Жалғаусез бен сөзді байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын, сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жалғаудың. - презентация

1

2 Жалғаусез бен сөзді байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын, сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жалғаудың төрт түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік (к.). Жалғаулар бірінен соң бірі жалғана береді. Мұндай жағдайда көбінесе алдымен көптік, она соң тәуелдік, сөз соңында септік жалғаулары жалғанады, жіктік жалғауы да сөз соңында жалғанады: оқуши-лар-миз-ға, бала- миз, кале-сіз.

3 Жіктік жалғау Тәуелдік жалғау Септік жалғау Көптік жалғау

4 Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қизмет атқарады. Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емс, баяндауыш болып қизмет атқара ялтын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет

5 Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлінеді а) тұр, жүр. ЖекешеКөпше 1-жақтұр-мен, жүр-мінтұр-миз, жүр-міз 2-жақ тұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдер тұр-сиз, жүр-сізтұр-сиздар, жүр-сіздер 3-жақтұр, жүр Бірінші топ Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер,есімдіктер, үстеулер жатады; Үлгілер:

6 ЖекешеКөпше 1-жақбарған-мен, келген-мінбарған-миз, келген-біз 2-жақбарған-сың, келген-сің барған-сыңдар, келген- сіңдер барған-сиз, келген-сіз барған-сиздар, келген- сіздер 3-жақбарған, келген ә) Есімшелер: барған, келген; баратын, калетін; барьер, калер; бармақ(ши), кермек(ші). ЖекешеКөпше 1-жақ оқуши-мен, мұғалім-міноқуши(лар)-миз, мұғалім(дер)-біз 2-жақ оқуши-сың, мұғалім-сің оқуши(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)- сіңдер оқуши-сиз, мұғалім-сіз оқуши(лар)-сиздар, мұғалім(дер)- сіздер 3-жақ оқуши, мұғалімоқуши(лар), мұғалім(дер) б) Зат есімдер:оқуши, мұғалім т. б.

7 ЖекешеКөпше 1-жақалиса-мен, үлкен-міналиса-миз, үлкен-біз 2-жақалиса-сың, үлкен-сіңалиса-сыңдар, үлкен-сіңдер алиса-сиз, үлкен-сізалиса-сиздар, үлкен-сіздер 3-жақалиса, үлкен в) Сын есімдер: алиса, үлкен т. б. ЖекешеКөпше 1-жақонынши-мен, үшінші-мінонынши-миз, үшінші-міз 2-жақонынши-сың, үшінші-сің онынши-сыңдар, үшінші- сіңдер онынши-сиз, үшінші-сіз онынши-сиздар, үшінші- сіздер 3-жақонынши, үшінші г) Сан есімдер: онынши, үшінші т. б.

8 Екінші топ Екінші топқа -а, -е, -й (бара, кале, сөйлей) формулы және -п, -ып, -іп (қарап, айтып, келіп) формулаы көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі. Үшінші топ Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ форматы (бар-ды, кел-ді), мен шартты рай форматы (барса, келсе) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі. Төртінші топ Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай форматы (бар, кел) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі.

9 Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қизметін атқаратын, демок, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім денег сөздер зат бокса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) денег сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені - өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) денегдегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны денег сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формула.

10 Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қизмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары меналар: Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікалей байланысты болады. Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің жақтарына сәйкес келіп отрады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың; сіздің қаламыңиз, оның қаламы. Жақ Соңғы дыбыс Дауысты Дауыссиз Жуан буын Жіңішке буын Жуан буын Жіңішке буын 1. I жақ-м -ым-ім 2. II жақ-ң -ың-ің 3. II жақ-ңиз-ңіз-ыңиз-іңіз 3. III жақ-сы-сі-ы-і

11 Септік жалғаулары (орыс. Падежные окончания) арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шилау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы: Еңбектен еңбек шиғады, еңбек туады, Еңбекті еңбек ақтап, еңбек жуады. Еңбек етіп күшті туған ерлер Еңбекке арте тұра бекін будды. Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар, Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар, Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында, Еңбекпен ерік ялтын жерлерім бар (И. Б.). Бұл мысалда 13 мәртебе ұширасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар қосылып, әр алуан формата қолданылып тұр. Егер жетінші жолдың басындағы еңбегім денегнен басқаларының қосымшаларын алып тастасақ, сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылып не қиыспай қалады, не сөйлемдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бірі-бірімен жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшалорды септік жалғаулары дейміз. Сөздердің жалғаулорды қабылдап өзгерту жүйесінсөздердің септелуі деп немсе септеу деп атайды

12 Септік жал- ғауларының аты Сұраулары Жай септіктің сұраулары Тәуелдік септік сұраулары 1 Атаукім? не? кімім? кімің? кіміңіз? кімі? нем? нең? неңіз? несі? 2 Іліккімнің? ненің? кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің? кімінің? немнің? неңнің? неңіздің? несінің? 3 Барыс кімге? неге? қайда? кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне? неме? неңе? неңізге? несіне? 4 Табыскімді? нені? кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін? немді? неңді? неңізді? несін? 5 Жатыс кімде? нете? қайда? кімімде? кіміңде? кіміңізде? кімінде? менде? неңде? неңізде? несінде? 6 Шығыскімнен? нетен? кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен? не мне? неңнен? неңізден? несінен? 7 Көмектескіммен? неман? кіміммен? кіміңмен? кіміңізбен? кімімен? неман? неңмен? неңізбен? несімен?

13 Көптік жалғау жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша. Көптік жалғауының дыбыс үндестігіне қарай ялты варианты қолданылады: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер(қала-лар, мекеме-лер, ғалым-дар, езен-дер, ат-тар, шөп- тер). Көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын бұдан басқа екі түрлі морфологиялық форма бар. Оның бірі -из (-із, -з) форматы қазіргі тілімізде кене замена қалған сарқыншақ ретінде бірен-саран сөздерде кездеседі. Мысалы, "мен" сөзінің көпше түрі "біз" есімдігіндегі -з форматы сөздің бөлінбейтін бөлшегіне айнапған. Екіншісі жүрді-к, сайты-қ, кетті-к, жетті-к денегдегі -к, -қ форматы да арте кездегі көптік мағынаны білдерген қосымшалар. Көптік жалғау көптік мағынаға қосымша менандай әр алуан ұғымды білдіреді.

14 Біртекті нәрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобин (мектеп-тер, үй- лер, жас-тар); Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (жақсы-лорды, ақылды-лорды, оқыған-дары); Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді білдіреді (ужасы отиз-да-да, са-ғат үш-верде, былтыр-лар); Бір нәрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін білдіреді (жалғиз қиз-дарың, Сапар әке-лерің, мектеп-терің). Көптік жалғау бірыңғай мүшенің соңғысына ғана жалғанады. Көптік мағына Көптік жалғауның қатысынсиз лексикассиз,морфологиясиз, синтаксистік тәсілдер арқылы берілетін сөздер де бар (түз, ұн, құрт-құмырсқа, мәдениет, феодализм, ақыл, достық, бала-шаға, кәрі-жас, жолдас-жора, ыдыс-аяқ). Көптік ұғымның сөз тіркесінен аңғарылатын тұстары аз емс. Мысалы, онсиз да көптік ұғымды білдіретіндіктен: барлық, көптеген, қанша, әр, бірнеше, сантүрлі, санмың, біраз сөздерімен, сендай-ақ сан есіммен тіркәсіп келгенде көптік жалғауы қажет болмайды: 5 адам, барлық адам, көп адам.