Жоспар: І Кіріспе ІІ Негізгі бөлім 1. Хромосома типтері және олардың сипаттамалары. 2.Хромосоманның Париждік және Денверлік жіктелуі. 3.Хроматин, эу- және гетерохроматин, сипаттамасы. 4.Политенді хромосомалар. 5.Хромосоманның метафазалық құрылысы. ІІІ Қорытынды Пайдаланнылған әдебиеттер

Хромосомалар (хромо… және грек. soma дене) жасуша ядросында болатын, гендерді тасымалдайтын және организмдер мен жасушалардың тұқым қуалау қасиеттерін аннықтайтын органоидтар. Хромосомалар өздігінен көбейе аллоды, өзіндік атқаратын қызметі мен арнайы құрылымы бар және оны келесі ұрпақта сақтай аллоды.

Хромосомалар терминін алғаш рет неміс ғалымы В.Вальдейер ашты (1888). Ол хромосомаларды негізгі бояғыштармен қарқынды боя латынь тығыз денешік деп атады. Бірақ хромосомалардың сыртқы пішіні жасуша циклінің әр түрлі сатыларында өзгеріп отрады. Митоз және мейоз процестерінің метафаза кезеңінде хромосомалардың морфологиясы жарық микроскопының көмегімен аннық көрінетін құрылымға енеді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлардың дене жасушаларындағы хромосомалар ұрықтану процесі біреуін аналықтан, ал екіншісін аталықтан алған екі хроматидтерден (ұзынша жіпшелер) тұрады. Мұндай хромосомалар гомолог ты деп аталлоды.

Хромосомаларды ң құ рылымы.Б ө лінетін клеткаларда ғ ы хромосомаларды ң құ рылымы профаза да к ө ріне бастарды. Ал ғ аш қ ы профаза да хромосомалар қ осарлан ғ ан жі ң ішке жіп (сі ң лілі хроматидтер.) т ә різдес болады. Метафаза стадиясында хромосомаларды ң 4 жіпшеден т ұ ратыны кейде жары қ микроскопынан к ө рінеді, олар жартыхроматидтер деп аталлоды. Жартыхроматидтер хромосома қү рылымында ғ ы е ң қ арапаймы ұ са қ б ө лік емс екені электронды қ микроскоп кемегімен анны қ талды. Ә р хромосоманны ң ө зі хромонема деп аталатын кептеген жіпшелерден құ раллоды денег гипотеза айтылып ж ү р. Рентгеноструктуралы қ анализ м ә ліметтері бойынша е ң жі ң ішке жіпшені ң диаметрі 3 нм шамасындай болады. Хромосоманны ң кептеген жіпшелерден құ рал ғ ан құ рылымы бар. Осы модельге с ә йкес хромосомада ғ ы жіпшелерді ң жалпы санны 64.

Хромосоманның микроскоптық, субмикроскоптық және молекулалық құрылымының схемасы (көп жіпшелі моделі).

Хромосоманның бір жіпшелі құрылым схемасы (қабаттасқан жіпше); Хромосомалар бір ғана жіптен тұрады, сол жіптің спиральдануы және бүктелуі нәтижесінде политенді құрылым қалыптасады. 1 репродукция ироцесі кезіндегі интерфазалық хромосома; 2 метафазалық хромосома. Бұл жағдай метафаза да ДНҚ-ның эссеге дейін «тығыздала» (спирализация, конденсация) түсетінін көрсетеді. Жіпшелердің қабаттасып бүктелу моделі классикалық генетиканның мәліметтерімен де үйлэсседі.

Хромосом типтері және олардың сипаттамалары Иықтарының арақатынасы бойынша хромосомалардың төрт типін ажыратады. 1) тең иықты – метацентрлік хромосомалар 2) тең емс иықты – субметацентрлік хромосомалар 3) бір иығы қысқа – акроцентрлік хромосомалар 4) центромера хромосоманның бір ұшында орналасқан – телоцентрлік хромосомалар

Хромосомалардың жіктелуі. Денверлік және Париждік жіктелуі Денверлік жіктелу (1964)бойынша хромосомаларды топтастыру мина белгілеріне сайт жүргізіледі: Хромосомалар мөлшері Хромосомалар иықтарының арақатынасы

Париждік жіктелу (1971) Диференциалды бояу әдістерінің ішінде клиникалық циотгенетикалық зерттеулерде кең көлемде қолданнылатын негізгі әдіс – хромосомаларды Гимза бояуымен өңдеу әдісі (G – бояу). Диференциалды бояу әдістерін пандалану хромосомалардың Париждік номенклуратурасының қабылдануына себеп балды (1971 ж. Париждік конференции ада).

Хроматин, эу- және гетерохроматин сипаттамасы Эухроматин - тығыздығы төмен, транскрипция жүреді, ақ түсті, интерфасадағы гендер күйі қарқынды. Құрылымдық гендер - көп. Гетерохроматин – тығыздығы жоғары, транскрипция жүрмейді, қара түсті, интерфасадағы гендер күйі қарқынды емс. Құрылымдық гендер – аз.

Политенді хромосомалар Политенді хромосомалар митотикалық хромосомаларға қараганда жуандау болып келеді, мысалы, дрозофилдің политенді хромосома лары митотикалық хромосомаларға карағанда 100 эссе үлкен. Кейбір қос канаты жәндіктің сілекей бездерінің, ішек жасушаларының алып ядроларында полиплоидты хромосомалар кездэсседі. Осындай эндорепродукция насекомдардың сілекей бездеріндс жақсы зерттелген. Политенді хромосомалар құрылысы жағынан бірнеше ерекшеліктері бap, ұзындығы жағынан әртүрлі, олар дисклерден тұрады, дисклер аралық учасклер кездэсседі, пуфтар орын аллоды. Дисклер хроматиннің тығыздалғаи болімі болып саналлоды. Дисклер бір-бірінен калыңдығы жағынан ерекшеленеді. Дрозофилдерде 5 мың дисклер орналасады.

Қос қанаттылардың политенді хромосома ларында қарапаймы - пуфтар кездэсседі. Пуфтар кейбір дисклердің жұмсаруынан және босаңсуынан панда болады. Пуфтар интерфазалы хромосомалардың транскрипциясы жүретін жер және хромосомалардың экспресті бөлігі. Политенді хромосомалардағы дисклердің ауысуының көрінісі тұрғылықты болады, ол жануарлардың мүшелеріне және олардың жас шамасына байланнысты емс. Бұл әртүрлі жасушалардағы генетикалық ақпараттар сапасының бірдей екенін дэлелдейді. Пуфтарда Бұндай біркелкілік болмайды. Пуфтар хромосомалардағы уақытша құрылым болып саналлоды. Организмнің даму барысында олар панда болып және жоғалып отрады. Бұндай пуфтардың орналасу тізбегі әртүрлі ұлпаларда өзінше ерекшеліктері аннықталған. Политенді хромосомалардағы пуфтардың панда болуы гендердің белсенділігін көрсетеді. Пуфтарында РНҚ синтезі жүреді, олар насекомдардың дамуы сатыларында кажетті белоктарды синтездейді. Экдизон гормоны пуфтардың белсенділігін арттырады оны насекомдардың балаңқұрттарының түлеген кезінде байкауға болады.

Метафаза (грек. meta – аралық, кейін және фаза) – жасуша және оның ядросының бөлінуінің екінші фазаны. Митоз процесінде көптеген организмдердің жасушалары ядросының бөлінуі кезеңінде хромосомалар және ядро мембранасы жойылады және ұршық жіпшелеріне центромералары арқылы қосылған хромосомалар цитоплазмада қаллоды. Бұл фасада (стадия да) хромосомалар жасушанның бөліну ұршығының екі полюсы арасында орналасқан жазықтыққа жиналлоды. Түзілген метафазалық негізгі пластинка метафазанның ерекшелігі болып табылады. Бірінен соң бірі жүретін гаметанның түзілуі кезінде екі мейоздық бөлінудің (мейоз І және мейоз ІІ) әрқайсысының Метафаза стадияларын бөлуге болады.

М ейоздың Метафаза І бөліну кезінде биваленттер ұршық жіпшелеріне центромераларымен бекініп Метафазалық пластинка құрады, мұнда гомолог тық хромосомалардың центромералары пластинканның қарама-қарсы жағына орналасады. Гомологтық хромосомалар бір- бірімен хромосомалар ұшына жылжыған хиазмалар арқылы байланнысады. Метафаза І- де аталық және аналық хромосомалардың Метафазалық пластинканның екі жағына теңдей бөлінуі мүмкін нәтижесінде әрбір гамета да аталық немсе аналық хромосомалар болуы мүмкін. Метафаза ІІ-де хромосома центромералары ұршық жіпшелерге бекініп Метафаза пластинкасында орналасады.

Қорытынды Хромосомалар жасушада өте күрделі құрылымға ие және олар өте маңызды қызметтер атқарады. Хромосомалар құрылымын және қызметін зерттеу қазіргі заманғы биологияның өзекті мәселелерінің біріне жатады. Әсірэссе, 20ғасырдың жылдары хромосомалар құрылымының молекулалық негізін түсінуге молекулалық генетиканның дамуына байланнысты қол жетті. Бұл жаңалықтар тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясындағы негізгі заңдылықтарды дәлелдеп, она әрі дамытуға мүмкіндік береді.

Назарлары

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Википедия www/vikipedia.ru мәліметтер сайтты ГЕНЕТИКА И НАСЛЕДСТВЕННОСТЬ. Сборник статей. Г.34. Пер. с франц. М.: Мир г. ОБЩАЯ ГЕНЕТИКА. Алихонян С. И. И др. М.: Высшая школа г. БИОЛОГИЧЕСКИЙ ЭНЦЕКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ