқандылар және жилықандылар деп бөлінеді? 5.Балықтардың денесінде қандай жүзбеқанаттар болады? 6.Шеміршекте балықтар қандай класс тармақтарына бөлінеді? 7.Шеміршекті балықтардың сыртқы құрылысына тән белгілерді атаңдар? 8.Шеміршекті балықтардың қаңқасы қандай бөлімдерден тұрады? 9.Шеміршекті балықтардың асқорыту жүйесін сипаттаңдар?

3

4 Сүйекті балықтардың қазіргі кезде нан астам түрлері бар. Дене пішіндері де түрліше. Денесі бас, тұлға және құйрық бөлімдеріне бөлінген. Сүйекті балықтардың терісі жалпақ әрі ірі қабыршақтармен қапталған. Қабыршақтарында ағаш діңіндегі жилдық сақиналарға ұқсас сызықтар бар. Осы сызықтарға қарап, балықтың жасын ажыратуға болады. Сүйекті балықтардың қаңқасында сүйектер өте көп. Сүйекті балықтардың желбезектерінің сырты сүйекті желбезек қақпағымен жабылған. Сүйекті балықтардың көпшілігінің вузы бас бөлімінің алдыңғы тұсында орналасады. Жақсүйектерде және т.б Жақсүйектерде сүйектерде де, тістері бар. Сүйекті балықтарда да екі бүйрек, екі несепағар өзек болады. Оларда алғашрет зәрдің уақытша сақталатын мүшесі - қуық пайда болған. Зәр шығаратын тесік те сыртқа жеке ашылады. Сүйекті балықтар миының қүрылысы шемір шекті балықтардың миымен салыстырғанда қарапайым әрі кіші. Алдыңғы ми - шағын, екі ми сыңарына бөлінбеген. Ортаңғы ми мен мишығының көлемі үлкендеу. Көзінің құрылысы шеміршекті балықтарға ұқсас. Есту мүшесі де тек ішкі құлақтан тұрады. Балықтар бірімен-бірі түрліше дыбыстар шығару арқылы байланыс жасайды. Дыбыстарды қабылдайтын; балықтар тіршілігінде маңызы зорьь.бүйрек Алдыңғы ми мишығының

5 Сүйекті балықтар (лат. Osteichthyes) омыртқалы жануарлар классы, қазіргі заманда балықтардың ең түрге бай чтобы. Дене ұзындығы 0,7-1,1 см, ден 5- 7 м дейін, салмағы 1,5 т жетеді. Ішкі қаңқасы сүйектенген. Әрдайым тері сүйектері болады. Қабыршақтары әртүрлі: ганоидтық, космоидтық немесе сүйекті, (цикпоидтық, немесе ктеноидтық). Желбезектері қоршулармен бөлінбеген. Кейбір түрлердің торсылдағы жойылған. Ұрықтану сыртқы отрада өтеді, кейбір түрлері тірі табатындар.лат.

6 Сүйекті балықтардың ас қорыту жүйесі ауыз қуысынан басталып, жұтқыншаққа жалғасады, ол өңешке ашылады. Өңеш қарынға – қарын аш ішекке, ол тоқ ішекке ашылады. Тоқ ішек аналь тесігімен сыртқа ашалыды. Бауыр мен ұйқы бездің өт және сөл жүретін жолы аш ішекке ашылып, қорек қорытылады. Кенеулі затрат қабырғалары арқылы қанға өтіп бүкіл деньги таратылады.

7 Сүйекті балықтардың денесінде бір шеңберлі тұйық қанайналым жұйесі бар. Жүректері екі камералы құлақшадан және қарыншадан. Қарынша қабырғасы қалың, құлақшаныкі – жұқа. Жүрекке көмір қышқыл газы на қаныққан қан әкалетін таймыр- көк таймыр, ал жүректен оттегіне қанныққан шығаратын таймыр сала таймыр. Жүректің құлақшасы жиырылған кезде көк таймыр қаны қарыншаға өтіп, ал қарынша жиылған кезде құрсақ қолқасына өтеді.

8 Сүйекті балықтардың 2 класс тармағы бар Сәулеқанатты балықтар Қалаққанатты балықтар Қостынысты балықтар Саусаққанатты балықтар

9 Еуразия мен Солтүстік Америкада тіршілік етеді Біздің елде мекендейтін түрлері: Каспий теңізінде – Орыс, Парсы бекірелері, шоқыр (севрюга), пілмай (шип), қортпа (белуга) Арал теңізінде – пілмай (шип) Сырдарияда – Сырдария тасбекіресі (лопатонос) Ертісте – сібір бекіресі Жайықта – Парсы бекіресі мен сүйрік (стерлядь) Ұзындығы – 3 м. Салмағы – 200 кг. Бекіре балық түрлерінің басмы көктемде теңізден өзендерге уылдырық шашкуға шығады Бекіре (Осётр – Acipenser) 16 ірі балықтар түрі кіреді Бекіренің кей түрлері қыста өзендерді мекендейді

10 Қортпа (Белуга - Huso huso) Ұзындығы – 2-3 м дейін Салмағы – шамамен 1350 кг Қортпа – тұщы суда кездесетін ең ірі балық Бекіре балықтарына су түбінде қоректену тән

11 . Сәулеқанатты балықтар. Сәулеқанатты балықтар Қазіргі кезде тіршілік ететін балықтардың 90%- дай астаны осы топқа жатады. Дүние жүзінің түрлі су айдындарында кеңінен таралған және олардың кәсіптік мәні зорьь. Сүйекті қабыршақтары денесіне жапсарласа орналасқан. Құйрық жүзбеқанатының екі қалағы тең, торсылдат бар, қаңқасы негізінен сүйектен тұрады. Сәулеқанатты балықтардың кәсіптік мәні бар басты отрядтарына ғана тоқталамыз.

12 2. Қалаққанатты балықтар. Қалаққанатты балықтар Бұған қостынысты және саусаққанатты балықтар жатады. Қостынысты балықтар. Олар желбезегімен әрі өкпемен тыныс аллоды. Құрғақшылық мезгілде сумы тартылып қалатын өзендерде тіршілік етеді. Қостынысты балықтардың торсылдағы өкпеге айналған. Дене пішіні ұршық тәрізді, тұрқы 30 сантиметр ден 2 метрге дейін жетелі. Жұп жүзбеқанаттары нашар дамыған. Олар Амазонка өзенінде, Африканың, Австралияның өзендерінде кездеседі.Амазонка

13 Қостынысты балықтар. Желбезекпен әрі өкпемен тыныс аллоды. Бұл балықтардың торсылдағы өкпеге айналған. Дене пішіні ұршық тәрізді, тұрқы 30 см-ден 2 м жетеді.Олар Амазонка өзенінде, Африканың, Австралияның өзендерінде кездеседі.

14 Саусаққанатты балықтар Саусаққанатты балықтар. Латимерия. Бұл балықтар арте заманда кеңінен таралып, кейін жойылып кеткен. Қазіргі кезде оның бір ғана - латимерия денег түрі сақталған. Ғалымдардың пікірі бойынша, қүрлыққа алғаш шыққан қосмекенділердің арғы тегі, осы саусаққанатты балықтар жилы Үнді мұхитының Африка жағалауынан латимерия алғаш рет ауға түсті. Саны аз болғандықтан, ауға өте сирек түседі. Латимерия - вузында өткір тістері бар жыртқыш балық. Денесінде желі өмір бойы сақталлоды. Үлкен өкпесі күрделі өзгеріске ұшырап, ссмайлы мүшеге айналған. Ішкі танау тесігі болмағандықтан, атмосфералық ауамен тыныс ала алмайды. Жұп жүзбеқанаттары еті мол жалпақ қалаққа айналған. Жүзбеқанаттарының қаңқасы бес саусақты аяқтарға ұқсас Майшабақтәріздестер отряды. Көпшілік түрлері теңіздерде топтанып тіршілік етеді. Майшабақтардың Солтүстік Мұзды мұхит теңіздерінде көп тараған түрі - Мұхит майшабағы. Сардинка (Қиыр Шығыс теңіздерінде), қылқа (килька) (Балтық, Қара теңіз дерінде), түлкібалық (тюлька) (Каспий, Қара теңіздерінде) көптеп ау каналы. Каспийдің солтүстік аймағында, Жайық өзенінде кездесетін еділ майшабағы Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген.

15 Сүйекті балықтардың отрядтары Майшабақтәріздестер Албырттәріздестер Сетінектер Көзауықтар Тұқытәріздестер

16 Майшабақтәрізділер отряды Түлкібалық Еділ майшабағықылқа (килька) Теңіздерде топтанып тіршілік етеді. Майшабақтардың солтүстік Мұзды мұхит теңіздерінде көп тараған түрі мұхит майшабағы. Жайық өзенінде кездесетіні еділ майшабағы. Қазақстанның Қызыл кітабына 1996 жилы тіркелген.

17 Албырттәріздестер Албырттәріздестер отряды. Дене тұрқы орташа, ірі балықтар (жеңсік албырт). Олар құйрық бөлімше жақын орналасқан ссмайлы жүзбеқанаты арқылы басқа балықтардан бірден ажыратады. Бұлардың көпшілік түрлері өрістегіш балықтар. Албырттар Қиыр Шығыс теңіздерін де көптеп кездеседі. Уылдырық шашку үшін Амур өзеніне көтеріл еді. Тіршілігінде бір-ақ рет уылдырық шашып, өледі. Оған кета, нерпа, құнысбалық, т. б. балықтар жатады. Албырт балықтарынан қызыл уылдырық алынады. Бұған таулы алқаптың өзен-көлдерінде кездесетін, бахтах (форель) балығы да жатады. Еті өте дәмді болғандықтан, оны кейде "патша балығы деп атайды. Каспий және аралалбырттары денег түрлерінің саны аз болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген.жеңсік албырт Амур өзенінекетанерпанысбалықбахтахфорель

18 Албырттәрізділер отряды Семга Кета Сиг Форель Хариус Корюшка Горбуша

19 ФОРЕЛЬ (Форель - Salmo fario) Ұзындығы – 1 м дейін, жиі см, Салмағы – 20 кг, жиі - 1,2 кг Форельдің түсі судың және су астының түсіне, қоректенуі мен жил маусымына байланысты өзгеріп отрады. Форель өте сүйкімді балық болып табылады 20 түрі кездеседі Өкінішке орай форель жиі кемтар болады (екі басты, альбиносты, гермафродитті)

20 Сетінектер отряды Налим Сетінек Балықтың кептірілген еті сыртылдап, ыдырайтын болғандықтан сетінек деп атаған. Еті, бауыр майи қымбат бағаланады. Бауырынан балық майи алынады. Құрамында Д витамні мол. Мешел ауруына қарсы ем ретінде қолданылады.

21 Көзауықтар отряды Тілбейне Қалқан Камбала Тұлғасы жалпақ, теңіздің түбінде тіршілік етеді. Оларды темір улар салып аулайды. Соңғы жилдары Арал балықшылары тілбейнені аулап, табыс көзіне айналдыруда.

22 Бұл отрядқа тұщы суларда тіршілік ететін аққайран,мөңке,қаракөз,табань,ақмарқа,қаяз балықтары жатады. Тұқы,мөңке балықтарын қолдан жасаған тоған суларда өсіру тиімді әрі пайдалы. Қазақстанның су айдындарында 180-ге жуық түрлері кездеседі. Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген.(1996)

23 Алтын мөңке Күміс мөңке Алтын балық Алтын мөңке мен күміс мөңкенің сыртқы пішіндері ұқсас Кейде бір су қоймасында тіршілік етіп, гибридтері пайда болады Мөңке (Карась-Carassius) Мөңке өте өміршең балық болып каледі

24 Алтын мөңке (Золотой карась - Carassius carassius carassius) Ұзындығы – 50 см Салмағы – 3 кг Орталық Еуропадан Лена өзеніне дейін кездеседі Алтын мөңкенің басы әрдайым дөңгелене каледі, ал күміс мөңкенің басы жиі сүйірлеу болады Алтын мөңкалердің жетілу кезінде құйрық қанатының алдында дақ болады. Жетіле кале дақ жоғаллоды, ал күміс мөңкеде ол дақ мүлдем болмайды

25 Күміс мөңке (Серебряный карась - Carassius auratus gibelio) Ұзындығы – 40 см, кейде – 60 см Салмағы – 2 кг, кейде – 7 кг тіршілік етуі жил Бастапқыда Тынық мұхит, Сібір және Арал теңізі бассейніндерінде, кейін жасанды түрде Еуропа мен Сібір су қоймаларында жерсіндірілген Күміс мөңкенің негізінде ХІ ғ. Қытайда жасанды түрде алтын балық және басқа түрлер пайда болды

26 Түрлеріне байланысты ұзындығы – 20 см - 1 м 15 жилға дейін тіршілік етеді. 90 түрі кездеседі Теңіз алабұғалары ірідей туатын балық түрлеріне жатады т ірідей туатын балық түрлеріне жатады Теңіз алабұғасы өзен алабұғасымен ұқсас болғанымен дене пішінімен өзгеше болып каледі Теңіз алабұғаларының жас ұрпақтарына жолақтылық тән, бірақ даму кезінде жолақтары өзгеріп, кей түрлерінде мүлдем жоғаллоды Теңіз алабұғасы (Морской окунь – Sebastes)

27 Алабұға (Окунь – Perca) Алабұғаларда жыныстық белгілерінде аса айырмашылық жоқ Түстері судың және су астының түсіне байланысты өзгеріп отрады. Жынысты жетілген алабұғалар ашық түстерімен ерекшелінеді

28 1.Сүйекті балықтардың қанша түрі бар? Сүйекті балықтардың ерекше мүшесі? 1.Торсылдақ 2. Желбезек 3.Бүйрек 3. Аталық безден бөлінген сұйықтық не деп аталлоды? 1.Шоғал 2.Уылдырық 3. Сперматозоидтар 4.Сүйекті балықтардың қандай класс тармақтары бар? 1. Жұп балықтр 2. Акулалар 3. Сәуле қанатты, қалаққанатты балықтар

29 5. Балықтың жүрегі неше камералы? 1. Төрт камералы 2. Екі камералы 3. Үш камералы 6. Балық патшасы Шортан 2. Бекіре 3. Сазан

30

31

32 1.Бұл балықтың еті өте дәмді болғандықтан «Патша балығы» деп аталлоды 2. Тұщы су балығы 3.Шеміршекті балықтардың тыныс алу мүшесі. 4.Балықтың ас қорыту жүйесінің өскіні 5.Тұқытектестер отрядына жататын сүйекті балық 6. Зоологият ғылымының балықтарды зерттейтін саласы. 7.Балық аталық безінен бөлетін сұйықтық. 8. « Балық патшасы». Б ахтах ла А бұға лб Ж еезке ылда қ Т орсқ т А ақрам И хгооилия л Ш о ға Б екіер

33 1. Мылқау деп бекерге атайды, Олар да өзінше «тіл» қатады, Сусыз тіршілік ете алмайды Оны бірде жұтып, бірде шығарып жатады. (Балық) 2. Аузы дөңгелек,пішіні жұмыр Жыланша иреңденег судағы сұм бір, Қорегін олжалап тою үшін Акуланың денесін тесіп, ішегін жеп жүр. (Миксина) 3. Тұмсығымен кемені де теседі, Суда сүңгуір қайықша еседі. (Семсер-балық)

34 4. Уылдырығын вузында сақтайды, Ол кезде асқа тәбеті шаппайды. (Губан балықтары) 5. Қай балықтың еркегі қамқор болып, Ұрпағына ұя жасап қояды, Ал ұрғашысы оны торып, Қарны ашқанда шабағын жеп, тояды. (Шаншар балық) 6. Еті семіз, тіл үйіреді, Балхаш пен Іле тұрағы. Бұл балықты кім біледі? Қай ортаны уландырады? (Шармай)

35

36