Орындаған: Тоқтарбай Г.Н Сыдық Н.Ж Шермаханбет Қ.Н Топ: ЖМ Қабылдаған: Кусайтнова М.А. Қарағанды мем лекеттік медициналық университеті Медициналық психология және коммуникативтік дағдылар кафедрасы

Кіріспе Негізгі бөлім 1. Тұлға құрылымы ғалымдардың пікірімен Тұлғаның мінезі, қабілеттіктері және темпераменті Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер

Тұлға жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психология- лық қырларын ашып, адамды каналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.

Т ұлға құрылымы денегіміз, тұлғаның даралық-психологиялық, дүниетанымдық, әлеуметтік-психологиялық қырларының жиыны. Алайда, әрбір персонолог тұлға құрылымын түрліше сипаттайды, ал бұл олардың методологиялық бағытын көрсетеді. Психология ғылымы жеке адамды зерттеуде, көмек көрсетуде белгілі бір методологияға сүйенеді. Себебі, психология көп мәнді ғылым болғандықтан әр ғалым өзінің ғылыми позиция сына байланысты тұлға құрылымына түсінік береді. Тұлға құрылымы биологиялық және әлеуметтік қатынастар арқылы қарастылырады, сондықтан психологияда тұлғаның эндопсихологиялық және экзопсихологиялық құрылымдардан жинақталған денег идея пайда болған. Эндопсихологиялық – тұлғаның ішкі механизмі (ойлау, есть сақтау т.б.); Экзопсихологиялық – адамның қатынастар жүйесі, әлеуметтік фактор (мотивация, сезім, білімі, қызығу т.б.).

Рубинштейн тұлғаның психологиялық бейнесінің 3 қырын көрсетеді: 1. Тұлғаға не керек? Ол неге ұмтылады? – Бұл бағыттылық, ұстаным, қажеттіліктер, қызығушылықтар, идеал дар. 2. Тұлға не істей аллоды? Бұл – қабілеттіліктер, дарындылықтар, талант тар. 3. Тұлға денегіміз не? Бұл – мінез. Сонымен, Рубинштейн бойынша тұлға құрылымына енетіні – бағыттылық, мінез, қабілеттілік. Мясищев, Мерлин, Ананьев бұл тізімге тұлғаның психофизиологиялық негізі ретінде темпераментті тіркейді. Айзенк бойынша тұлға мінез, темперамент, интеллект, адамның дене бітімінен құралған. Кеттел тұлғаны факторлы талдауды ұсына отырып, өз тұжырымдамасында тұлға құрылымын – 3 қасиеттер тобымен сипаттайды, ол темпераментті қасиеттер – қабілеттіліктер, өзгермелі қасиеттер, бағыттылық пен қызығушылықтарды біріктірген мотивациялы мінез-құлық.

Петровский тұлғаның 3 құрылым көмпонентін көрсетеді: 1. интроиндивидті компонент – темперамент, мінез, қабілет. 2. интероиндивид - өзара қатынас, өзара әрекеттестік нәтижесіндегі сапа, қасиеттер. 3. метоиндивидті – субъектінің басқа индивид бойында жалғасуы (персонализация). Божович – бағыт-бағдара арқылы тұлға тұтас. А.Г.Ковалев – тұлға дамуы – жеке қасиеттерінің интеграциясы, ол темперамент, қабілет, бағыт-бағдар.

Жеке тұлғаның құрылымының бір бөлігі мінез болып табылады немсе әлеуметтік отрадағы адамның стилі. Мінез күрделі синтетикалық құрылым, ол адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады. Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанымен, оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен ерік- жігерінің, интеллектуалдық және эмоциялық сапаларының, темпераменте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін білдіреді.

Бір немсе бірнеше іс-әрекеттің түрін ойдағыдай орындаудың шорты болып табылатын жеке тұлғаның дара психологиялық қасиетін қабілеттіліктер деп сайтамыз. Қабілеттіліктер әруақытта да белгілі бір іс-әрекетті орындау тұрғысынан қарастырылады.

қабілетті дамытпау, көрсете білмеу- қабілеттен біртіндеп айырылу денегді көрсетеді. Ол эмпирикалық қабілеттіліктердің үш сипатын ұсынды: 1) қабілеттіліктер – бұл бір адамды басқадан айрықшалайтын жеке психологиялық ерекшеліктері; 2) бір немсе бірнеше ісəрекеттердің жетістікті орындалуына қатысы бар ғана ерекшеліктер; 3) білім мен біліктілікті меңгерудің жеңіл əрі жил дам болуының шорты бола тұрса да, қабілеттіліктер білімге, біліктілікке жəне іскерлікке теңелмейді.

Темперамент денегіміз психикалық үрдістер мен мінез-құлықтың жүру қарқынын анықтайтын адамның дара ерекшеліктері. Темперамент адамның іс- ә рекетінде, мінез-құлқында ж ә не қылықтарында аңғарылады ж ә не сыртқы пішінінен байқаллоды.

Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді. Оларда психикалық процестьр шапшаң өтеді.Күйгелектік сендай адамдарға тән. Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді. Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз,агрессивті,шамданғыш болып келеді.

Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматике баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есть сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматикер жамандықты есть сақтап қаллоды және ұзақ мерзімге.

Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді,сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелініне сайт бокса, ххонда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есть сақтайды.

Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған отрада, мысалы,үйде ххондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сендай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емс адамдармен сөйлеспейді, жаңа отрада қатты қысылады.

Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Тұлға құрылымы бағыттылық, мінез, қабілеттілік, темперамент және т.б. компоненттерден тұрады. Егер адам осы компоненттер арқылы өзінің тұлғалық құрылымын қалыптастыра білсе, ххонда осы адамды толық қалыптасқан тұлға деп сайта аламыз.

Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. 2 т. Шымкент, Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. 3 т. Шымкент, Көбекова Ж.С. Психология негіздері: оқу құралы.- Қарағанды:ЖК Ақнұр баспасы,2013