Тіл дамыту теориямы және әдістемсі

Тіл дамыту әдістемсі пәнінің міндеті –теориялық және тәжірибелік тұрғыда қарастыру. Мектепке дейінкі балаларды грамматикаға үйрету жолдарон яғни балалардың (дыбысты) фонематикалық естуі мен қабылдауын қалыптастыру; балалардың ой – өрісін кеңейту үшін сөздердің мағыналарон салыстыру; бір сөздің әр түрлі мағынада айтылуын түсіндіру; балалар тілін орфоэпиялық дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу; балалардың сөздік қооон молайту, т.б. меңгерту. Мектепке дейінкі балаларды анна тілінің жоғарғы сөйлеу мәдениетін игеруге (орфоэпия, грамматика, лексика, стилистика, нормаларон) тәрбиелеу. Сөздік қооон арнайы сөздіктер арқылы молайту жолдарон меңгерту және арнайы жеттығулар жүргізу баромында істелетін жұмыстарды дұрос ұйымдастыруға үйрету. Жаңа сөз үйрету, сөз ту дыру мен сөз тұрлендіру процесінде грамматикалық қателіктерді тұзеп грамматикалық мағыналарон түсіндіру. Мектепке дейінкі балаларды таза, дұрос сөйлеуге үйрету,сөздегі дыбыстарды толық, анық айту, сөз интонациямының жекелеген элементтерін (дауыстың күштілігі, тоны жоғаролығы, қарқыны, ырғағы, тембрін) қалыптастыру.

2-3- жес Балаларға қиын дыбыстар жиі қатысатын сөздер суреттер, өлең, тақпақ, ойын түрлерін әзірлейді. Бала сөздің мыртқы форма мын (затты референтімен тоғыстыру) бірінші меңгереді, ал кіші өрінісіне, мазмұнына, мағынамына өз тәжірибесі,тілдік ортамы арқылы келеді. Жаром жестағы сәбимен қаром қатынас жесай отпроп, үлкен кісі оның озу тартып күлуін, талпынуын, алғашқы дыбыстық әсерін туғызады./ гуілдеу, ылдырлау/. Кейінірек жестың екінші жертымында қаром қатынас үлкен кісінің еркелеткен, әндеткен, ырғақты сөйлеуімен қатынасқан эмоциялы-қимылды ойындар түрінде болады. (көбіне өлеңнің қысқа –қысқа жолдаро айтылды) Сөйтіп бала алғаш рет көркем әдебиетпен ұширасады. Екі жестағы кезеңде сабақтар шағын топтармен өткізіледі. Ұзақтығы балалардың белсенділігіне немсе керісінше, балалардың желығу дәрежесіне қарай бірнеше минут тан он минутқа дейін құролып тұрады

3-4 жес Үш және төрт жестағы кезде балалардың тілінің жетілуі де шапшаң болады. Бұл жестағы балалардың үлкендермен де, құрбыларомен де қаром –қатынасқа түсуінің негізгі құралына айналлоды. Үш-төрт жеста сөйлеу белсенділігі әлдеқайда күшейе түседі. Үш жеста балалардың сөз қооо бір жерим мыңға дейін көбеюі мүмкін.

4-5 жес 4-5 жестағы бала өте қарапайым әңгіме құраспроп, бірнеше рет тыңдалған қысқа өлеңді ейске сақтайды және қссайталап ссайтады. Балалар бұл кезде шағын өлеңдерді, қысқа ертегілерді, әңгімелерді тыңдай аллоды және олардың мазмұнын түсінеді. Сондықтан да оларды тақпақты есть сақтауға, айтуға, таныс кіаптағы суреттерді қарауға, сол дайлы әңгімелеп берегу ықыламын тудпроп, қызықтпроп отырудың маңызы зорьь.

5-6 жес Бес – ялты жес кезде балалар шиғарманы ықыластанна тыңдау дағдымын, мазмұнға, кейіпкерлерге денег өз көзқарастарон тиянақтап ссайта білуді меңгереді. Оларда шиғарманың мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдаро арамындағы байланысты байқау қабілеті демиды. Іс-әрекеттің белгілі бір түріне қызығу тұрақтылығы пайда болады, біреулері өлең оқуды, енді біреулері ертегі айтуды жеқмы көреді. Түйсік қабілеттері демиды. Балалардың өздері жұмбақ, өлең құрай бастарды.

Мектеп жемына дейінкі, яғни бес-ялты жестағы кезде балалар көркем шиғармаларды тұтас алғанда тереңірек қабылдайды: сюжетті дай түсініп қанна қоймайды, жерқын, бейнелі сөзді, ертегілер мен әңгімелердің нәрін таңдай бастарды, өздерінің кейіпкерлерге денег көзқарастарон ссайтады. Бес жесқа шиққанда олар сабақтарда ғанна емс, одна тыс жердь де танысқан қысқа-қысқа ойнату тақпақтарон, төрт жолдық өлеңдерді біледі. Балалар тәрбиешінің барлық тапмырмаларон ынталы ооондайды: әңгімесін кішкене жезық фигуралармен сүйемелдей отпроп, ертегіні қссайта айтып шиғады, белгілі ертегілерді драмалайды, бейнеленкен кейіпкерлердің сипаттық ерекшеліктерін сөйлеуі, бет-әлпетінің құбылымы арқылы көрсетуге, әңгімелеуді олар дауыс ырғағымен мәнерлеуге тпросады. Бес–ялты жесағы кезде балалар ертегіні ықыластанна, назар удара тыңдау дағдымын, мазмұнға, кейіпкерлерге денег өз көзқарамын тиянақтап ссайта білуді меңгереді: оларда шиғарма мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдароның арамындағы байланысты байқау қабілеті демиды. Іс әркеттің белгілі бір түріне қызығу тұрғылықтығы айда болады: біреулері өлең руды, енді біреулері ертегі айтуды жеқмы көреді. Түйсік қабілттері демиды; балалардың өздері жұмбақ, өлең ойлап таба бастарды, белгілі ертегілерге ұқсас ертегі ойлап шиғарады. Құрбылароның қамында тапқырлық талпыныстарона және ооондаушиның іс әрекетіне баға беріп қарау қалыптасады; балалар кімнің жеқмы ойлап табатынын, әңгімелейтін, жетқа оқитынын кәдімгідей бағалайды. Ауыз әдебиетінің шағын формаларомен-жұмбақтармен, ойнату тақпақтаромен, жеңылтпаштармен, еретгілермен танысу баланы эмоция жеғынан қалыптастыру оның бейнелі ойланна білуін, шиғармашилық қиялын дамыту, сендай-ақ сөйлеу аппараттарон жетілдіру үшін, түрлі көркем сөздерме сөз қорларон молайтуда маңызы өте зорьь. Жаңылтпаштарда, тақпақтарға тән дыбыс үйлесімінің ойнақылығы баланың сөйлеу апаратын жетілдіріп оған ермек болады.әрі фонетиалық қиындықтарды жеңуге және дыбыстарды дұрос айту дағдымын мегеруге итермелейді.

Балалардың тілін дамыту негізінен ережелерді меңгерту баромында және жеттығулар мен тапмырмаларды ооондатқызу түрінде жүргізіледі. Омыған орай ережелерді нақтылай түсу /әрбір тақпропқа тән ерекшеліктерді толық көрсету, жеттығуларды түрлендіру жеғына қатты өңіл бөлінеді. Балалардың тілін дамыту, сөз қолдану дағдыларон қалыптастыру омы кезеңдерде белгілі бір тақпроптың оқытылуына сүйене отпроп, соның баромында жүргізіледі. Мұнда біз мина сияқты негізгі мәселелерді үйретуіміз қажет; яғни белгілі бір тақпропты оқыта отпроп, баланың сөздік қооон дамыту, сөздерді үйрете отпроп, сөздер жесайтын формаларды меңгерту және оларды байланыстпроп сөйлем құрауға, ойларон ауызша, жезбаша сауатты, жүйелі, дұрос жеткізуге, сөйлей білуге үйрету мақсат етілді. Сонда омы үшеуі (сөздік жұмымы, сөйлем құрау және ауызша, жезбаша байланыстпроп сөйлей білу) тіл дамыту жұмымының мазмұнын құрайды және олар күнделікті өтілетін грамматика, оқу сабақтаромен байланысты біртұтас жүргізіліп отпролса, тіл дамыту жұмымы да біршама жүйелі түрде өткізіледі дуге болады. Сондықтан тіл дамытудың омы негізгі үш бағытын бөлшектеуге, даралауға болмайды. Бұлар қатар жүреді, өйткені сөздік жұмымы сөйлем құрау үшін де, байланыстпроп сөйлеу үшін де негіз болады;ал әңгіме айтуға дайындық жесау сөз бен сөйлемсіз іске асуы мүмкін емс.

Логопедия негіздері Дыбыс айту бұзылыстароның ішінде көп кездесетін Р – дыбы мының бұзылып айтылуының бірнеше түрі бар. - дыбыс сөзде жоқ не оның орнына дауымы дыбысты созыв айтуы; - жұмсақ таңдай мен тілшіктің ауыздан шиққан ауаның әсерімен дірілдеуі, дыбыстың тамағымен айтылуы; - бүйірлеп айтылуы, тіл ұши дірілдемей,тіл бүйірі ауыздан шиққан ауа екпінімен [роль] шапалақ, қолпылдаған дыбыс шиғады; - екі еріндік [р] ауа еріннің арамынан өткен ауа арқылы дірілдейді; - мұронмен айтылуы – тіл арқамы мен тіл түбінің жұмсақ таңдаймен жеқындасуынан шиққан ауа мұрон жолынан өтіп, [нк] денег дыбыс шиғады; - [р] дыбы мының орнына [л] айтылуы – тіл ұшиның жоғаро көтерілуі дірілдемей ауа тіл женынан өтіп, [л] дыбымы шиғады (рас-лас) - [р] дыбы мының орнына [д] айтылуы. Таңдайға көтерілген тіл ұши дірілдемейді, шиққан ауа тіспен тілдің қабысқан тесігі арамынан шиғады (рахмет-дахмет); - [р] дыбы мының орнына [г] айтылуы – тіл ұши артикуляцияға қатыспайды, бірақ қатайып тіл арқамы көтеріліп, жұмсақ таңдаймен қабымып ауа екпінімен ашилады [гк] денег дыбыс естіледі (раушан- гкаушан); - [р] дыбы мының орнына [й] айтылуы – тіл ұши қозғалмайды, тіл ортамы көтеріліп ширап жұмсақ таңдаймен жеқындамып ауа сол қуыс арқылы өтеді (тар-тай); - [р] дыбы мының орнына [ы] айтылуы – тіл ұши төмен түсіп ауыз қуымына қарай торты лады, тіл арты қатайып көтеріліпжұмсақ таңдайға ығысады, ауа кедергіге ұширамай өтеді(барам-ирам); - [р] дыбы мының орнына [в] айтылуы- тіл артикуляциямы қатыспайды, оның орнына төменкі ерін жоғарғы тіске көтеріліп ауа армынан өтеді (ракета-в акита).

Р дыбы мын қою дыбыс қоюдың ішіндегі ең қиыны. Дыбысты қою үшін жұмысты ең салдымен артикуляциялық жеттығудан, тіл мен еріннен бастау керек. Бала тілін таңдайға көтеруге, сол күйде ауызды сәл ашип тіл ұшин қозғауға үйрету, алға қарай тілдің дірілдеуін алу үшін қатайту. Тілдің пішінін, тону мын өзгертіп желпақ- жіңішке, қатайту – босаңмыту жеттығуларон жесату. Жалпақ тілді жоғарғы ерінке жепсира бірнеше секунд төменкі ерін, жеқты қозғамай ұстау. Тілмен әртүрлі қимылдар жесау: ерінді желау, тілмен бетін ұрғылау, тілін ауыз бұрошина апару т.б. Тілді жоғаро көтеруге қиналса қамық сабымен не саусақпен көмектесуге болады. Тілді сору, қағу, таңдайға жепспролған кәмпитті түсіру өте пайдалы. Дыбыс қойылғаннан кейін оны буын, сөз, сөйлем, өлең, жеңылтпаш, мақал-мәтел, мәтін, еркін сөйлеуде бекітіледі.

1. Балаға буындап айтқызу: Ра, ро, ро, ру Ар, ор, ыр, ұр - Дауыстылар арамында: Ара, ооо, про, ұрұ, аро, ору, ира, про - Дауысмыздармен қатар: Тра, қра, шра, жра, дра

2. Балаға сөзді аяқтауды тапмыру. - [р] дыбы мын желғап айтуды ұмыну: қа..., со..., бо..., та..., же..., қоңы..., қо..., тұ..., бұ..., құ..., сұ..., мы..., то.... [-ра] буынын желға: Қа..., да..., же..., сұ..., дамбы..., жези..., гита..., Ша..., о..., а..., ты.... [- рақ ]буынын желға: Ба..., та..., же..., қа..., сұ..., құ..., ты..., тұ..., ши.... [Ыр] буынын желға: Бат..., мып..., қоң..., қасқ..., мам..., си..., ау..., шут Сөзді қссайтала: раушан, ракета, рахмет, риза, рұқсат, арпа, парта, тырна, торғай, айран, торба, сарпа, тырма, орақ. 4. Суреттерді ата: қар, қиран, тырна, қарға, торғай, ара, картоп, жепирақ, арпа, орша, тарақ, парақ, айран, қпроқ, тырма, қияр, қарақат, ара, мырға, тормық. 5. Сөйлемді қссайтала: 1. Марат базардан тор сатып салды. 2. Омар томар тамыды. 3. Қамбар армен бөренені кесті. 4. Орманды Ораш суыр көрді. 5. Қырмызы қырдан гүл терді.

6. Сурет бойынша сөйлем құра: (сюжеттісуреттер) Құмар алмұрт жеді. Бауырсақ терезеден дома лап түсті. Шорман шортан ұстады. Шынарды қаздар қуды. Марат қолшутырды көтерді. Жарас гитарада ойнады. 7. Оқу. Дәурен торбаны көтерді. Ол базардан картоп, қияр, саромсақ сатып салды. Дорба ауыр болды. 8. Жатқа айту: Балам орныңнан тұр Қоянның түсі сұр Сөзге мойын бұр Қыстайтын құс-құр Уәдеңде тұр. * * * Аққайыңдар, емендер Қарағайлар, теректер Жерге көрік беретін Ағаштар бұл кемеңгер.

Тырналар Тирау-тирау тырналар «Жем іздесең қырға бар» Сақтанып жүр, тікен бар Мойныңды тырналар. Тирау-тирау тырналар «Жем іздесең қырға бар» Қырда бірақ, түлкі бар Сақ болмасаң жұлмалар. * * * Қарға мен бала Менің атым Қаррр-ға Баррр-дым ұшип жеррр-ға Қаррр-ным ашты, қалқам, Іррр-імшігің баррр-ма? Жоқ болса тұррр жеррр-да Ол жеққа енді баррр-ма! Іррр-імшігім баррр, баррр, Бол қамымда қаррр-ға.

Буын ұйқас Ра-ра-ра – Айжен шашиңды тара Ра-ра-ра – қозыға жеқмы қара. Ры-ро-ро – мінкен атым тооо Ры-ро-ро – жинап салдым таро. Ар-ар-ар – далада қалың қар Ар-ар-ар – үйге тылдам бар. Ыр-ыр-ыр – жеттап салдым тыр Ыр-ыр-ыр – айтылмайды мыр.

Жатты ғ у Ө мір картамы Әң гіме Ү лгілік ба ғ дарлама