Орында ғ ан: Жубанова.Ж.Г Жалпы медицина 111А

І.КІРІСПЕ ІІ.Негізгі б ө лім Гендік экспрессия Эукариотта ғ ы транскрипция Эукариотты қ гендерді ң транскрикасыеда РН Қ полимеразасы.... ІІІ. Қ орытынды б ө лім ІV.Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер

Генетикалы қ а қ паратты ң ДН Қ -дан а-РН Қ - ғ а к ө шіріп жазуын транскрипция деп атайдыТранскрипция процесі ядрода арнайы фермент –РН Қ -полимеразаны ң к ө мегімен ДН Қ ж ә не синтезделген а-РН Қ нуклеотидтеріні ң комплементарлы ж ұ птасуы жолымен іске асырылады. а- РН Қ нуклеотидтеріні ң комплементарлы ж ұ птасуы жолымен іске асырылады. а-РН Қ тізбегіні ң синтезделуін 5-3ба ғ ытында ж ү реді, я ғ ни жа ң а нуклеотид синтезделетін а-РН Қ тізбегіні ң тек 3-OH ұ шына жал ғ анады. Транскрипция т ұ тас бір хромосоманы ң бойында емес, тек ДН Қ -ны ң бір тізбегіні ң жеке учаскелерінде ж ү реді. ДН Қ молекуласыны ң екі тізбегі бір-бірінен қ ызметтер бойынша ажыратылады. Тізбектерді ң біреуі ма ғ ыналы немесе кодтаушы, екіншісі матрицалы қ тізбек деп аталады. Осы матрицалы қ тізбек қ ана транскрицияланады

Эукариотты қ организмдердегі гендер экспрессиясыны ң реттелу механизмі прокариоттармен салыстыр ғ анда айтарлы қ тай к ү рделі процесс. Ө йикені эукариоттарды ң құ рылыс ерекшеліктері, дамуы мен тіршілік процестеріні ң к ү рделілігі гендер ж ұ мысыны ң реттелуін де к ү рделендіреді. Атап айт қ анда, клеткада ядро қ абы ғ ыны ң болуы, хромосомалар саныны ң к ө п (диплоидты жиынты қ ) болуы, гендерді ң к ү рделі ө зара ә рекеттесулері, оператор гендері саныны ң артуы, ДН Қ -да экзонинтронды учаскелерді ң болуы, сонымен қ атар структуралы қ гендер транскрипциясында индуктор ретінде гармондарды ң, ж ү йке ж ү йесіні ң қ атынасуы т.б. П.Георгиев ұ сын ғ ан схема (1972) бойынша ә р оперон информациясы жо қ акцепторлы қ зонадан ж ә не информациясы бар зона немесе структуралы қ гендерден т ұ рады. Акцепторлы қ зонада промотор ж ә не оператор гендері орналас қ ан. Б ұ лар реттеуші (регулятор) белоктар ар қ ылы структуралы қ гендерді ң ж ұ мысын бас қ арады. Б ұ л структуралы қ ген бірнеше рет қ айталанып құ рылымдары біркелкі к ө птеген тізбектер т ү зуі м ү мкін. Оларды ң ж ұ мысы бір мезгілде басталып, бір мезгілде тежеледі. Жануарлар мен адамны ң ә р оперонында бірнеше реттеуші гендер болуы м ү мкін. Жалпы ал ғ анда, эукариотты қ гендер экспрессияны ң реттелуі 5 кезе ң де немесе де ң гейде ө теді: гендік, транскрипциялы қ, посттранскрипциялы қ, трансляциялы қ, посттрансляциялы қ кезе ң дер.

Гендік кезе ң. Структуралы қ гендерді ң к ө пшілігі сирек қ айталанатын ДН Қ кесінділерінен т ұ рады. Ол ДН Қ -ны ң жартысынан к ө бі активті емес б ө ліктерден (интрондар) құ рал ғ аны айтылды. ДН Қ кеінділеріндегі к ө шірмелерді ң саны синтезделетін белокты ң м ө лшерін аны қ тайды. Егер к ө шірмелерді ң саны аз болса, белок та жеткіліксіз м ө лшерде т ү зіледі (зат алмасу б ұ зылады). Мысалы, гемоглобинопатиялар. Транскрипциялы қ кезе ң. М ұ нда ладымен ДН Қ -ны ң құ рылысына с ә йкес про-и РН Қ т ү зіледі. Ол экзонинтонды учаскелерден т ұ рады. Мутация ғ а байланысты нуклеотидтер ретіні ң ө згеруі, генетикалы қ игформацияны да ө згертеді, аномальды қ про-и РН Қ т ү зіледі. Постранскрипциялы қ кезе ң де т ү зілген про-и РН Қ процессинг ж ә не сплайсингты ң н ә тижесінде жетілген и РН Қ - ғ а айналды. Б ұ л кезде де қ ажетті эндонуклеаза ферменттеріні ң жеткіліксіздігінен интрондарды ң қ ыр қ ылып т ү суі немесе экзондарды ң бір-бірімен д ұ рыс жал ғ ануы ж ү рмейді, м ұ ны ң н ә тижесінде аномальды қ и РН Қ т ү зіледі (ж ү йке аурулары, β-талассемия). Трансляциялы қ кезе ң де коллинеарлы қ принципке сай амин қ ыш қ ылдарынан полипеитилтік тізбектер т ү зіледі. и РН Қ -да болатын мутациялы қ ө згерістерге байланысты амин қ ыш қ ылдарды ң реті, саны ө згеріп, не алмасып бас қ а белоктар синтезделіп ауыт қ улар бай қ алуы м ү мкін (О.К.А. т.б.). Пострансляциялы қ кезе ң де синтезделген полипептидтік тізбектерден арнайы ферменттерді ң қ атынасуымен сутекті, гидрофобты ж ә не S –S байланыстар т ү зілуі н ә тижесінде екінші, ү шінші, т ө ртінші реттік құ рылымды белоктар қ алыптасып, қ ызмет ат қ ару ғ а ба ғ ытталады. Қ ажетті ферметтерді ң жеткіліксіздігінен белокты ң к ү рделенуі ж ү рмейді, я ғ ни ол қ ызмет ат қ ара алмайды.

Эукариотта ғ ы транскрипция 3 кезе ң нен т ұ рады; 1.Инициация 2.Элонгация 3.Терминация

Эукариотты қ гендерді ң транскрипциясында р- РН Қ полимераза ү ш т ү рі қ атынасады. РН Қ – Полимераза І,ІІ ж ә не ІІІ.Б ұ л ферменттерді ң ә р қ айсысыны ң молекулалар салма ғ ышамамен дальтон. Олар екі ү лкен ж ә не к ө птеген (8-10)кіші суббірліктен т ұ рады

ФерментЖасушада ғ ы орны Траескрипцич н ә тижесінде т ү зілген ө нім Ά-аминтаминге сезімталды ғ ы РН Қ –Полимераза І Ядрошы қ р-РН Қ (50-70%) 5S р-РН Қ ны қ оспа ғ анда Сезімталды ғ ы жо қ РН Қ –Полимераза ІІ Нуклеоплазмаа- РН Қ (20-40%)Сезімтал РН Қ –Полимераза ІІІ Нуклеоплазмат-РН Қ (~10%) + 5S р-РН Қ жануарларда Жануарларда қ ызмет ат қ армайды.Насе комдар мен ашыт қ ы са ң ырау қү ла қ тар ында активті.

1. РН Қ –полимераза І рибасомалы қ РН Қ ларды ң (р-РН Қ ) 18S;28S;5,8S синтезін ба қ ылайды. 2.. РН Қ –полимераза ІІ а-РН Қ ны ң кейбір кішіядролы қ (кя) РН Қ ларды ң синтезін ба қ ылайды.тек бір ерекшелігі,транскрипция н ә тижесіндесинтезделген гистонды қ про-а- РН Қ,процессингті ң н ә тижесінде жетілген а- РН Қ ны ң 5 т ү рлі типтерін т ү зеді. 3. РН Қ –полимераза ІІІ т-РН Қ ж ә не 5S РН Қ ны ң синтезін ба қ ылайды. Осы атал ғ вндарды ң ішінде. РН Қ –полимераза ІІ құ рылысы мен қ ызметі жа қ сы зерттелген

Эукариоттарда ғ ы транскрипцияны ң ерекшелігі сол РН Қ –полимераза ө здігінен иницияциялай алмайды.Оны ң активтілігі ү шін транскрипцияны ң жалпы факторы деп аталатын бір қ атар белоктар қ ажет.ТФЖ РН Қ – полимеразамен байланысатын стандарт н ү ктені қ оршай орналас қ ан кешен қ алыптастырады. Қ азіргі кезде транскрипцияны ң 6 т ү рі зерттелген Олар; ТФ ІІА,ТФІІВ,ТФІІД,ТФІІЕ,ТФІІF ж ә не ТФІІН Б ұ ларды ң ішінде ТФІІД қ ызметі ерекше оны ң құ рамында ТАТА-бокс байланыстырушы белоктар ж ә не сегізге жуы қ молекулалар ТАТА- бокс байланыстырушы факторлар болады.

Эукариоттар геніні ң промоторларында 7 нуклеотидтен т ұ ратын;ТАТААГТ- консенсусты қ ж ү йелік болады. Оны Hogness box немесе ТАТА бокс деп атайды. Сонымен қ атар жасушада онда ғ ан ә рт ү рлі реттеуші белоктар қ ызмет ат қ арады.Оларды ң к ө пшілігі генні ң реттеуші сайтында ғ ы ө здеріне қ ажетті нуклеотидтер ж ү йесін тану ғ а қ абілетті.Реттеуші белоктарды ң к ө мегімен транскрипция басталады ж ә не ая қ талады.

Транскрипцияны бастау ғ а қ ажетті белоктар.Олар РН Қ полимеразаны ң құ рамына кірмейді. Тек ДН Қ мен РН Қ полимеразамен байланысып транскрипциялы қ кешен т ү зуге к ө мектеседі.Олар ғ а т ә н қ асиеттер; Гендегі энхансерлік,промоторлы қ ж ә не бас қ а реттеуші учаскелерді ң арнайы нуклеотидтер ж ү йесіні ң тани білуі ДН Қ молекуласына жал ғ ан ғ аннан кейін транскрипциялы қ аппаратты ң бас қ а да компанеттерімен байланыса алуы

1.Стероидты қ гормондарды ң рецепторларын ДН Қ мен байланыстыратын домендер 2.Мырыштыты қ сауса қ тар 3.Шиыршы қ айналма шиыршы қ 4.Шиыршы қ ілмек шиыршы қ 5.Лейциндік ілмек

Ә р рецептор на қ ты бір стероидты ң байланысуы н ә тижесінде активтенеді

Типтес жалпы амин қ ыш қ ылды қ ж ү йелер.Ал ғ аш м ұ ндай ж ү йелер TFIIA транскрипциялы қ факторларда табыл ғ ан,кейін жалпы бас қ а да транскрипцияларды бар екені аны қ тал ғ ан

Б ұ л белок ә р 7 орында лейцин орналас қ ан амин қ ыш қ ылдар ж ү йесінен т ұ рады. Екі белоеты ң жалпы амин қ ыш қ ылдары ә рекеттесіп димер т ү зейді

Домен фаг репрессорлары мен дамуды реттейтін белоктардан табыл ғ ан

Кейбір дамуды реттейтін белоктардан табыл ғ ан

Транскрипция процесіні ң реттелуін зерттеу молекулалы қ биологияны ң ма ң ызды міндеттеріні ң бірі болып саналады. А қ паратты ң к ө шірілуі ДН Қ молекуласынан РН Қ - ғ а ғ ана емес, сондай-а қ, кері ба ғ ытта, РН Қ -дан ДН Қ - ғ а да к ө шірілуі м ү мкін. М ұ ндай кері Транскрипция құ рамында РН Қ молекуласы бар ісік тудыратын вирустарда болады. Оларды ң құ рамында жасуша за қ ымдан ғ аннан кейін вирусты ң РН Қ -сын ДН Қ тізбегін синтездеуге матрица ретінде қ олданатын фермент болады. Соны ң н ә тижесінде ДН Қ молекуласыны ң бір тізбегі, я ғ ни ДН Қ – РН Қ гибриді т ү зіледі. Ал ғ аш қ ы РН Қ молекуласыны ң барлы қ а қ паратын алып ж ү ретін вируспен за қ ымдан ғ ан қ ос спиральды ДН Қ молекуласы жасушаны ң хромосомасына еніп, қ атерлі ісік тудырады. Кері Транскрипцияны ң ашылуы Ресей ғ алымы Л.А. Зильбер (1894 – 1966) ұ сын ғ ан қ атерлі ісік вирусты- генетикалы қ теорияны ң д ұ рыс екенін д ә лелдеді. Кері Транскрипция қ алыпты жасушаларда а қ паратты ң жина қ талуында ж ә не оны ң іске асуында (мысалы, эмбрионды даму кезе ң інде) ма ң ызды р ө л ат қ аруы м ү мкін

Молекулалы қ биология негіздері- Қ уанды қ ов Е. Ө,Аманжолова Л.Е «Алматы -2018» пция_(биология) пция_(биология) _палец _палец пираль-поворот-спираль»

НАЗАР АУДАР Ғ АНДАРЫ Ң ЫЗДАР Ғ А РАХМЕТ