7-лекция тақырыбы БИОЦЕНОЗДАР ЖӘНЕ БИОГЕОЦЕНОЗДАР ТУРАЛЫ ҰҒЫМ

Лекция жоспары 1.Биоценоздар, экожүйелер, олардың құрылымы мен қызмет ету ерекшеліктері 2.Қауымдастықтың таралу заңдылықтары. 3. Жер шары өсімдіктерінің таралу заңдылықтары. 4.Ылғалдылықтың дәрежесі, жилумен қамтамасыз етілуіне қарай өсімдіктердің топтары. 5. Биоценоз түрлерінің қалыптасуы мен қызметі.

Биогеоценоздар құрамына кіретін организмдерге өлі табиғат - абиотикалық факторлар тірі табиғат- биотикалық факторлар әсер етеді. 1. Биоценозлар бір территория да мекендейтін тірі организмдерден тұратын біртұтас, өзін-өзі реттейтін биологиялық жүйелер болып табылады. 2. Күн сәулесінің энергиясын өсімдіктер асснмиляциялайды, ал оны жануарлар қорек ретінде пайдаланады.

«Биоценоз» термині Алғаш рет 1877 жилы неміс биологы, Киль университетінің профессоры К. Мебиус қолданған.

Биоценоздың құрамдас бөліктері: фитоценоз (өсімдіктер жиынтығы) зооценоз (жануарлар жиынтығы) микогендер (саңырауқұлақтар жинағы) микробиоценоз (микроорганизмдердің жиынтығы). Биоценоздардың үлгілері қарағай армандарының биоценозы, альпі және арктикалық шөлдер, тропикалық армандар болып табылатын тірі ағзаландың кешені болуы мүмкін.

Биогеоценоз құрылымы. (В. А. Вронский бойынша, 1997)

Экожүйенің, затрат ағынының (бүтін сызық), энергияның (пунктирлі сызық) функционалды схемасы. (В. Е. Соколов, И. А. Шилов бойынша, 1989)

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗОНАЛЫЛЫҚ Жер бетінде ландшафттардың таралуының негізгі заңдылығы, ол табиғат зоналанының бірқалыпты ауысуына негізделеді, ал бұл ауысым ендік бойынша Күн сәулесінің түсу бұрышының әр түрлілігі мен ылғалдану мөлшерінің әр түрлі болуына байланысты.

БИІКТІК БЕЛДЕУЛІК Абсолютті биіктік өскен сайын тауларда табиғат жағдайлары мен ландшафттардың өзгеріп отыруы. Биіктік белдеулікке биіктеген сайын клматтың өзгеріп отыруы әсер етеді: биіктеген сайын температура мен қысым төмендейді. Биіктік белдеулік геоморфологиялық, гидрологиялық, топырақтүзуші процестер, өсімдік және жануарлар дүниесінің құрамының өзгеруімен қатар жүреді. Биіктік белдеулер ландшафт тары базықтағы табиғат зоналанына ұқсас және бір-бірін сендай ретпен алмастырады. Жазықта ұқсас зоналаны жоқ биіктік белдеулері бар.

ӨСІМДІКТЕР ЗОНАЛАРЫ МЕН БИІКТІК БЕЛДЕУЛЕРІ Биік солтүстік ендіктерде бір-бірінен оңай ажыратылатын, бірінің артынан бірі келетін, үш зона ерекшеленеді: полярлық (арктикалық шолдің заносы) тундралық зоналан арманды зоналан орналасады.

ПОЛЯР ЗОНАСЫ Олардың ең қаталы, ең қолайсызы поляр заносында вегетациялық кезең төменгі температура да, қысқа поляр базында өтеді. Ең жилы ай шілденің орташа температурасы 0°С аспайды. Бұл қысыңқы зонаның құрамына Таймыр түбегінің солтүстік шеті мен аралдардың мынадай тобы: Жаңа Жердің солтүстік аралдары, Солтүстік Жер, Франц-Иосиф Жері, Новосибир аралдарының бір болігі, Геральда аралдары және т.б. кіреді. Бұл зонда өсетін өсімдіктердің түрлерінің жалпы саны ден аспайды.

Ж.Константен жершарын ялты климатық зонаға бөледі поляр заносы - температура жил бойында 10°С төмен болады; салқын зона 14 ай бойы температура бірқалыпты қоңыр-салқын болып тұрады, ал қалған айлардың барлығыңда салқын; қоңыржай-салқын зона базы бірқалыпты қоңыр- салқын, ал қысы салқын; қоңыржай-жилы зона базы ыстық; субтропикиалық зона ыстық айлары көп ; тропикалық зона жил бойында температура 20°С жоғары болып тұрады.

ЗОНАЛАР ҰҒЫМЫ Зоналан туралы ұғымды және табиғаттың әртүрлі құбылыстарының арасындағы байланыстардың жалпы заңдылықтарын өткен ғасырдың аяғында, алғашқы рет сипаттап жазған биогеографияның негізін салушы белгілі ғалым В.В.Докучаев болған. Ол өлі табиғат пен тірі табиғаттың, өсімдіктер мен жануарлардың жөне минералдық дүниелердің арасында байланыстардың болатындығын айқын көрсетті.

Жер шары өсімдіктері 1.Тропикалық арманды алқап үш формацияға бөлінеді: а) ылғалды тропикалық арман. Экватордан оңтүстікке, солтүстікке қарай ылғалдылық азия береді. ә) суптропикалық армандар өсімдіктері – мәңгі жасыл, қалыңды етті жапырақтары бар.Суптропика өсімдіктері жилылық пен ылғалдылықты қажет етеді. б) Қыс мезгілінде де жасыл болып тұратын арманды алқап- климаты ылғалды. 2.Шөлейтті дала белдеуі. Теңіз жағалауынан бастап, солтүстікке қарай шөл дала өсімдіктерімен алмасады. Тұрақты соғатын құрғақ жел пассат өсімдіктер түрімен, санина аз әсерін тигізбей қоймайды. Құрғақ, шөлдала температурасы төмендеу арманды зонамен жолақ арқылы жалғасады. 3. Орманды белдеу алқабы. Жазда жасыл арман ағаштары, қылқанжапырақты және қатты жапырақты арман алқабы аумақты жерді алып жатыр.Теңіз жағалауында көктемі, базы жилы, қыс суық болғандықтан, жапырақтары жилдың суық мезгілдерінде түсіп отрады, сондықтан қылқан жапырақты арман өкілдері шығысқа- континентальды ауа райы жағдайына ығысып, шоғырланған.Қатты жапырақты арман ағаштары да құрғақта, жилы, бірақ ылғалдылық жетіспеген аралықтарда өседі. Қатты жапырақты арман өкілі - лавр Lauraceae – 2000 түрі бар, ылғалы молырақ теңіз жағалауында, жел өтінің пассат аумалы, ауыспалы болып тұратын жерлерінде өседі. Ылғалдылықпен, пассатқа бейімделсе лавр бұталы ағашы – субтропики қоңыржай жерлерді жаулап алан еді. 4. Ормансыз солтүстік белдеу. Негізінен, екі формацияға бөлінеді: а) ауа райының қолайсыздығына жел, қар байланысты, бойлеры кішігірім қисық өскен бұта, ағаш, өсімдіктері өседі. б) ағаш өсімдігі өспейтін далалы алқап.

Орман зоналаны Құрлықтың коңыржай, субтропикитік, тропиктік және субэкваторлық белдеулері мен табиғи ландшафты лорда ағашты- бұталы өсімдіктері босым экваторлық белдеудің табиғи зоналаны. Негізінен, ылғалы жеткілікті немесе тым ылғалды солтүстік жарты шар аумағында тараған.

Қоңыржай белдеуде (тайга заносы, аралас және жалпақ жапырақты арман зоналаны) күлгін, шымды- күлгін, кұба және арманның сұр топырақтарында өсетін қылқанды және түспе жапырақты армандар кездеседі. Субтропиктік және тропиктік белдеулердің арман зоналанының климаты өсімдіктің жил бойы өсіп- өнуіне қолайлы. Үнемі артық ылғалды болатын сары, қызыл топырақтарда сан алуан өсімдік түрлері өсетін мәңгі жасыл немесе (жоғарырақ ендіктерде) жажда жасыл армандар қалыптасады. Орман зоналаны

Муссонды атыраптарда мәңгі жасыл армандармен бірге жапырақтарын жилдың құрғақ кезінде тастайтын түспе жапырақты армандар өседі. Жерортатеңіздік климаты атыраптарда қоңыр топырақтарда өсетін қатқыл жапырақты армандар мен бұталан тараған маквис, гарига, бүрген (шибляк), фригана. Экваторлық және субэкваторлық белдеудің өте ылғалды аудандарында ыстық климат жағдайында қызыл және қызыл сары ферралитті топырақтарда түр құрамы бай, көп жікқабатты армандар өсед Орман зоналаны

Деңгейлік тапсырмалан: 1-ші деңгей: 1. Биогеоценоз ұғымын сипаттаңыз. 2.«Биоценоз» термині алғаш рет қолданған ғалымды атаңыз. 3.Географиялық зоналылықтың сипаттамасын беріңіз. 4.Өсімдіктер зоналаны мен биіктік белдеулерін атаңыз. 2-ші деңгей: 1.В.А.Вронский бойынша биогеоценоз құрылымын түсіндіріңіз. 2.В.Е.Соколов, И.А.Шилов бойынша экожүйе, затрат ағыны, энергияның функционалды схема сын түсіндіріңіз. 3. Жер бетінде ландшафттардың таралуының негізгін түсіндіріңіз. 3-ші деңгей: 1. Экожүйе мен биогеоценоз арасындағы айырмашылықты атаңыз, негіздеңіз. 2. Жер шары өсімдіктеріне сипаттама беріп, директор келтіріп, қолданыңыз. 3. Орман зоналанын атаңыз, директорді түсіндіріңіз.

ОБСӨЖ тапсырмаланы: 1.Жалпақ ждапырақты қоңыржай белдеулі, қылқанды арманды биоцеонздардың қалыптасуы, дамуы – презентация 2.Тундра, дала, шөл биоцеонздарының қалыптасуы, дамуы – презентация. 3.Жауын-шашынды, маусымды, ылғалды экваторлық тропикалық армандар биоценозыныңы қызметі – презентация. СӨЖ тапсырмаланы: 1. Саванна және дала биоцеонзының қызметі - реферат 2.Шөл биоценозының қызметі – баяндама. 3.Субтропикалық армандар қызметі – реферат.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!!!