МАВЗЎИ 6. ЗАХИРАЊОИ МОЛИЯВЇ ВА САРМОЯИ КОРХОНА 1.Мафњум, таркиб ва сарчашмањои бавуљудоии захирањои молиявї дар корхона. 2. Сармояи корхона: таснифот ва нишандињандањои он. 3. Сармояи ќарзї ва наќши он дар фаъолияти маблаѓгузории корхона. Тавсифи шакалњои сармояи ќарзии љалбкардашуда (ќарзи тиљоратї, лизинг, факторинг, овердрафт).

Адабиёт: 1. Финансы предприятии учебник для вузов. Н.В. Колчина, Г.Б. Поляк, Л.П. Павлова. 2-е изд. перераб. и доп. – Москва.: ЮНИТИ – Дана – сањ. (сањ ). 2. Экономика предприятия (Фирмы): учебник/ Под ред. проф. О.И. Волкова, и доц. О.В. Девяткина. Москва.: ИНФРА – М, 2002 – 601 сањ. (сањ ). 3. Шаропов Ф.Р. Менељменти тиљорат. Дастури таълимї. – Душанбе: «Њумо», сањ. (сањ. 94 – 99) 4. Р.К. Раљапоййв, Б.М. Дустматов, А.Б. Абдуллоев. Молияи корхона (Комплекси таълимї – методї). Душанбе – сањ. (сањ.86-90).

1. МАФЊУМ, ТАРКИБ ВА САРЧАШМАЊОИ БАВУЉУДОИИ ЗАХИРАЊОИ МОЛИЯВЇ ДАР КОРХОНА Захирањои молиявї – ин муносибатњои пули корхонаро меноманд, киа рои ташаккули моликият ва фондњои пули корхона мусоидат менамоянд. Захирањои молиявии корхона пойй маќсади пеш бурдани фаъолият ва баров рассадин ба натиљањои фоидабахш истифода бурда мешаванд. Бинобар њамин захирањои молиявиро потенсиали молиявии корхона низ меноманд. Аввалан захирањои молиявї дар мавроди ташкилшавии корхона, дар шекли фонды оинномавї ба вуљуд меоянд. Минбаъд ин шекли захарии молиявї (фондњо) ба шекли фондњои пули дигор ва аз манбаъњои гуногун ба вуљуд меоянд.

Ташаккул ва истифодаи захирањои молиявї дар ду сатњ амели мегардад: 1. дар миќёси мамлакат; 2. дар њар як корхона.

Бузургї ва хостори манбаъњои ташаккули захирањои молияввиро дар миќёси мамлакат имкониятњои азнавистењсолкунии васей хољагии халќ, баландбардории сатњи њаёти љамъият, афзоиши даромадњои буљети давлат муайян месозанд. Бо бузургии захирањои молиявї, ки дар сатњи корхона ташаккул меёбанд, имкониятњои гузаронидани маблаѓгузарињои сармоявии заурї, зиёдшавии маблаѓњои гордон иљрои њамагуна ўњдадорињои молиявї таъмини талапоййтњои коллективе ташкилот муайян мегарданд.

Дар сатњи корхона захирањои молиявї дар шакалњи зерен истифода мешаванд: - Дар шекли фондї;- Дар шекли ѓайрифондї.

Як ќисми захирањои молиявиро корхона баров ташкили фондњои пули таъиноти маќсаднок истифода мебаранд: - фонды пардохти музди мењнат;- фонды инкишофи истењсолот; - фонды њавасмандгордонии моды ва ѓайра.

Истифодаи захирањои молиявї баров иљрои ўњдадорињои пардохти дар назди буљет аз љониби поййнкњо аз тарифа ташкилотњо дар шекли ѓайрифондї амалї мегардад. Маблаѓњои пулї – ин мафњуми хеленн васеъ аст, назар ба захирањои молиявї, ки танњо як ќисми маблаѓњои пули ро ташкил медињад ва дар гардиши корхона ќарор дора.

Фондњои пулї – ин як ќисми захирањои молиявї мепоййшанд, ки устувор ва дар намути фондњои истифодашавандаи маќсаднок ташаккул меёбанд. Фарќияти байни маблаѓњои пулї ва захирањои молиявї дар мисоли даромади корхона аз фуруши мањсулот хеленн баръало намоён аст. Захираҳои молиявии корхонаҳо дар шароити поййзор амалкунанда пеш аз ҳама аз ҳисоби даромадҳои пулї ва маблағҳои воридшаванда, ки дар ихтиёри субъектҳои иқтисодианд ва баров ба роҳ мондани муносибатҳои молиявї зауранд, ташкил карда мешаванд. Молияи корхонаҳо муносибатҳоро оид ба тақсим, ташкил ва истифодаи фондҳои пули таъиноти махсус дошта, ки сармояи асосї, гордон ва пули корхонаҳоро ифода мекунад, дар бар мегирад.

е) муносибатҳои байни корхонаю ташкилотҳои поййлої, корхонаю љамъият ва поййзори молиявї. д) муносибатҳои байни корхонаю давлат оид ба ташкил ва истифодаи фондҳои буљетию ғайри буљетї; ин гурўҳи муносибатҳо дар шекли пардохт ба буљет, маблағгузори аз буљет ва пардохтҳои гуногун ба фондҳои таиноти махсусро дар бар мегиранд; г) муносибатҳо пойй поййнк оид ба гирифтану баргордонидани қарз, пардохти фоизи қарзҳо баров истифодаи муваққати ба иваси ҳаққї муайян, супоридани маблағҳои муваққатан озод; в) муносибатҳои молиявї пойй ташкилотҳои суғурта; б) фароҳамоварї ва истифодаи фондҳои пули таъиноти ходили истеҳсолї дошта дар соҳаи истеҳсолоти неъматҳои моддї, яъне ташкили фондҳои оинномавї, фонды эҳтиётї, суғурта, ҳавасмандгордонї ва сифати маҳсулот; а) муносибатҳои ба миён омадани даромадҳои аввалиндараља; Одатан муносибатҳои молиявии корхонаҳоро ба чунин гурўҳҳо људо мекунанд:

Захирањои молиявї аз рўи шакал ба худї, ќарзї, љалбшуда људо мешаванд: 1. худї яъне фонды оинномавї (воситањо аз фурўши сањмияњо ва њаќќи аъзогии маблаѓгузории иштирокчиён); 2. ќарзї (ќарзњои кўтоњмуњлат, дарозмуњлати поййнкї, ќарзњое, ки аз дигор субъектњои хољагидор гирифта шудаанд, ќарзњои дебиторї); 3. љалбшуда (маблаѓгузорињо, барориши ќоѓазњои ќиматнок, маблаѓњое, ки дар ихтиёр ва истифодабарии корхона ќарор дора).

Захирањои молиявї њамчун замина баров: - бањодињии арзиши моликият; - ошкорзсозии самаранокии лоињаи маблаѓгузорї; - ќабул намудани ќарори дахлдор, ки дар доираи ќонун аст ва зидди муфлисшавї эътироф шудааст; - ќабул намудани ќарор оид ба истифодабарии воситањои озоди пулї истифода мешаванд.

Захирањои молиявї баров иљрои уњдадорињои молиявї дар назди: поййнкњо;буљет; ташкилотњои суѓуртавї таъин шудаанд.

2. САРМОЯИ КОРХОНА: ТАСНИФОТ ВА НИШОНДИЊАНДАЊОИ ОН Сармоя – ќисми захирањои молиявии корхона мепоййшад, ки пойй маќсади гирифтани даромад њам дар корхонањои истењсолї ва њам дар корхонањои тиљоратї истифода бурда мешавад. Гардиши сармоя ё гирдгардиши сармоя аз рўи формула и П - М - П ифода меёбад. Дар инљо: П – пул; М – мол; П – пули иловашуда.

Аломатњои таснифотии сармоя ипоййрат аст: 1. аз рўи мансубият: - худї; - ќарзї. 2. аз рўи шекли маблаѓгузорї: - асосї; - гардишї. 3. аз рўи шекли моликият: - хусусї; - давлатї: љумњуриявї, комуналї. 4. аз рўи шекли фаъолият: - сањомї; - сањмдорї, њарифона; - инфиродї. 5. аз рўи сарчашмаи ташаккул ба онњо ходил мешаванд: - фонды оинномавї; - сањмияњои худые, ки корхона харидааст; - фонды сарчашмаи љалбшавї; - миллї; - хориљї. 6. аз рўи санадњои њуќуќию меъёрї: - расмї, ќонунї;

Таркиб ва сарчашмаҳои сармояи худї

Сармояи оиномавї њангоми маблаѓгузории авали маблаѓњо ташаккул меёбад. Бузургии он њангоми баќайдгирии корхона эълон карда мешавад, дигор тасбењи њаљми сармояи оиномавї (эмиссия и иловагии сањмияњо, пастшавии нархи номинации сањмияњо, ворид намудани пасандозњои иловагї, ќабули иштирокчии нав, њамроњ намудани ќисми даром два ѓайра). Танњо дар њолатњо ва тартибе, ки ќонунгузории амалкунанда ва њуљљатњои муассисавї пешбинї намудаанд, роњ деда мешаванд.

Дар ќонунгузории Љумњурии Тољикистон мафњуми «сармояи худї» истифода бурда намешавад. Бар иваси ин мафњум ипоййраи «сарчашмаи воситањои худї» истифода карда мешавад.

Ба таркиби фондњои захиравї ходил мешавад: - фонды иловагї; - фоидаи таќсимнашуда; - маблаѓгузории маќсаднок.

Сохтори сармоя – хост ва ќисмњои таркибии монро дар бар мегирад. Сохтори оптималї аз:- зиёдшавии даромад;- гирдгардиши дороињо;- муносибат пойй қарздиҳандагон;- дараљаи раќобат во баста аст.

Сохтори сармояро аз рўи дараља ва байни соњањо чунин муайян мекунанд. Дар соњаи савдо сармояи гордон ќисми асосии фаъолияти ин соњаро ташкил медињад. Дар соњаи истењсолот поййшад сармояи асосї баров таъмин намудани љарёани такрористењсолот пурра истифода бурда мешавад.

Фонди оинномавї – ин сармояи њаќиќие, ки дар оинномаи корхона нишан деда шудааст ва аз чунин сарчашмањо ба вуљуд меояд: - маблаѓњои људошуда аз њисоби муассисон; - даромад аз фурўши сањмияњо; - људо намудани маблаѓ аз тарифа давлат.

Пардохтњо амалї карда мешаванд, аз њисоби воситањои пулї, амвол, объектњои моликияти зењнї ва напоййяд аз 50% - и њаљми минимализм он зиёд поййшанд. Дар корхона дорогие соф ҳамчун сарчашмаи зиёдшавї баромад мекунад. Дар ин раванд њаќќусањмњои таќсимнашудаи муассисон, фоидаи таќсимнашудаи соли гузашта ва њисопоййтї, баќияи воситањои фонды андўхт ва истеъмолї, баќияи воситањои фонды азнавбањодињии ќисмњои тавозун, баќияи воситањои фонды захиравиро људо намуда, омўхтан заур аст.

3. САРМОЯИ ЌАРЗЇ ВА НАЌШИ ОН ДАР ФАЪОЛИЯТИ МАБЛАҒГУЗОРИИ КОРХОНА. ТАВСИФИ ШАКЛЊОИ САРМОЯИ ЌАРЗИИ ЉАЛБКАРДАШУДА (ЌАРЗИ ТИЉОРАТЇ, ЛИЗИНГ, ФАКТОРИНГ, ОВЕРДРАФТ) Сармояи ќарзї – ин як ќисми сармояи љалбшуда мепоййшад, ки маънои уњдадории корона радар назди ќарздињанда дора.

Сармояи ќарзї баров: - гирифтани фоидаи иловагї аз њисоби васеъ намудани фаъолият; - васеъ намудани имкониятњои сармоягузорї; - баланд бардоштани самаранокии сармояи худї аз њисоби самараи фишанги молиявї, таъмин шудааст.

Таъиноти асосии сармояи ќарзї – сарчашмаи асосї ва авали молиякунонии фаъолияти корхона мепоййшад. Сармояи ќарзї – ин воситањои пулї, молу маводњои ќиматноке, ки корхона аз ташкилотњои ќарзї, шах сони алоњида ё аз давлат ба муњлати муайян пойй шарти поййзгордонидан ва гирифтани даромадњои иловагї дар натиљаи истифодабарии онњо мепоййшад. Намудњои альтернативы сармояи ќарзї ќарзи тиљоратї – шекли ќарзи молї ба њисоб меравад.

Таъиноти асосии сармояи ќарзї – сарчашмаи асосї ва авали молиякунонии фаъолияти корхона мепоййшад. Сармояи ќарзї – ин воситањои пулї, молу маводњои ќиматноке, ки корхона аз ташкилотњои ќарзї, шах сони алоњида ё аз давлат ба муњлати муайян пойй шарти поййзгордонидан ва гирифтани даромадњои иловагї дар натиљаи истифодабарии онњо мепоййшад. Намудњои альтернативы сармояи ќарзї ќарзи тиљоратї – шекли ќарзи молї ба њисоб меравад.

Дар таљрибаи хољагидорї намудњои зерен мављуд аст: 1. Лизинг – як шекли маблаѓгузории дарозмуддати молиявие мепоййшад, ки дар шекли моли тайёр (воситањои техникї, таљњизот ва дастгоњњо) ба корхона пешнињод карда мешавад. 2. Факторинг – њисоби ќарзњои дебиторї ќарз пешнињод мешавад. Ин шекли амелиёт ба корхона имконият медињад, ки бе гараж воситањои гордмонро ба сифати захирањои ќарзї истифода барат ва љараёни беисти истењсолотро таъмин намояд. 3. Овердрафт – баќияи дебитї аз рўи њисобњои љорї, ки дар муддати рўзи поййнкї ба вуљуд меояд. Ќарзкунонии овердрафтї – як тарзи ќарзи кўтоњмуњлат аст, ки њангоми он воситањои пулї баров пўшонидани уњдадорї, пойй маќсади зуд пардохт намудани маблаѓи талабномаи пардохтї пешнињод карда мешавад. Маќсад – бартараф намудани тафовутњои пардохтї, ки дар фаъолияти истењсолї – хољагидории корхона пайдо мешаванд.