Жұмыр құрттар типіне жалпы сипаттама Жұмыр құрттар типіне (Nemathelminthes) - тән белгілер: 1. Ұрықтың үш қабаттылығы яғни, экто-, эндо-, мезодерма дан дамуы. 2. Екі жақты симметрия. 3. Алғашқы дене қуысы және тері-бұлшық ет қапшығы. 4. Денесі сегменттелмеген, цилиндр пішінді, көлденең кесіндісі жұмыр. 5. Бұлшық ет, асқорыту, зәр шығару, жүйке және жыныс жүйелерінің болуы. 6. Дара жыныстылық. Медициналық маңызы бар өкілдері нағыз жұмыр құрттар классы -Ыешаіосіа. Жұмыр кұрттардың тудыратын аурулары- нематодоздар деп аталады. Жұмыр құрттар типіне жалпы сипаттама Жұмыр құрттар типіне (Nemathelminthes) - тән белгілер: 1. Ұрықтың үш қабаттылығы яғни, экто-, эндо-, мезодерма дан дамуы. 2. Екі жақты симметрия. 3. Алғашқы дене қуысы және тері-бұлшық ет қапшығы. 4. Денесі сегменттелмеген, цилиндр пішінді, көлденең кесіндісі жұмыр. 5. Бұлшық ет, асқорыту, зәр шығару, жүйке және жыныс жүйелерінің болуы. 6. Дара жыныстылық. Медициналық маңызы бар өкілдері нағыз жұмыр құрттар классы -Ыешаіосіа. Жұмыр кұрттардың тудыратын аурулары- нематодоздар деп аталады.

Нағыз жұмыр құрттар (Nematoda) классына сипаттама Денесін кутикула, гиподерма және бұлшық еттерден түзілген тері-бұлшық ет қапшығы қаптайды, кутикула денені химиялық және механикалық зақымданудан сақтайды, бұлшық ссетке тірек болатын сыртқы қаңқа қызметін атқарады. Гиподермада зат алмасу және биосинтез процестері қарқынды өтеді, әрі гельминтке зиянды заттардың өтуін бөгейді. Бұлшық еттері 4-ке топтасқан ұзын салаты, бұлшық еттердің арасын гиподерманың білеулері бөліп тұрады. Сұйықтыққатолы алғашқы дене қуысы немесе жалған курс тері-бұлшық ет қапшығында орналасқан. Алғашқы дене қуысының морфологиялық ерекшелігі сол мезодермалық эпителиймен астарланбаған. Үлкен қысыммен болатын сұйықтық бұлшық ет қапшығына тірек болады, ххонда түтік тәрізді құрылымы бар мүшелер жүйесі орналасқан. Нағыз жұмыр құрттар (Nematoda) классына сипаттама Денесін кутикула, гиподерма және бұлшық еттерден түзілген тері-бұлшық ет қапшығы қаптайды, кутикула денені химиялық және механикалық зақымданудан сақтайды, бұлшық ссетке тірек болатын сыртқы қаңқа қызметін атқарады. Гиподермада зат алмасу және биосинтез процестері қарқынды өтеді, әрі гельминтке зиянды заттардың өтуін бөгейді. Бұлшық еттері 4-ке топтасқан ұзын салаты, бұлшық еттердің арасын гиподерманың білеулері бөліп тұрады. Сұйықтыққатолы алғашқы дене қуысы немесе жалған курс тері-бұлшық ет қапшығында орналасқан. Алғашқы дене қуысының морфологиялық ерекшелігі сол мезодермалық эпителиймен астарланбаған. Үлкен қысыммен болатын сұйықтық бұлшық ет қапшығына тірек болады, ххонда түтік тәрізді құрылымы бар мүшелер жүйесі орналасқан.

Асқорыту жүйесі - денесінің ұзына бой на алып жатқан түтік -ауыз қуысынан басталып аналь тесігінен аякталынады. Қан айналым және тыныс алу мүшелері жоқ. Жүйке жүйесі- жұтқыншақ маңы сақинадан және одна таралатын 3 жұп нерв бағаналарынан тұрады. Арқа кұрсақ бағаналары жақсы дамыған, сезім мүшелері нашар жетілген. Зәр шығару жүйесі - протонефридия және зат алмасу өнімдерін сіңіретін фагоцитарлық денешіктер. Аналықтарының жыныс жүйесі жұп, жұмыртқа безінен, жұмыртқа жолынан, жатырдан және бір қынаптан тұрады. Аталықтарының жыныс жүйелері - тақ, аталық жыныс безі, ұрық жолы, ұрықшашқыш канал артқы ішекке ашылады. Кейбір өкілдерінің аталықтарында ұрықтандыруға қатысатын жыныс мүшесі- спикула болады. Жыныстың диморфизм жақсы жетілген, аталықтары аналықтарынан қысқа, аталықтарының артқы ұшы құрсаққа қарай ширатылған. Даму циклдарына қарай жұмыр құрттар гео- және биогельминттер деп бөлінеді. Дамуы - тікелей даму. Ие алмастырмайды. Жұмыртқалары немесе личинка лары сыртқы ортаның қолайлы жағдайында, яғни оптимальды температура, ылғал және бос оттегі жеткілікті болғанда инвазиялық дәрежеге жетеді. Бұл топтағы құрттар геогельминттер деп аталады. Геогельминттердің личинка ларының дамуына бос оттегі қажет, сондықтанда олар аәробты, ал ппересектері - анаәробты. Жұмыр құрттардың кейбір түрлері - биогельминттер. Оларға ие алмастырып даму және тірі ту тән, сондықтанда оларды биогельминттер деп атайды. Жұмыр құрттардың шығу тегінде бірқатар ароморфоздық белгілер байқалады. Олар: алғашқы дене қуысының, ішектің соңғы үшінші бөлігінің пайда болуы және дара жыныстылығы. Асқорыту жүйесі - денесінің ұзына бой на алып жатқан түтік -ауыз қуысынан басталып аналь тесігінен аякталынады. Қан айналым және тыныс алу мүшелері жоқ. Жүйке жүйесі- жұтқыншақ маңы сақинадан және одна таралатын 3 жұп нерв бағаналарынан тұрады. Арқа кұрсақ бағаналары жақсы дамыған, сезім мүшелері нашар жетілген. Зәр шығару жүйесі - протонефридия және зат алмасу өнімдерін сіңіретін фагоцитарлық денешіктер. Аналықтарының жыныс жүйесі жұп, жұмыртқа безінен, жұмыртқа жолынан, жатырдан және бір қынаптан тұрады. Аталықтарының жыныс жүйелері - тақ, аталық жыныс безі, ұрық жолы, ұрықшашқыш канал артқы ішекке ашылады. Кейбір өкілдерінің аталықтарында ұрықтандыруға қатысатын жыныс мүшесі- спикула болады. Жыныстың диморфизм жақсы жетілген, аталықтары аналықтарынан қысқа, аталықтарының артқы ұшы құрсаққа қарай ширатылған. Даму циклдарына қарай жұмыр құрттар гео- және биогельминттер деп бөлінеді. Дамуы - тікелей даму. Ие алмастырмайды. Жұмыртқалары немесе личинка лары сыртқы ортаның қолайлы жағдайында, яғни оптимальды температура, ылғал және бос оттегі жеткілікті болғанда инвазиялық дәрежеге жетеді. Бұл топтағы құрттар геогельминттер деп аталады. Геогельминттердің личинка ларының дамуына бос оттегі қажет, сондықтанда олар аәробты, ал ппересектері - анаәробты. Жұмыр құрттардың кейбір түрлері - биогельминттер. Оларға ие алмастырып даму және тірі ту тән, сондықтанда оларды биогельминттер деп атайды. Жұмыр құрттардың шығу тегінде бірқатар ароморфоздық белгілер байқалады. Олар: алғашқы дене қуысының, ішектің соңғы үшінші бөлігінің пайда болуы және дара жыныстылығы.

Жұғу жолдары. Геогельминттердің инвазиялық жұмыртқалары мен личинка лары асқорыту жолына жуылмаған көкөніспен, кір қолмен, ластанған тағамдармен, су арқылы жұғады. Кейбір нематодтардың личинка лары зақымдалмаған терілерді тесіп өтеді. Мұндай жолдармен ағзаға түскен личинкалар миграция жасай отырып, ппересек форма сына айналады. Геогельминттердің личинка лары аәробты, ппересек формалары анаәробты. Ал биогельминтті нематодтардың жұғу жолдары залалданган еттерді легенде (трихинеллез) ал кейбір түрлерінде насекомдар шаққанда зақымданады (филярий). Жұмыр құрттардың жұмырткалары. А - ақұрттың; Б -аскариданың; В аскаркиданың; Г қылбастың Жұмыр құрттардың жұмырткалары. А - ақұрттың; Б -аскариданың; В аскаркиданың; Г қылбастың

Гельминттердің патогендік әсерінің көрініс беру түрлері: Механикальщ әсер. Құрттар бекіну мүшелері арқылы немесе личинка лары миграция жасау кезінде үлпалар мен жасушаларды жарақаттайды. Құрттардың ағзада көп болуы ішекті тығындап, өткізгіштігін төмендетеді. Токсиндік әсері. Гельминттің метаболизмінен түзілетін өнімдер ағзаны уландырады. Токсин орталық жүйке жүйесінің қызметін бұзады, жүйкені қажытады, қүстырады, бас айналады. Аллергиялық әсері. Гельминтоздық ауруға шалдыққанда әртүрлі аллергиялық белгілер көрініс береді. Гельминттердің Диагностикасы. Гельминттерді дигностикалаудың негізгі эдістерінің бірі нәжістен жұмыртқаларын табу, перианальды тері қатпарларынан жүғынды алу, биопсия, 12 елі ішектен сөл алу, қанды, қақырықты зерттеу, иммунобиологиялық реакциялар. Нематодоздарды алтын алу шаралары. Жеке - инвазиялық жұмыртқаның ас қорыту жолына түсуін алтын алуға бағытталған жеке бастың гигиенасы ережелерін сақтау. Қоғамдық - қоршаған ортаның нәжіспен ластануынан сақтау, науқастарды дер кезінде анықтап, емдеу, базарға, қоғамдық орындарға санитарлық бақылау жасау. Гельминттердің патогендік әсерінің көрініс беру түрлері: Механикальщ әсер. Құрттар бекіну мүшелері арқылы немесе личинка лары миграция жасау кезінде үлпалар мен жасушаларды жарақаттайды. Құрттардың ағзада көп болуы ішекті тығындап, өткізгіштігін төмендетеді. Токсиндік әсері. Гельминттің метаболизмінен түзілетін өнімдер ағзаны уландырады. Токсин орталық жүйке жүйесінің қызметін бұзады, жүйкені қажытады, қүстырады, бас айналады. Аллергиялық әсері. Гельминтоздық ауруға шалдыққанда әртүрлі аллергиялық белгілер көрініс береді. Гельминттердің Диагностикасы. Гельминттерді дигностикалаудың негізгі эдістерінің бірі нәжістен жұмыртқаларын табу, перианальды тері қатпарларынан жүғынды алу, биопсия, 12 елі ішектен сөл алу, қанды, қақырықты зерттеу, иммунобиологиялық реакциялар. Нематодоздарды алтын алу шаралары. Жеке - инвазиялық жұмыртқаның ас қорыту жолына түсуін алтын алуға бағытталған жеке бастың гигиенасы ережелерін сақтау. Қоғамдық - қоршаған ортаның нәжіспен ластануынан сақтау, науқастарды дер кезінде анықтап, емдеу, базарға, қоғамдық орындарға санитарлық бақылау жасау.

РИШТА Dracunculus medinensis (ришта) - дракункулез ауруының қоздырғышы. Орналасуы.Аяқтың төменгі буындарындағы терінің шел қабаты. Географияльщ таралуы. Африка, Оңтүстік - Батыс Азия. Оңтүстік Америка. Морфологиялық ерекшеліктері. Адамда паразитті тіршілік ететін нематодтардың ішіндегі ең ірісі, пішіні ұзын жіңішке жіп тәрізді, тірі туатын, ұзындығы см, қалыңдығы 1-1,7 мм. Жатыры бітеу, сондықтанда личинка лары жатырдың және кутикуланың бас жағынан жыртылуы арқылы сыртқа шығады, бас жағы теріден көрініп тұрады. РИШТА Dracunculus medinensis (ришта) - дракункулез ауруының қоздырғышы. Орналасуы.Аяқтың төменгі буындарындағы терінің шел қабаты. Географияльщ таралуы. Африка, Оңтүстік - Батыс Азия. Оңтүстік Америка. Морфологиялық ерекшеліктері. Адамда паразитті тіршілік ететін нематодтардың ішіндегі ең ірісі, пішіні ұзын жіңішке жіп тәрізді, тірі туатын, ұзындығы см, қалыңдығы 1-1,7 мм. Жатыры бітеу, сондықтанда личинка лары жатырдың және кутикуланың бас жағынан жыртылуы арқылы сыртқа шығады, бас жағы теріден көрініп тұрады.

Тіршілік циклы. Ақыргы иесі - адам, ит, маймылдар. Аралық иесі -шаян тәрізділер, циклоп. Ақырғы иесініңтерісінің шел қабатын іріңдетіп, көлдіретеді. Сол жерге су тигенде ришта көптеген тірі личинка ларын суға шарады. Личинкаларының ары қарай дамуы үшін ол суға түсіп, аралық иесі циклоп денесіне өтулері керек. Циклоп денесінде микрофиллярия пайда болады. Адамға лас сулардан зақымданған циклопты жұтып қойғаңда жұғады. Адамның асқорыту жүйесінде циклоп денесінен шыққан личинкалар, ішектің қабырғасын тесіп, қан және лимфа сұйықтарымен қозғала отырып, аяқтың буындағы шел қабаттарына тоқтайды. Патогендік әсері Паразиттің зақымдаған жері тығыздалып, қатайьт қышыйды. Жарапайда болады, инфекцияныңтүсуінен зақымдалған жер іріндейді. Буындарды зақымдаса, адам жүруден қалады. Диагностикасы. Құрт тері астынан анық көрінетіндіктен де арнайы зерттеу әдістері қажет етілмейді. Алдын алуы. Жеке алтын алу - қайнамаған, сүзілмеген суды ішпеу. Қоғамдық алтын алу - санитарлық ағарту жұмыстары. Су қоймаларының ластануынан сақтау. Тіршілік циклы. Ақыргы иесі - адам, ит, маймылдар. Аралық иесі -шаян тәрізділер, циклоп. Ақырғы иесініңтерісінің шел қабатын іріңдетіп, көлдіретеді. Сол жерге су тигенде ришта көптеген тірі личинка ларын суға шарады. Личинкаларының ары қарай дамуы үшін ол суға түсіп, аралық иесі циклоп денесіне өтулері керек. Циклоп денесінде микрофиллярия пайда болады. Адамға лас сулардан зақымданған циклопты жұтып қойғаңда жұғады. Адамның асқорыту жүйесінде циклоп денесінен шыққан личинкалар, ішектің қабырғасын тесіп, қан және лимфа сұйықтарымен қозғала отырып, аяқтың буындағы шел қабаттарына тоқтайды. Патогендік әсері Паразиттің зақымдаған жері тығыздалып, қатайьт қышыйды. Жарапайда болады, инфекцияныңтүсуінен зақымдалған жер іріндейді. Буындарды зақымдаса, адам жүруден қалады. Диагностикасы. Құрт тері астынан анық көрінетіндіктен де арнайы зерттеу әдістері қажет етілмейді. Алдын алуы. Жеке алтын алу - қайнамаған, сүзілмеген суды ішпеу. Қоғамдық алтын алу - санитарлық ағарту жұмыстары. Су қоймаларының ластануынан сақтау.

1. Сидоров Е.Г. Природная очаговость описторхоза // АН Каз ССР институт зоологии.- Алма-Ата.- Наука Дойтер А.Б. Тумис А.Ф. Паразитарные болезни//Л.-Медицина Паразиты - компоненты водных и наземных биоценозов Казахстана Под редакцией Е.В. Гвоздева //Алма-Ата.-Наука Одум Ю. Основы экологии // М Франсуа Рамад. Основы прикладной экологии // Л Пьер Агесс. Ключи к экологии // М Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы // Алматы. - Гылым Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения // Алматы. - Гылым Черкасский Б.Л. Инфекционные и паразитарные болезни человека // Справочник эпидемиолога.- М.- Мед. газета Сидоров Е.Г. Природная очаговость описторхоза // АН Каз ССР институт зоологии.- Алма-Ата.- Наука Дойтер А.Б. Тумис А.Ф. Паразитарные болезни//Л.-Медицина Паразиты - компоненты водных и наземных биоценозов Казахстана Под редакцией Е.В. Гвоздева //Алма-Ата.-Наука Одум Ю. Основы экологии // М Франсуа Рамад. Основы прикладной экологии // Л Пьер Агесс. Ключи к экологии // М Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы // Алматы. - Гылым Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения // Алматы. - Гылым Черкасский Б.Л. Инфекционные и паразитарные болезни человека // Справочник эпидемиолога.- М.- Мед. газета