Mövzu 7. İnvestisiya fəaliyyətinin maliyyə mənbələri. 1. Maliyyələşdirilmənin mahiyyəti və mənbələrin təsnifatı 2. Maliyyələşdirilmənin daxili mənbələri 3. Maliyyələşdirilmənin xarici mənbələri 4. İnvestisiya fəaliyyətinin maliyyələşmə metodları.

Maliyyələşdirilmənin mahiyyəti və mənbələrin təsnifatı investisiya fəaliyyətinin fasiləsiz maliyyələşdirilməsinin təmin edilməsi; müəssisələrin şəxsi vəsaitlərindən daha səmərəli istifadə edilməsi; ayrı-ayrı layihələrin iqtisadi səmərəliliyinin və ümumilikdə firmanın dəyərinin qaldırılması; ayrı-ayrı layihələrin, eləcə də, onların reallaşdırıldığı, fəaliyyətdə olan müəssisənin maliyyə dayanıqlılığının təmin edilməsi.

Müəssisənin öz aktivlərinin uzunmüddətli investisiya maliyyələşdirilməsinin mənbələri aşağıdakılardır: 1) daxili vəsaitlər: amortizasiya, gəlir, sığorta fondlarında toplanan və artıq aktivlərin satışından gələn vəsaitlər; 2) müəssisəyə kənardan daxil olan vəsaitlər, yəni: borclar: bankların uzunmüddətli kreditləri; müəssisənin istiqrazlarının emissiyası; investisiya lizinqi. cəlb edilən vəsaitlər: imtiyazlı və adi səhmlər emissiyası; nizamnamə fonduna qoyulan yerli və xarici investorların digər ödəmələri.

2. Maliyyələşdirilmənin daxili mənbələri Şəxsi vəsaitlər, və hər şeydən əvvəl amortizasiya, digərləri ilə müqayisədə, müəyyən üstünlüklərə malikdirlər. Amortizasiya – ən etibarlı və ən ucuz mənbədir. Amortizasiya - istismar müddətində əsas fondların dəyərinin mütəmadi istehsal olunan məhsulun üzərinə keçirilməsi prosesidir.

Digər bir maliyyə mənbəyi – xalis gəlirdir. Onun məbləği ümumi gəlirdən vergilər ödəniləndən sonra qalan hissəsidir. Xalis gəlir müəssisənin inkişafına yönəlir və xüsusi fondlarda (ehtiyat, istehlak, məqsədli fondlarda) toplanır.

Daxili maliyyələşdirmə mənbələrinin cəlb edilməsi məsələlərini araşdırarkən, onlara məxsus bir sıra çatışmazlıqları da nəzərə almaq lazımdır. Onlardan ən əsası – həcmin məhdud olmasıdır

3. Maliyyələşdirilmənin xarici mənbələri İnvestor borc maliyyələşməsindən istifadə edərək (kreditlər və borclar, o cümlədən istiqrazlardan), vergi ödəmələrinə qənaət edir.

Kənardan maliyyələşməyə tələbat, layihənin hazırlanması və istismara başlanması mərhələsində daha çox hiss edilməyə başlayır. Müxtəlif cəlb edilmə mənbələrinə malik olan investisiyalara tələbat balanslaşdırılmış olmalıdır. Əks təqdirdə, müəssisə, avadanlıqların, materialların alınmasında, əmək haqqının verilməsində vəsait çatışmazlığı ilə qarşılaşacaq, özünün maliyyə öhdəliklərini ödəyə bilməyəcək ki, bu da layihənin faktiki müflis olduğunu göstərir.

Xarici mənbələrin ən vaciblərindən, bank kreditlərini xüsusilə qeyd etmək olar. Kreditlərin cəlb edilməsi mümkünlüyü gələcək müəssisənin xarakteri, onun səmərəliliyi, eləcə də, bankın investisiya layihələri ilə iş təcrübəsindən asılıdır. Kreditlər iki istiqamətdə xərclənə bilər: investisiya məqsədlərinə və təsərrüfat məqsədlərinə. Birinci istiqamət uzunmüddətli kreditləri nəzərdə tutur. Digər, təsərrüfat məqsədli kreditlər, maddi resursların alınması, istehsalat ehtiyatlarının artırılması ilə əlaqəlidirlər. Bu kreditlər adətən qısamüddətli olur.

Kreditlərdən istifadəyə görə faiz, qanunla təyin edilmiş həddə, məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. Kreditlərin ödənilməsi sxemi layihənin sonrakı səmərəliliyinə böyük təsir göstərir. Yeni layihə üçün, eləcə də, müəssisələrin genişləndirilməsi layihələri üçün, iki əsas kredit ödəmə sxemi mövcuddur: 1) bərabər paylarla borcun əsas məbləğinin müəyyən dövrlər ərzində ödənilməsi və faizlərin tədricən azaldılması; 2) bərabər paylarla əsas borcun və faizlərin müəyyən müddət ərzində ödənilməsi.

Birinci sxem daha az ümumi maliyyə xərcləri tələb edir, lakin burada, layihə başa çatdırıldıqda, ümumi ödəmənin kifayət qədər çox məbləği tələb olunur. İkinci sxem daha yüksək ümumi maliyyə məbləğləri daşısa da, yeni müəssisə üçün daha az yüklüdür, belə ki, birinci haldan fərqli olaraq, borcun ödənilməsinin ilkin məbləğləri daha azdır.

Əgər borcun ödənilməsi sərbəst pul vəsaitlərinin mövcudluğunu nəzərə alaraq, sərbəst qrafik üzrə təşkil edilsə, layihənin səmərəsini qaldırmaq olar. Hər planlaşdırma dövründə, cəlb edilən kreditin həcmi sərbəst pul vəsaitlərinin kəsirinin miqdarı ilə müəyyən edilməlidir, borcun ödənilməsi isə elə təşkil olunmalıdır ki, onun mövcudluğu dövründə sərbəst pul vəsaitlərinin həcmi minimal olsun. Dünya təcrübəsi göstərir ki, adətən, yeni layihələrin kreditləşmə payı 20-30% arasında dəyişilir, və bununla əlaqədar olaraq, 70-80% maliyyə tələbatları digər mənbələr, məsələn qiymətli kağızların emissiyası hesabına, ödənilir.

Səhmdar kapital, sadə və ya imtiyazlı səhmlərin emissiyası hesabına alına bilər. Onlar arasında fərq, səhmdar kompaniyanın idarə edilməsində iştirak etməsinin mümkün olması, və dividentlərin ödənilməsi sxemindən ibarətdir. İmtiyazlı (səsvermədə iştirak etməyən) səhmlər üzrə gəlirlər onların nominallarından təsbit olunmuş faiz şəklində olub, kompaniyanın gəlirlərindən asılı olmayaraq, ödənilir.

Adi səhmlər üzrə dividentlər, bu məqsədlərə yönəldilən təmiz gəlirin, səhmlərin ümumi sayına bölünməsi ilə müəyyən edilir. Digər xarici mənbələr arasında istiqrazların (onlar nisbətən ucuz, lakin çox risklidirlər), banklarla lizinq müqavilələrin, dövlət maliyyəsinin və s. adlarını çəkmək olar.

Digər maliyyə resursları mənbələrinə nisbətən, kreditlər aşağıdakı müəyyən üstünlüklərinə malikdirlər: 1) səhmlərin emissiyası, tələb olunan vəsaitləri əhəmiyyətli dərəcədə qısa müddətdə əldə edilə bilərlər. 2) onların şəxsi investisiya resurslarının həcmindən qat-qat çox olan miqdarda cəlb edilmə imkanları mövcuddur. 3) investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyinə xarici nəzarət daha yüksək səviyyədə həyata keçirilir; 4) borc götürən və kredit təşkilatı arasında şəxsi münasibətlər sistemi yaranır. 5) uzunmüddətli kreditlər kiçik kompaniyaların maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatını təmin edir.

Kredit maliyyələşməsinin çatışmazlıqları aşağıdakılardır: 1. cəlb edilmə və rəsmiləşdirmədə çətinlik. 2. müvafiq təminatların və mülkiyyət girovunun verilməsi ehtiyacının olması. 3. səhmdar müqayisədə, kredit borcunun daha çox riskli olması.

4. adətən, uzunmüddətli kreditlər, onların ödənilməsi şərtləri üzrə ciddi məhdudiyyətlərə malikdirlər, və vəsait çatışmazlığı dövründə kreditorlar (borc verənlər) çox zaman səhm buraxılışını tələb edirlər ki, bu səhmlər də bəzən borc müqaviləsinin tərkibinə daxil edilir və ehtiyac yarandıqda bankların itkilərini ödəyir. 5. banklar, nisbətən qısa müddətli kreditlərin verilməsinə üstünlük verirlər. Sığorta kompaniyaları, pensiya fondları daha uzun müddətə kreditlər verə bilərlər, belə ki, onların müştəri qarşısında öhdəliklərinin ödənilmə müddəti daha uzundur, və bankda kreditin qiyməti, bir qayda olaraq, ən yüksəkdir.

İstiqrazlar – fiksə edilmiş gəlirə malik olan uzunmüddətli maliyyə kredit öhdəlikləridir. İstiqrazların üstünlükləri ondan ibarətdir ki, onlar, firma üçün ən ucuz xarici maliyyələşmə növüdür. İstiqrazlar üzrə tələb edilən gəlir normasından onların sahibləri üçün çox aşağı səviyyədə olur. Gəlirin aşağı olması istiqraz sahibləri üçün ən az risksiz səviyyəsi ilə kompensasiya olunur.

Adi səhimlər - əksər firmalar üçün ilkin vəsait mənbəyidir. Onların emitent üçün öhdəlikləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1) divident ödənişi vacib deyil. 2) dəqiq təyin edilmiş ödəniş müddəti yoxdur. 3) əlverişli şəraitdə səhmlərin kursu (dərəcəsi) artır, və deməli, firmanın mülkiyyətinin də dəyəri artır.

İmtiyazlı səhmlər adi səhmlər və kredit vəsaitləri ilə oxşarlıqları var. Onların emitent üçün üstünlükləri aşağıdakılardır: 1) divident ödəmələrinin vaxtı uzadıla bilər. 2) bu növ səhm sahiblərinin firmanın siyasətinə təsir etmə imkanları yoxdur (onların səsvermə hüququ yoxdur). 3) imtiyazlı səhmlər – firmanın ən risksiz öhdəliklərindən biridir.

Emitent üçün səhm buraxılışının çatışmazlıqları aşağıdakılardır: 1) səhmlərin hərəkətinə nəzarət etmək çətindir. 2) emissiya və səhmlər yerləşdirilməsi ilə əlaqəli xərclərin dəyəri yüksəkdir. 3) bu, kredit maliyyələşməsindən daha bahalı kapital mənbəyidir.

4. İnvestisiya fəaliyyətinin maliyyələşmə metodları. İnvestisiya fəaliyyətinin uzunmüddətli maliyyələşməsinin aşağıdakı əsas metodları məlumdur: özünümaliyyələşdirmə, səhmləşdirilmə, kredit maliyyələşməsi, lizinq, qarışıq maliyyələşdirmə.

Özünümaliyyələşdirmə – öz vəsaitləri hesabına investisiyalaşmanın həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Səhm emissiyası yolu ilə kapitalın cəlb edilməsindən, bir maliyyələşmə metodu kimi, adətən, iri miqyaslı layihələrin reallaşması üçün istifadə edilir. Kredit maliyyələşməsindən, bir qayda olaraq, tez həyata keçirilən və yüksək səmərəli layihələrin maliyyələşdirilməsi zamanı istifadə edilir. Maliyyə (investisiya) lizinqi kreditin bir növüdür, lakin o maddi-əşya formasında təzahür edir, və kredit maliyyələşdirilməsi kimi istifadə edilir. Qarışıq maliyyələşmə – adları çəkilən metodların müxtəlif kombinasiyalarına əsaslanır və investisiyaların bütün formalarında istifadə edilir.

Konkret şəraitdə istifadə olunan metodlar aşağıdakı vəzifələrin həllini təmin etməlidirlər: 1) layihənin bütün fazaları ərzində: investisiya qoyuluşundan əvvəl, investisiyalar qoyulanda, və istismar fazası zamanı investisiyaların reallaşdırılması qrafikinə müvafiq olaraq, maliyyələşmənin etibarlılığını təmin etmək; 2) iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun çərçivədə investisiya məsrəflərinin minimallaşdırılması və özəl kapitala gələn gəlirin artımını; 3) layihənin və onun reallaşdığı müəssisənin maliyyə dayanıqlılığının təmin edilməsini.