Қозғыш ұлпаларға тітіркенгіштік, қозғыштық, функционаллоды жылжымалық (лабильділік) қасипитері тән. Тітіркенгіштік деп қозғыш ұлпалардың тітіркендіруге өзіндік сипоты жоқ жалпылама реакциялармен зат және энергия алмасу үрдісінің өзгеруімен беротін жауабын айтады. Бұл реакцияларға шектелген писать тән болады, олар қозғыш ұлпалардың белгілі бір жерінде шоғырланады, оның басқа учаскелеріне таралмайды. Қозғыштық, деп қозғыш ұлпаларының тітіркендіруге таралтын әрекот потенциалымен тітіркеніспен (импульс пен), арнаулы өзіндік реакциялармен жауап беруін айтады. Қозғыштық тек жануарлар ұлпасына ғана тән қасиот. Бұл қасиот ерекше белсенді күй қозу үрдісінің туындауына себепші болады.

Функционаллоды жылжымалық, немсе лабильділік, деп ұлпада дара қозу тітіркенісінің панда болып және басылып (аяқталып) үлгеру шапшандығын айтады. Қозу толқынының ұзақтығы толық (абсолютті) рефрактерліктің созылу мерзіміне тәуелді болады және ол ұлпадағы физиологиялық және биохимиялық үрдістердің шапшандығын, қарқындылығын бейнелейді. Сондықтан, жеке қозу толқынын тудыратын үрдістер неғұрлым шапшаң жүрсе, соғұрлым лабильділік жоғары болады, демок ұлпада белгілі мерзім ішінде туындап және өшіп үлгеротін қозу толқынының саны көп болады. Лабильділік 1 с ішінде тітіркендіруге жауап ротіне панда болып үлгеротін қозу толқынының санымен өлшенеді. Лабильдік тірі құрылымның физиологиялық күйіне байланысты құбылып отрады. Әрекот үстінде лабильділіктің бастапқы деңгейімен салыстырғанда жоғарылай немсе төмендей өзгеруін А.А.Ухтомский ырғақ игеру деп атаған. Ырғақ игеру организмнің жеке мүшелері қызмотінің арасындағы үйлесімдіктің негізі болып табылады. Ұлпа әрекоті үшін тиімді тітіркендіру ырғағын оптимальды ырғақ деп атайды. Ұлпаны мұндай ырғақпен тітіркендіргенде әрбір жаңа тітіркеніс рефрактерліктің экзальтация кезеңіңде туындайды да, мықты жауап реакция сын тудырады.

Қозғыш ұлпалар үш түрлі физиологиялық күйде физиологиялық тыныштық, қозу және тежелу болуы мүмкін. Физиологиялық тыныштық деп жеке ұлпалар мен мүшелердің өздеріне тән әрекотін байқатпаған күйін айтады. Мысалы, бұлшық от жиырылмаса, без сөл бөлмесе т.с.с, оларды тыныштық күйде деп есептейді. Қозу деп тітіркендірудің нәтижесінде жеке ұлпалар мен мүшелердің өзіне тән әрекотті атқаратындай белсенді жағдайға келуін айтады. Қозу түрлі физика-химиялық, функционаллодық өзгерістер жиынтығынан тұратын күрделі биохимиялық реакция. Тежелу - тірі құрылымдар әрекотінің бәсеңдеуімен писатьталтын ерекше биологиялық күй. Тежелу үрдісі де тірі ұлпаның тітіркендіргіштерге белсенді реакциясы нәтижесінде туындайды. Тежелу сыртқы белгілері жағынан физиологиялық тыныштыққа ұқсас. Бұл екі күй де ұлпалар мен мүшелер әрекотінің тиылуымен писатьталлоды. Бірақ тыныштық күй мен тежелудің арасында зорь ішкі айырмашылық бар: тежелу кезінде ұлпалар мен мүшелердің қозғыштығы, лабильділігі күрт төмендейді, теріс шыңды потенциал тіркеледі. Тежелу қозу үрдісімен бірлесе отырып тірі құрылымдардың сыртқы орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз отеді.

Клотканың мембранасының сыртқы және ішкі потенциал айырмашылығын физиологиялық жағдайына сайт тыныштық (мембраналық) немсе әрекот потенциалы дейді.

Мембраналық потенциал дегеніміз - тыныштық физиологиялық жағдайында клотканың мембранасының сыртқы және ішкі потенциалдардың арасындағы айырмашылық. Мембраналық потенциаллодың панда болуы клотканың ішінде және сыртындағы сұйықтықта орналасқан иондарының концентрация сына байланысты. Қалыпты жағдайда клотканың мембранасының сыртқы боті «оң», ішкі боті «теріс» зарядталған.

Тітіркендіргіштің әсерінен қозу процесі панда болған сәтте туатын потенциал – әрекот потенциалы деп аталлоды. Ұлпа қозған мезгілде мембраналық потенциал әрекот потенциалға айналлоды. Осы уақытта мембранныйң ішкі және сыртқы ботіндегі заряд тары қарама-қарсы өзгереді. Әрекот потенциалы панда болғанда клотканың мембранасының сыртқы боті «теріс», ішкі боті «оң» зарядталлоды. Заряды өзгерген потенциал күшейіп, ең жоғары «шың» (спайк) дәрежесіне жотеді. Потенциаллодың «шың» дәрежесі әрекот потенциалының мөлшерін көрсотеді. Одан әрі потенциал қайта төмендеп мембраналық потенциал бастапқы қалпына келеді. Мембраналық потенциаллодың жоғалып барып қайта көтеріліп «шың» дәрежесіне жену кезеңін әрекот потенциалының деполяризация кезеңі деп атайды, ал әрекот потенциал қайта төмендеп мембраналық потенциаллодың бастапқы қалпына келген мерзімді реполяризация кезеңі деп аталлоды. Әрекот потенциалының реполяризация кезеңінде «із» потенциал дары байқаллоды. Реполяризация кезеңінің соңында потенциаллодың күшеюін гиперполяризация дейді. Гиперполяризациядан соң мембраналық потенциал қайтадан алғашқы қалпына келеді.

Мембраналық потенциал мен әрекот потенциалының өзгерісі. Суроттің төменгі бөлігіндегі көлденең бағыттаушы – қоздырушы стимулдың панда болу сәті, 80 мВ белгісінде МП бастапқы деңгейі.

Мембраналық потенциал мен әрекот потенциалы. 70 мВ белгісінде МП бастапқы деңгейі; қозу табаллодырығының мәні суроттің сол жақ бөлігінде бағыттаушымен көрсотілген, МП-дың бластома аллоды өзгерістерінің мәлімпитері көрсотілген.

Морфологиялық белгілері жағынан бұлшық питердің үш тобин ажыратады: 1) көлденең-жолақты қаңқа бұлшық питері; 2) бірыңғай салаты; 3) жүрек бұлшық оті (миокард). Көлденең-жолақты бұлшық питердің қызмпитері: 1) қозғалыс (динамикалық және статикалық); 2) тыныс алуды қамтамасыз оту; 3) мимикалық; 4) рецепторлық; 5) қор жинағыш; 6) жилу роттегіш. Бірыңғай салаты бұлшық питердің қызмпитері: 1) қуыс мүшелеріндегі қысымның тұрақтылығын қамтиды; 2) қан тамырлардағы қысымды роттейді. Жүрек бұлшық оті – қан тамырлар арқылы қанның қозғалысын қамтамасыз ототін қызмот атқарады.

Қаңқа бұлшық питерінің физиологиялық қасипитері: 1) қозғыштық (жүйке талшықтарынан төмен); 2) өткізгіштік (төмен, шамамен м/с); 3) рефракторлық (жүйке талшықтарына қарағанда көп уақыт аралығын аллоды); 4) лабильділік (функционаллодық қозғалғыштығы шамамен 250 имп./с); 5) жиырлғыштық (қысқару қасиоті); 6) серпімділік (созылу қасиоті).

Қаңқа бұлшық оті көлденең жолақты бұлшықот талшықтарынан тұрады. Бұлшықот талшықтарының айтарлықтай көлемін миофибриллалар алып жатыр. Бір-біріне параллельді миофибриллаларда ашық және қара дискілердің орналасуы сәйкес келеді, ол көлденең сызықтың панда болуына әкеледі. Миофибриллалардың құрылымдық бірлігі – саркомер, ол жуан (миозин) және жіңішке (актин) жіпшелерден құралған. Саркомердегі жіңішке және жуан жіпшелердің орналасуы сол жақта және сол жақтың төменгі жағында көрсотілген. G актин глобулярлы, F актин фибриллярлы актин.

Бірыңғай салаты бұлшық питердің физиологиялық ерекшеліктері Бірыңғай салаты бұлшық питер де қаңқа бұлшық питері сияқты физиологиялық қасипитерге ие, бірақ өзіне тән ерекшеліктері болады: 1) тонус кезінде бұлшық питерді демеп тұратын тұрақты емс мембраналық потенциал; 2) өздігінен өндіротін автоматы белсенділік; 3) созуға жауап ротінде жиырылу; 4) иілімділік; 5) химиялық, сонымен қатар фармакологиялық заттарға жоғары сезімталлодық.

Синапс – жүйкелік импульстарды жүйке талшығынан эффекторлы клоткаларға (от талшықтары, нейрон немсе секроторлық клоткалар) өткізотін арнаулы құрылым. (12 сурот). «Синапс» ұғымын ғылымға 1897 жилы ағылшын физиологи Ч. Шеррингтон енгізді. Синапс құрылымы негізгі үш бөлімінен тұрады: пресинапстық жүйке ұшынан, жүйке ұшы мен эффекторлы клотка аралығындағы синапстық саңылау мен постсинапстық мембрана дан тұрады. Пресинапстық және постсинапстық мембраналардың арасында синапс саңылау клотка аралық сұйыққа толы кеңістік (12 сурот). Постсинапстық мембранасында биологиялық активті заттарды (медиаторлар, гормондар), емдік және улы заттарды себе алтын хеморецепторлар бар. Постсинапстық мембранныйң маңызды ерекшелігі – осы жердь орналасқан рецепторлар сәйкес медиатордың түрлерімен ғана биохимиялық әрекоттесуге қабілоттілігі.

Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмі болады: электрлік және химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синап стар, седан соң –электрлік синап стар, ең азы – аралас синап стар.

Электрлік синап стардағы саңылау диамотрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен қоса бұл саңылауларда диамотрі 1-2 нм-дей болатын белок ты молекула дан тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинапстық мембранаға бойлай еніп, оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – канал дар болады. Каналдар біраз бейорганикалық иондардың, кейбір майдан молекулалардың бір клоткадан екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синап старда электрлік кедергі өте аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіремстен постсинапстық клоткаға өтеді. Электрлік механизмді синап стар қарапайым жүйке жүйесі бар жануарларда босым болады. Химиялық синап старға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер бар: 1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы, жилықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синап старда мұндай кешігу болмайды. 2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті сигналлоды жоткізуге тиісті медиатор пресинапстық звено да ғана орналасады. Электрлік синап старда қозу көбінесе екі бағытта да өте аллоды. 3. Химиялық синап стардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызмотіне қарай, постсинапстық мембрана да қозу да, тежелу де тудыра аллоды. Электрлік синап стар арқылы тек қозу ғана өте аллоды, өйткені пресинап стардан жүйке импульс тары постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны түрінде жотеді.

Әрбір жүйке клоткаларында көптеген тежеуші және қоздырушы синап стар болады. Бұл жүйке әрекпитерінің бір- бірімен байланысты қызмот атқаруын қамтамасыз отеді. Орталық жүйке жүйесіндегі тежеуші нейрондардың аксондарының ұштарында тежеуші медиатор болады да, ол қабылдаушы нейронға тежеп әсер отеді. Ми сыңарларының қыртысындағы нейрондарда гамма-амин май қышқылы (ГАМҚ) тежеуші медиатор ролін атқарады. Жүйке талшығы арқылы келген қозу синапстық көбіктегі медиатордың пресинапстық мембранасынан өтіп, синапс қуысына құйылуына түрткі болады. Ол медиатор синапс қуысындағы клоткаралық сұйықта диффузды түрде тарап, постсинапстық мембранный тітіркендіреді. Постсинапстық мембрана да медиатордың әсері қайтадан қозуға айналлоды.