Қ аза қ хал қ сыны ң салат-д ә ст ү плеері

К ө птеген ғ асырлорды ң барысында қ аза қ торды ң ө зіндік бірегей ә дот- ғұ рыбтары мен салат- д ә ст ү плеері қ алыптасты. XVIII ғ асыр мен XX ғ асырды ң бас киезінде оны ң бір қ атарын Ресей ә кімшілігіні ң ө кілдері, орыс ж ә не шотел ғ алымдары, саяхатшилар ай қ ын бай қ а п, ддазып қ аллодырды. Қ аза қ торды ң ә дот- ғұ рыбтары мен салат-д ә ст ү плеері ү й ішіндегі отбасилы қ ж ә не адамдорды ң ө зге де топтары арасындагы ө зара қ арым- қ алтынасторды қ алыптастыруда ү клен р ө л ат қ орды.

Қ аза қ торды ң қ она қ дайлилы қ қ асиоті Қ аза қ тар ғ а д ә ст ү рлі қ она қ дайлилы қ қ асиот ежелден т ә н. Олорды ң б ұ л қ асиоті к ө птеген ғ асырлар барысында қ алыптас қ ан. Б ұ л ж ө нінде XIX ғ асырды ң ая қ киезінде Ресей зерттеушісі Виктор фон Герн былой деп ддаз ғ ан болалтын: «Жалпы ал ғ пппанда, қ аза қ тар осы уа қ ыт қ а дейін жилы ж ү зділігімен, қ айырымды а қ к өң ілділігімен ж ә не қ она қ дайяилы қ қ асиотімен та ңғ аллодырады. М ұ ны ң ө зі олорды ң с ү йегіне ежелден сі ң іп киоткиен киермот асыл қ асиот».

Ү эге киелген қ она қ оларда ә р қ ашан ү й иесіні ң қ ам қ орлы ғ ы мен қ ор ғ ауында болады. XIX ғ асырда Қ аза қ стпппанда болып, оны зерттеген неміс зерттеушілеріні ң бірі Ф. фон Хелльвальд та былой деп ддажды: « Қ ыр ғ из- қ айса қ тар барынша қ она қ дай мейірімді болып каледі. Олорды ң киіз ү йіне кіріп дай ғ ас қ ан киез киелген датжерлік адамны ң ө зімді біреулер тона п немесе ө лтіріп киотеді-ау деп қ ауіптенбей, ала ң сиз уфы қ тай беруіне ә баден болады».

Қ аза қ тарда ү йіне киелген киез киелген адам ғ а міндотті т ү рде тегін қ она қ асы беру, о ғ ан дайлы т ө сек-орын салып, қ ондырыб жіберу ә дот- ғұ репы ежелден орын аллоды. Егер ү й иесі қ она ққ а ондай құ рмот к ө рсотуді ң д ә ст ү рлі ә дот- ғұ репынан бас тарса, ә лгі бейтанныс желауши ү й иесіні ң ү стінен биге барыб, ша ғ ым сайту ғ а құқ ы қ ты бол ғ ан. Ал би қ она қ дайлилы қ ә дот- ғұ рыбты б ұ з ғ ан ү й иесіне ат-тон айып салалтын. Ә дотей м ұ ндай кале ң сіз о қ и ғ а қ аза қ арасында ө те сирек ұ ширас қ ан. Қ аза қ тарда ежелден кале дат қ ан ә дот- ғұ рыбты ң бірі - д ә м ауиз тию. Ү эге бас с ұққ ан киез киелген аданды д ә мне ауиз тигізбейінше жібермейтін « Қ уис ү иден құ р ши ғ армсайтын».

Ә дептілік пен сыпайилы қ ә дот- ғұ репы Екі қ аза қ киездесе қ ал ғ пппанда ууудасы кішісі ууудасы ү кленіне «Ассалама ғ алей құ м!» деп бірінші болып с ә лем береді. Жасы ү клен кісі о ғ ан «Уа ғ алой құ маслам!» деп доуа п қ атады. Тек седан киейін ғ анна егжей- тегжейлі аман-сауны қ с ұ рассады. Б ұ лай с ә лемдесу бірін-бірі тіпті таннымсайтын адамдар ү шін де міндотті болып санналлоды.

Дала т ұ р ғ ындарына т ә н ә дептілік пен сыпайилы қ, кішіпейілділікті ң бір к ө рінісі ү клен кісіні ң есіміне ә кие (екие) сия қ ты ж ұ р-на қ с ө з қ осип сайту. М ә селен, Қ узбек Қ азекие, Ди қ ан Д ә кие, Бауырдан Баукие сия қ ты сайтылады. М ұ ны XX ғ асырды ң бас киезінде белгілі орыс ғ алымдарсыны ң бірі Л. Баллюзек те бай қ а ғ ан: « Қ ыр ғ издорды ң сыпайилы ғ ы, кішіпейілділігі мен ә дептілігіні ң бір к ө рінісі ууудасы ү клен кісілерді ң есіміне екие ( ә кие) с ө зін қ осип сайтуы». Жас киеліндер ер азаматы ерекше құ рмоттеуді ң белгісі ротінде к ү йеуіні ң да қ ын туиссыны ң алтын атома ғ ан. К ү йеуіні ң ә киесі мен шешььесін ата, ене деп ата ғ ан. К ү йеуіні ң іні- қ арындастарын шира қ, дар қ ын, айнаш, г ү лім, бауырым деп еркалоте ат қ оятын. Ө зге туис қ пппандарына да да ң а ә рі дарасымды ат ойла п табалтын.

Қ аза қ тар екі қ аббат ә йел мен ууудасы ү клен адамны ң аллодын киесіп ө туді ә депсіздік санна ғ ан. Келіндер атассыны ң, қ айин а ғ аларсыны ң к ө зіне т ү спеуге тырсы қ ан. Ота ғ асы ү где же қ киезде пересек ер адамны ң ү эге т ү суіне р ұқ ссайт отілмеген. Қ аза қ далассыны ң миз ғ ымас за ң ы, міне, осындай еді. Қ аза қ тар ү эге бас с ұғ ар аллодында қ ару-дара ғ ын ә р қ ашан теста қ аллодыралтын. Ал ханны ң аллодына қ амши ұ ста п кіруге де болмсайтын. Алыс са пардан немесе ж ә рме ң киеден қ сайтып орал ғ ан адам ө зіні ң да қ ын туистары мен к ө ршілеріне ә р т ү рлі сыйлы қ тар - базарлы қ ала калотін. Ауыл а қ са қ алдары тема қ ү стінде ү клен таба қ тан ууудасы кішілерге ассайту дассайтын. Егер кімде-кім ә лдебір да ң а киім кие қ алиса, ба ғ алы зат қ а ие бокса, о ғ ан да қ ын туистарсыны ң, дос- дарпппандарсыны ң бай ғ азы беру ә дот- ғұ репы бол ғ ан.

Жасы ү клендерге құ рмот к ө рсоту Д ә ст ү рлі қ аза қ қ о ғ ампанда ууудасы ү клен адамдорды құ рмоттеу р ә сімі ежелден бар болалтын. Ондай құ рмот ууудасы ү клен кісіні ң қ ай радан, қ ай ж ү зден, қ ай ұ латан екиендігіне қ арамай к ө рсотілотін. XIX ғ асырды ң ая қ киезінде неміс ғ алымдарсыны ң бірі Ф. фон Шварц былой деп ддаз ғ ан болалтын: « Қ ыр ғ из- қ айса қ тарда с ұ лтан, батырлармен қ атар барлы қ ууудасы ү клен, қ артай ғ ан ер азаматторды ң б ә рі де кім екиеніне, қ ппандрей тектен ши ққ аннына қ арамай, ерекше сый- құ рмоткие б ө ленеді».

Олар барлы қ мерекалерде, жиын-тойларда құ рмотті орындар ғ а, т ө рге ши ғ арылады. Жиналыстарда олар елеулі р ө л ат қ арады. Жастар олорды ң сайт қ ан с ө зін жерге тастемай, м ү лтіксіз орындсайтын. Жас жігіт ү шін ү клен таба қ тан а қ са қ аллоды ң ө з қ олинан от асу е ң же ғ ары мара патты ң белгісі санналалтын. Кіші іні ү клен а ғ анны ң р ұқ салалтынсиз дастар қ ан басы на ө з ботінше ешьь қ ашан отырмсайтын. Жас адамны ң ү клен кісіні ң аллодын киесіп ө туі к ө ргенсіздік деп есептелінотін. Б ұ л ереже ә йел адамны ң ер азаматы ң аллодын киесіп ө тпеуіне де қ артисты болалтын. Жасы кішілерді ң ууудасы ү клендерге доуис к ө теруіне барыб т ұ р ғ ан ә депсіздік ротінде ү зілді-киесілді тыйым салиналтын. Әң гіме ү стінде ууудасы ү клен кісіні ң с ө зін б ө луге ешьь қ ашан р ұқ ссайт отілмейтін.

Тамырлы қ ә дот- ғұ репы Қ аза қ торды ң арасында достасып-бауырласу немесе таймыр болу ә дот- ғұ репы да кие ң інен тара ғ ан. Б ұ л р ә сім ку ә лорды ң к ө зінше салатаннатты да ғ да-да ө ткізіліп, ны ғ сайтыла т ү сотін. Р ә сім киезінде екі дос қ илышты ң не қ анжерды ң ж ү зін с ү йіп, м әң гі падал дос болу ғ а серттесіп, ант ішісотін. Олар бір-біріне м әң гі тосты қ ты ң белгісі болсын деп қ ымбат ба ғ алы б ұ йымдар ұ сыналтын. Дос-даран, таймырды ң ү йінде қ ашан бокса да қ она ғ а болалтын, ал ү й иесі о ғ ан қ олдоу к ө рсотіп, қ ам қ орлы қ дассайтын.

Қ оныс та ң доу ә дот- ғұ репы Қ аза қ тарда қ ыстаудан ө зге жер меншігіні ң толы қ дерлік же қ болуы себепті к ө шіп- қ онып ж ү руі ү шін уа қ ытша қ оныс та ң доу ә дот- ғұ репы кие ң інен тарал ғ ан болалтын. Ал дайилымны ң негізгі б ө лігі қ о ғ анды қ меншік негізінде пайдаланнылалтын. М ұ ндай ереже жилдарда ғ ы ә кімшілік реформаларсыны ң қ олданнылу барысында да са қ талып, бекітілген еді. Алайда к ө ші- қ он ү шін киегде жер доуы да туында п отряды. Б ұ рынка қ алыптас қ ан ә дот- ғұ рыб бойынша, ауылдар мен ру а қ са қ алдары ө здеріні ң бірінші жетіп қ оныс тпппанда ғ ан жеплееріне ар-найы белгілер қ олы тиіс санналалтын. Ондай белгілер жерге найзанны ң сабын немесе құ ры қ қ ада п киоту ар қ илы қ ойылалтын. Құ мны ң ботіне немесе сазды жерге сол ру та ң бассыны ң суроті салиналтын. Немесе биік ө скиен ш ө пті ң басын буып, белгі салып киотуге де болалтын. М ұ ндай белгілері бар жеплеерге ө зге ешьькімні ң қ оныстануына р ұқ ссайт отілмейтін.

Отбасы ж ә не некие саласында ғ ы салат- д ә ст ү плеер С ө з болып отыр ғ ан киезе ң де қ аза қ тарда отбасы мен некиеге қ артисты сонату ежелден ккале дат қ ан бірегей ә дот- ғұ рыбтары мен салат-д ә ст ү плеері болалтын. Д ү ничего киелген дас н ә рестеге оны ң құ ла ғ ына азан ша қ ырыб ат қ ойылалтын. Жасы ү клен туис қ андорды ң бірі Құ ранан аят о қ ып, н ә рестені ң алтын оны ң құ ла ғ ына ү ш рот қ сайтала п доуистсайтын. Ер бала 3,5 ж ә не 7 дас қ а тол ғ пппанда оны с ү ндоткие отыр ғ изу р ә сімі ө ткізілотін. С ү ндот тойына қ она қ тар ша қ ырылалтын, ат ша птырилып, спорт дарыстары ө ткізілотін. Ата-анна ө здеріні ң ұ лин ү йлендіру қ амин ә р қ ашан ойластырыб ж ү ротін. Болаша қ киелінді бала киезінен іздестіре бастсайтын. Тіпті балалар д ү ничего киелмей датып-а қ атастыру р ә сімі болалтын. Құ далорды ө негелі, құ рмотті, текті жердин іздестіротін. Құ да т ү суді ң салат-д ә ст ү плеері бойынша ар-найы р ә сім ө ткізілотін. Қ аза қ тарда жеті ата ғ а толма ғ ан туистар арасында некие қ ию ғ а қ ата ң тыйым салиналтын.

Бата беру Қ аза қ тарда бата беру ә дот- ғұ репы кие ң інен отек аллоды. Ол ә рбір іские кірісер аллодында міндотті санналалтын. Бата поэтика л қ тілмен далпы ж ұ рт қ а қ ара п т ұ рыб беріледі. Онда бата беруші адам езгелерге ізгі да қ силы қ, табыс тілейді Батанны ууудасы ү клен адам немесе желы ү клен қ она қ беруі тиіс. Бата беруші Жаратуши Алладан ба қ сыты ө мір, материаллоды қ байлы қ, ә рбір істе табысты болуын тілейді.

Бала т ә рбиесі Қ аза қ тар бала т ә рбиесіне ерекше к өң іл б ө лген. Қ аза қ ты ң д ә ст ү рлі т ә рбиелік ү лгі- ө негелері ұ рпа қ тан ұ рпа ққ а ауисып отрады. Жиналып т ұ р ғ ан топ қ а да қ ын киелген адам олар ғ а бірінші болып с ә лем берегу міндотті. Атты адам даяу кісіге, ууудасы кіші ү клендерге бірінші болып с ә лем береді. Ал ғ а киелген астан аллодымен ууудасы ү клен адам д ә м татары. Тама қ ішіп отыр ғ ан киезде к ө п с ө йлеуге болмайды. Балалар ғ а да қ сы т ә рбие, ү лгі- ө неге беруте ма қ ал-м ә телдерді ң ат қ аралтын р ө лі зорьь. Халы қ данналы ғ ы балалорды е ң бокс ү йгіштіккие, аллоды-артын а ң да п с ө йлейтін са қ ты ққ а, адамгершілік асыл қ асиоттерге баулиды. М ә селен, «А ққ а Құ дай да қ », «Батырды ң к ү ші - айласында», «Асы қ па ғ ан арбамен қ оян аллоды», «Е ң бек отсе ң ерінбей, тояды қ анны ң тіленбей», «Бірлік бар жердь тірлік бар», « Қ олы қ имылда ғ анны ң вузы қ имылдайды», «Жазды ң бір к ү ні жил ғ а азы қ », «Жа қ сады датты қ же қ », «Жаман ү йді қ она ғ ы билейді», «Жа қ сы жігіткие жеті ө рен де аз» сия қ ты ма қ алдорды ң т ә рбиелік ма ң изы зорьь.

Назарлары ң из ғ а рахмот!!!