Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Биология және биотехнология факультеті Қабылдаған: Жаманбаева Г.Т. Орындаған: Көшербаева А.Ғ
Жоспары: Гипоталамустын маңызы Гипофиз гормон дарының маңызы Қалқанша без гормон дарының маңызы
Гипоталамус (гр. 'hypo' төмен, астында; thalamos - камера, бөлім) - бас миы негізінде орналасқан, көру төмпегінің (таламустың) төменгі жағында, көру жүйкелерінің қиылисы мен үлкен ми аяқшаларының аралығында орналасқан аралық мидың бөлігі. Гипоталамустық аймақты жеғарыдан бас миының ІІІ қарыншасы шектейді. Ересек адама гипоталамус массы шамамен 4 г құрайды. Өткізгіш желдар гипоталамусты көрші бас миының құрылымдарымен тығыз байланыстырады.
Гипоталамус - сұр төмпектен (tober cinereum), гипофиз ден - hypophysis (эндокринді без) және емізікше дендин (corpus mamillare) тұрады. Гипоталамустың сыртқы беті ақзаттан (өткізгіш желдар), ішкі беті қыртысасты вегэтативті ядроларды (тыныс алу, қан және лимфаайналым, дене қызуы, жыныстық қызметтер т.б.) түзетін сұрзаттан құралған.
Гипоталамустың вегэтативтік орталықтары мультиполярлы нейроциттер ядро ларынан тұрады. Олар: организмдегі қан қисымын дене қызуын май-су алмасуын, эндокринді бездер жұмыстарын реттеуге қатысады.
Гипоталамустың ортаңғы және артқы бөлімдеріндегі ішкі- негіздік (медиобазальдық) және төмпектік (туберальды) ядро лары, қызметісимпатикалық жүйке жүйесіне сәйкес келетін ұсақ мультиполярлы нейроциттерден құралған. Сондықтан, бұл ядроларды адренергиялық нейроциттерге жатқызады. Аталған нейроциттер гипофиздің безді бөлігі аденогипофиздің гормондар түзу процесін реттеп отыратын, қарапайым молекулалы олигопептидті аденогипофизотропты гормондар бөледі. Бұлар өз кезегінде гипофиз аденогипофизінің гормондар бөлу қызметін күшейтетін либериндерге (күшейткіш гормондар) және керісінше, аталған қызметті баяулататын статиндерге (баяулатқыш гормондар) бөлінеді. Гипоталамустың гормондар бөлу қызметін мидың жеғары бөлімдері бөлетін нейроаминдер (дофамин, норадреналин, серотонин, ацетилхолин) мен гормондар (эндорфин дер, энкефалиндер) реттеп отрады.
Гипоталамус орталық жүйке жүйесінің құрылымдарымен бірге шеттегі ағзалар, тіндермен екі жақты ( афференттік және эфференттік) байланисының арқасында организмнің көптегэн әрекеттерін третей аллоды. Ішкі ағзалардың қызметіне гипоталамус вегэтативтік жүйке жүйесі және эндокриндік бездер арқылы әсер етеді. Ол жүре- таймыр, ішкі сөлініс бездер, ас қорыту, бүйректер қызметін, зат алмасуын, несетті шығаруын третейді. Мұнымен қатар ішкі орталық және дене қызу тұрақтылығын сақтайды. Гипоталамус дене қимылдарының вегэтативтік өзгерістерін қамтамасыз етеді. Гипоталамус организмнің сыртқы орта құбылыстарына бейімделуін және ұйқы мен сергектіктің кезектесуін реттеуге де қатысады. Оның осы аталған қызметтері жануарларға жасалған тәжірибелерде дәлелденді.
Гипоталамус ядро ларын тітіркендіру не оның ір жерін кесіп алып тастау арқылы бұл ағзаның жүрек-таймыр жүйесіне, ас қорыту ағзаларына, зат алмасуына, жылуды реттеуге, несет бөлінуіне, ішкі сөлініс бездер қызметіне әсер ететіні анықталды. Гипоталамустың артқы ядро ларында симпатикалық жүйке жүйесінің жеғарғы бөлімі, ал алдыңғы ядро ларында парасимпатикалық жүйке жүйесінің орталығы, ал ортаңғы ядроларда зат алмасуын третейтін орталығы орналасқан. Гипоталамуста көптегэн мотивация тудыратын орталықтар бар. Мәселен, \ортаңғы бүйір ядроларда «тойыну» орталығы орналасқан. Оны тітіркендірсе жануар алдындағы азыққа қарамай, алтына қойған асты ішпей, жүдей бастарды. Осы орталықты алып стаса, жануар тамақты қанша ішсе де тоймайтын болады. Тамақты көп жэу (гиперорагия) – салдарынан адам (жануар) денесін май басады. Бүйірдегі ядроларда «аштық» орталығы оранласқан. Оны тітіркендірсе жануар алдындағы азықты қанша бокса да жей береді (тоймайды). Ал бұл орталықты алып стаса, аш бокса да ол азыққа қарамайды (гипофагия), жүдейді.
Паравентрикулярлық ядро да, супраоптикалық ядролардан жеғарырақ жердь «шөлдеу» орталығы орналасқан. Осы орталықты тітіркендірсе адам ( жануар) шөлдейді, қайта-қайта су іше береді (полидипсия) шөлі қанбайды. Осы аталған орталықтар мақсатты және бағытталған әрекеттерді (мотивация на) меңгереді.
Гипоталамус-гипофиз желы - гипофиздің артқы бөлігінің атқы гормон дары гипоталамустың көбінесе супраоптикалық ядро ларында түзіледі де, олардың аксон дарының бойымен ағып гипофиздің артқы бөлігінде жиналып қанға өтеді. Гипоталамус гипофиз арқылы шеткі сөлініс бездерінің гормон шығаруын бірде күшейтіп, бірде азайтып организмнің көптегэн әрекеттерін третейді. Сөйтіп гипоталамус гипофиз бен біріккен әрекеттік гипоталамустық-гипофиздік жүйе құрады. Гипоталамус-гипофиз желының аксон дары арқылы гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулалық ядро ларында түзілетін окситоцин және вазопрессин гормон дары гипофиздің нейрогипофизіне өтіп, қан капилляр лары қабырғасымен жанаса орналасқан ұсақ денешіктерде (Херринг денешігінде) жинақталлоды.
Гипофиз – мидың түп жағындағы сына тәрізді сүйектің түрік ершігінің гипофизарлы ойығында орналасқан ішкі секреция безі. Гипофиз массы 0,5–0,7 г, өлшемдері адам ужасы мен жынисына байланысты өзгеруі мүмкін (ер адамармен салыстырғпанда әйел адамарда үлкендеу). Гипофизді 3 бөлікке бөлуге болады: Алдыңғисы -аденогипофиз, ортаңғисы меланогипофиз, артқы бөлігі нейрогипофиз деп аталлоды. Құрылисы және қызметі жағынан бұлар әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсисын бөлек без дуге де болады.
Жас балаларда гипофиз саңлаулары: алдыңғы (төменгі және жеғарғы) және артқы (төменгі-жеғарғы) анық байқаллоды. Жас ұлғаюына байланысты саңлаулар орнын (жарыктар) фолликулалык қабаттар егэлейді. Гипофиздің 4 (төрт) аймағы болады: 1. Басты аймақ фолликуланыц алдыңғы жағында гипофиздің алдыңғы бөлігі. 2. Осы аймактан шығушы «төбешікті» бөлік - гнпофиздің алдыңғы және бүйір аякшаларын басып өтеді. 3. Аралық бөлім фолликуланың артқы бөлімінде жіңішке көлемге егэ. 4. Гнпофиздің қалган бөліктері - артқы бөлік деп аталлоды (нейрогипофиз).
Гипофиз (же ғ арыдан қ ара ғ панда) Задняя мозговая артерия- Арт қ ы ми артериясы Базилярная артерия- Базилярлы артерия Верхняя мозжечковая артерия- Жо ғ ар ғ ы миши қ артериясы Глазной нерв- К ө з нерві Задняя соединительная артерия- Арт қ ы жал ғ астырушы артерия Диафрагма седла- Ершік дифрагмасы Внутренняя сонная артерия- Ішкі ұ й қ ы артериясы Верхняя гипофизарная артерия- Жо ғ ар ғ ы гипофизарлы артерия Воронка гипофиза- Гипофиз құ й ғ исы Зрительный нерв- К ө ру нерві Гипофизарные вены- Гипофизарлы веналар Кавернозная часть внутренней сонной артерии- Ішкі ұ й қ ы артерия сыны ң кавернозды б ө лігі отводящий нерв- Ә кететін нерв кавернозный синус- Кавернозды синус
Ми негізінен (табуны) өсінді күйінде, гипофиздің арткы бөлімі демиды, бездің қалған бөліктері эпителиалды және нейралды бөлімдерден бластома аллоды. Бас миы дамуының түтікше күйінде (эмбрионда) эктодермалды эпителийдің ауыз қуисымен жалғасатын жеріндегі бөртуден Ратка (гипофизарлық) калтасы құраллоды, одна соң эпителиалды қалташаға өзгереді (адиногипофизге - бластома құрайды). Бұл қалташаның бас миы бластоманың аркалык көпіршігімен жанасуынан 3 ші қарынша түтігі құраллоды. Дамуы
Гипофизарлық қалтаның алдыңғы қабырғасы кеңейіп, гипофиздің алдыңғы бөлігін құрайды, артқы кабырғасы аралық бөлігін құрайды. Алдыңғы және аралық бөлік ортасында жіңішке гипофизарлық қуыстық (қалта қалдығы) қаллоды. Адам эмбрионында алдыңғы және аралық бөлік қосылып кетеді (курс жеқ). Түтікшенің (воронка) дисталды ұшының нейроглийлері гипофиздің артқы бөлігін (нейрогипофизді) құрайды. Түтікшенің проксималды бөлігі жіңішкеріп, гипофизді гипоталамус пен жалғаушы гипофизарлык аяқшалар құрайды.
Адам және жануарлар тірлігі үшін қай бездің қпандай маңызы бар екенін білу мақсатымен зерттелетін безді сылып алып тастайды (экстирпация). Гипофизді алып стаса (гипофизэктомия): өсімтал жас бала өспей қаллоды, жыныс бездері кеш жетіледі; пересек адамның бездерін алып стаса, жыныстық забыты төмендейді; Белок, май, көмірсу алмасуы бұзылады; қалқанша без, бүйрекүсті бездер кішірейеді, қызметі нашарлайды; Несеп бөлінуінде тәуліктік диурез күшейіп, шыжындық белгілері панда болады (полиурия); Сырттан тиетін зиянды әсерлерге дегэн төзімділігі кемиді. Ал гипофиздің қызметі күшейсе (гиперсөлініс) мұндай өзгерістердің сипоты қарама-қарсы.
Гипофиздің алдыңғы бөлігі аденогипофиз үш түрлі ацидофилдік, базофилдік, хромофилдік жасушалардан тұрады. Соңғылары бас жасушалар осы бас жасушалардан демиды. Бастапқы аталған екеуі бүйрек үстіндегі бездердің қызметін күшейтіп, құрылымдық сипотын жақсартады.
Аденогипофизде түзілетін гормондар соматотро птық СТГ тиреотропин тық ТТГ адренокор тикотропт ық АКТГ гонадотро птық ГТГ фоллитроп ин ФСГ лютеиндей тін ЛСГ пролактин
Гормондардың физиологиялық әсері Соматотропин ацидофилдік жасушаларда түзіледі. денди биосинтезді күшейтеді барлық органикалық заттардың алмасуына минералдық алмасуға әсер етеді белок түзілуін, айталық РНҚ, синтездік қасиетін күшейтеді амин қышқылдарының қаннан жасушаларға өтуін, сінуін тездетеді, жасушалар мен тіндердің өсіп дамуың қамтамасыз етеді. азот тепе-тендігін өзгертіп, денди азот көбейеді, кальций, фосфат, натрий тұздарының сақталуына себе покер, бүйрек тінінің өсіп дамуын, қатаюын тездетеді.
Егер жас хайуанның гипофизін алып стаса, оның өсуі тоқтайды, яғни қортық (карлик) күйінде каллоды. Мұндай жағдай ұзын сүйектердін эпифизді пластикаларының шеміршекті хұжайраларында анық байқаллоды. Қөрсетілген құбылыстарға гипофиздің алдыңғы бөлігі экстратисын (СТГ-сы бар) бердск, ол кезде организмнің өсуі байқаллоды, оның себебі: алғашқы да жас хұжайралар белінуі тоқтағандықтан жаңа хұжайралар панда болмайтын еді. Тәжірибе арқылы гипофиздің алдыңғы бөлімі қосылуы кезінде СТГ хұжайралар бөлінуін калпына келтіріп, организмнің өсуіне ықпал етеді.Организмнің өсуі үшін гипофизі алынған кезде, тәжірибеде СТГ косылып берілуі керек.
СТГ әдеттегіден аз түзілетін бокса адамның бойы өспей қаллоды, ол тіпті 1 метрден аспауы мүмкін. Мұндай адамды гипофиздік ергежейлі дейді. Ергежейлінің дене бітімі дұрыс қалыптасқан: бастың көлемі, аяқ-қолдың, куеде-көкіректің ұзындық өлшемдері бір-біріне сәйкес болады, жыныс мүшелері өспейді, жыныс белгілері айқын емес, жетілмегэн. Мұндай адам індет ауруларға төтеп бере алмайды, көбінесе оның ғұмыры кысқа болады.
СТГ шектен тыс көп бокса, адамның бойы тез өсіп см-ге, ал салмағы 150 кг-ға дейін жетуі мүмкін. Оны гипофизарлық алып (гигант) дейді. Өсуі тоқтаған пересек адама СТГ гиперсөлініссы акромегалия дертіне әкеліп соғады. Адам денесінің өсіңкі, шығыңқы жерлері (иегі, мұрны, ерні, жағы, мпандай төмпешіктері, бармақтары) өседі, гипофиз бен қызметтес бездердің жұмисы өзгереді. Мәселен, жыныс бездерінің қызметі нашарлап, ұйқы безінің инсулин боліп шығару қабілеті төмендеуі мүмкін. СТГ үзілместен өмір бойы шығарылады. Бұл үрдісті гипоталамус реттеп отрады.
Пролактин, лактоген гормоны ацидофилдік жасушаларда түзіледі, емшекте сүт түзілуін, оның сыртқа шығарылуын үдетеді. Пролактиннің қызметі күшейсе, эстроген мен прогестерон гормондар әсері керісінше тежеледі. Босанған әйелде прогестерон әдеттегіден аз, ал пролактин керісінше көбірек бөлінеді, емшектен сүт көп шығады, сүт сапасы, майлылыгы, дәмі артады.
Лактогенді гормон - жас сәбидің өмірге келер шағында емшек сүтінің калыпты мөлшерде болуы үшін лактогенді (пролактинді гормоны гипофиздің алдыңғы бөлімінде (көп мөлшерде өндіріледі. Жүктілік кезеңінде оның мөлшері аз болады (сүт безі ұлғаюына әсер етеді). ЛТГ гормонын кристалдық күйінде Уайт лабораториясында алынған. Зерттеулер нәтижесінде ЛТГ-ның аналық (кей кезде аталык ер жыныстыларға да әсер етеді) жынысты организмге әсер етіп инстинкт құбылисын стимулдейтіні анықталған.
Базофилдік жасушаларда АКТГ, ТТГ, ФСГ, лютропин түзіледі. Адренокортикотропин бүйрекүсті бездің өнімі. Ол аталған бездің қыртыс қабатындағы жасушаларын өсіріп, кортикостероид гормондардың әсіресе глюкокортикоидтардың түзіліп, сыртқа шығуын үдетеді. Глюкокортикоидтар адамның ашу- ренішін, қайғы-мұңын басып, көңіл күйін жақсартады. Ем қонбаған ауруларға кортизон, гидрокортизон гормон дарын беріп, олардың сырқатына дегэн төзімділігін күшейтуге болады.
Тиротропин қалқанша тінін ұлғайтып, оның сөліністік қабілетін күшейтеді. Тиротропин шектен тыс көп шығарылса гипофиздік гипертиреозға әкеліп соғуы мүмкін. Гонадотропин екі түрлі гормоннан тұрады: лютропин аналық және аталық без тестостерон мен прогестерон гормон дарының түзіліп бөлінуін күшейтеді. Әйелде (овуляция) аналық жасушаның пісіп жетілуімен безді жарып шығуын тездетеді, оның орнында панда болған сары дененің қызметін жақсартып, қалыптасуын қамтамасыз етеді. Фоллитропин ана безі фолликуласын ұлғайтып, онда гормондар түзілуін үдетеді, қпанда эстрогендерді кобейтеді және сперматогенезді тездетіп, сперматозоидтардың өсуін жеделдетеді.
Кері қарай бағыттағы байланыстың: он және теріс мөлшерде болуы гипоталамустың гипофиздің алдынғы бөлімін қпандай желмен әсер етуіне (стимулдеуші немесе ингибирлеуші күшіне) байланысты (Л. Хэм, Д. Кормак). Гипоталамустың нейросекторлық хұжайраларының (либибериндер мен статиндер) гипофиздің алдыңғы бөлімі қызметін стимулдесе (күшейтсе) он мөлшердегі кері карай бағыттағы байланыс либириндер әсер етуі арқылы орындаллоды. Егер, гипофиздің алдыңғы бөлімі қызметі күшін төмендетсе теріс мөлшердегі кері карай бағыттағы байланыс статиндер әсср етуі арқылы орындаллоды.
Гипофиздің артқы бөлігі нейрогипофиз пирамида тәрізді үлкен жасушалар питуициттерден және гипоталамустың нейросекрециялық жасушаларының талшықтарынан тұрады. Нейрогипофиздің екі гормонының екеуі де (вазопрессин, окситоцин) гипоталамуса түзіліп, нейросекрециялық нейрондарының бойымен гипофизге жетеді де, сонда сақталлоды. Вазопрессин гипоталамустың супраоптикалық, ал окситоцин паравентрикулярлық ядро ларында түзіледі. Олар гипофиздің артқы бөлігіндегі нейрофицин затымен әрекеттескеннен соң қанға өтеді.
Вазопрессин бүйректің несет жиналатын түтігінде судың қайтадан денегэ сінуін үдетіп, несет көлемін (диурезді) азайтады, сондықтан да оны антиурездік гормон дейді. Вазопрессин шектен тыс азайса, несет қалыптан тыс көп шығады (полиурия). Бұл гормон, сондай-ақ қан таймырларын тарылтып, қисымын күшейтеді. Окситоцин жатыр еттерін жиырылтады, жатырдың жиырылуы, әсіресе толғақ кезінде күшейе түседі. Бұл гормон құрсақтағы нәрестенің тууын тездетеді, сүт түзілуін, оның шығуын үдетеді.
Гипофиздің ортаңғы бөлігінде меланотропин (МСГ), яғни интермедии гормоны түзіледі. Бұл гормон терідегі пигменттік жасушаларда бояушы түйіршіктерін көбейтіп, жасуша талшығын кеңейтеді және олардың біркелкі орналасуын қамтамасыз етеді. Мұның салдарынан тері қарайып кетеді. Адамның күнге күйген кезде тотығуы осыған байланысты. Күн сәулесінің әсерінен интермедии әсері күшейіп, теріде қара зат фусцин түзілуі үдейді. Интермедии, сондай-ақ көздің ішкі қабатындағы пигмент жасушаларынан (псевдоподий) жалған бұтақ шығарып олардың аумағын кеңейтеді, сөйтіп көздің тор қабығындағы фоторецепторларды жарық сәулесінен қорғайды. Интермедии түзілуін де гипоталамус третейді.
Қалқанша без
Қалқанша без (glandula thyroidea, лат. glandula - без, гр. thyreos қалқан) - шеткі ішкі секреция безі. Қалқанша без сырты дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Қапшықтан қалқанша без ішіне таралатын дәнекер ұлпалы перделіктер без паренхимасын бөлікшелерге бөледі. Бөлікшелер көптегэн көпіршіктерден (фолликулдардан) тұрады. Фолликул қуисын құрамында күрделі протеин тироглобулин болатын қоймалжың зат коллоид толтырып тұрады. Фолликул қабырғасын екі түрлі клеткалар құрайды. Тироциттер және парафолликулалы немесе К-жасушалар. Тироциттер ұлпалардың дамуына, өсуіне, протеиндердің, көмірсулардың, майлардың, йодтың алмасуына әсер ететін, құрамында йод болатын тироксин және трийодтиронин гормон дарын бөліп шығарады. Азық құрамында йод жетіспесе, онда жануарлар организмінде эндомиялық зоб ауруы өршиді. Парафолликулалы клеткалар қпандағы кальцийдің мөлшерін азайтатын, құрамында йод болмайтын кальцитонин гормонын бөледі.
ФК - фолликулярлы клетка, ИФЭ – интерфолликулярный(парафолликулярл ы) эпителий, К - коллоид, КАП - капилляр. Қалқанша без клеткасының ультраструктурасы СК - С-клетка
Қалқанша без (ҚБ) адам ағзасындағы ең үлкен эндокринді без болып табылады. Ересек адама оның салмағы шамамен 15–20 г. 50 жастан әрі қарай калқанша бездің салмағы мен мөлшері кішірейеді. Жаңа туған баланың қалқанша безінің салмағы 1-2 г. Қалқанша без кеңірдектің алдыңғы беті мен бүйірінде орналасқан екі бөліктен және қылтадан тұрады. Кейде қылтадан қосымша пирамидальды бөлік бастау аллоды. ҚБ біріншілік жұтқыншақтың орталық бөлігінің түбінен дамыған төмпешіктен демиды. Оның негізі құрсақішілік дамудың 15 аптасында басталып, 18–20 аптада тиреоидты гормондарды өндіре бастарды. Қалқанша без эмбриогенезінің бұзылуы нәтижесінде оның орналасуының түрлі ақаулары көрініс беруі мүмкін. Оларға қалқанша-тіл өзегінің кисталары (жылауығы), тілшікті ҚБ, тиреоидты тіннің орталық және бүйірлік қалдықтары жатады.
Средние щитовидные вены- Қалқанша бездің ортаңғы көктаймыры Нижняя щитов.артерия- Қалқанша бездің төменгі артериясы Перстнещит.хрящ- Жүзікше- қалқанша шеміршегі Перстнещит.мыщца- Жүзікше- қалқанша бұлшық еті Правая доля- Оң жақ бөлік Верхняя щит.вена- Қалқанша бездің жеғарғы көктаймыры Щитов.хрящ- Қалқанша шеміршегі Щитоподъязычная мыщца-Қалқанша-тіласты сүйек бұлшық еті Верхнещит.артерия- Қалқанша бездің жеғарғы артериясы Верхняя гортанная артерия- Көмейдің жеғарғы артериясы Подъязычная кость- Тіл асты сүйегі Срединняя щитоподъязычная связка- Қалқанша-тіласты сүйегінің ортаңғы байламы Пирамидная доля- Пирамидті бөлік Левая доля- Сол жақ бөлік Перешеек щит.железы- Қалқанша бездің қылтасы Ниж.щит.вена- Қалқанша бездің төменгі көктаймыры Непарное щит.сплетение- Қалқанша без көктаймырының сыңар өрімі Трахея- Кеңірдек Самая нижняя щит.артерия- Қалқанша бездің ең төменгі артериясы
Қызметі тироксин гормоны барлық зат алмасуға (нәруыз, май) қатысады жүйке жүйесі мен жүрек жұмисының қозуын арттырады. ағзаның өсуі мен дамуына әсер етеді;
Тироксин (Т4) және үшйодтытиронин (Т3) өндіретін фолликулярлы жасушалар, безде көптегэн фолликулаларды құрайды, әрбір фолликулада коллоидпен толтырылған орталық қуыс болады, оның басты құрамы бір қабат куб тәрізді эпителиальды жасушалармен тысталып, қоршалған тиреоглобулин ақуызы болып табылады. Парафолликулярлы жасушалар (С-жасушалар) ақуызды гормон кальцитонинді өндіреді.
Т4 және Т3 тирозин аминқышқылынан синтезделеді. Сонымен қатар, Т4 ішкі сақинасының дейиодталуы әсерінен биологиялық белсенді емес реверсивті үшйодтытиронин (рТ3) түзіледі. Тиреоидты гормондардың құрылымдық компоненті йод болып табылады. Бұл микроэлемент толығымен ішекте сіңіріліп, одна иондалған түрде қан сарысуына түседі. Йодтың тироцит ішіне енуі қуатқа тәуелді үрдіс және натрийдің натрий-йодидті симпортерімен (NIS) кері тасымалдануы арқылы іске асады. Жасушаларда йод ионы тотығып, органификацияға ұшырайды да, фолликулярлы жасушалар өндіретін тиреоглобулиндегі тирозин аминқышқылының қалған молекулаларымен қосылады.
Осыдан кейін тиреоглобулин өз құрылымын былайша өзгертеді: өзара конденсация реакцияларын жеңілдету үшін тирозильді қалдықтар бір-бірімен жақындасады. Тирозильді қалдықтардың йодталуы мен конденсация реакциясы фолликулярлы жасушалардың микросомальды фракцияларында орналасқан тиреоидты пероксидаза (ТПО) көмегімен іске асырылады. Кейін құрамында байланысқан йодтиронині бар тиреоглобулин апикальды мембрана арқылы тасымалданып, фолликуланың коллоидты қуисында жиналлоды да, қайтадан тироциттерге еніп, олардың базальды мембранасына қарай ауисып, қанға йодтирониндер бөледі. Қанға түскен Т4 және Т3 гормон дары қан айналымында негізінен нәруыздармен байланысқан күйде болады (тироксинбайланыстырушы глобулин, преальбумин (транстиретин), альбумин). Т4 қпандағы жартылай өмір сүру уақыты 7–9 күнге, ал Т3 2 күнге созылады. Бос йодтирониндер салыстырмалы түрде жасушалар мембранасы арқылы оңай өтеді.
Тиреоидты гормондардың жасушаішілік әсерлері олардың метаболизмге ұшырау үрдістерімен тығыз байланысты (ең алдымен дейодталу механизмдерімен). Олардың ішіндегі ең маңыздисы- Т4-тің аса белсенді Т3-ке конверсиясы (айналуы). Тиреоидты гормондардың рецепторларымен Т3-тің тікелей байланысуына орай, Т4 прогормон, ал Т3 нағыз гормон ретінде қарастырылады. Т3 гормоны ағза жасушаларының басым көпшілігінде орналасқан спецификалық ядролық рецепторлармен байланисып, түрлі гендердің экспрессиясының өзгерісіне әкеледі де, тиреоидты гормондардың физиологиялық әсерлерін көрсетеді, оның ішіндегі ең маңыздисы - негізгі алмасуды реттеу және үстемелеу. Қан айналымындағы Т3-тің 5–10% ғана қалқанша безде синтезделеді, ал оның көп бөлігі перифериялық тіндерде Т4-тің дейодталуы нәтижесінде түзіледі. Т4-тің Т3-ке айналуы (конверсия) тіндік спецификалық қасиетке ие түрлі дейодиназалармен катализденеді.
Қалқанша без қызметі гипофиз арқылы теріс кері байланыс қағидасы бойынша реттеледі. Гипофиздің тиреотропинты гормоны (ТТГ) тиреоидты гормондардың өндірілуін ынталандырады, ал ол өз кезегінде ТТГ синтезін тежейді. Тиреоидты гормондардың секрециясының реттелуі Тиреоидты гормондардың әсері жан-жақты. Тиреоидты гормондар жасушаларда негізгі алмасуды үстемелеп қамтамасыз етеді, олардың метаболизмдік белсенділігін, пролиферация және апоптоз үрдістерін третейді. Тиреоидты гормондардың қалыпты мөлшерде болуы барлық ағза қызметі үшін аса маңызды, сондықтан қалқанша без қызметінің бұзылуы көпжүйелік сипатқа ие болады. Тиреоидты гормондар ұрық пен жаңа туылған нәрестенің жүйке және басқа да жүйелерінің қалыптасуында аса маңызды. Осы кезеңде дамитын тироксин тапшылығы түрлі неврологиялық бұзылыстарға әкеледі. Тиреоидты гормондардың әсері дәстүрлі түрде калоригенді сипатта суреттеледі: тиреоидты гормондардың әсерінен тіндердің оттегіге сұранисы мен жылу түзілуі жеғарылап, нәтижесінде негізгі алмасу артады.
Тироксин гормоныны ң синтезделуі а ғ зада йодты ң болуына байланысты. Адам йодты, йодты калий, йодты натрий т ү рінде та ғ аммен қ абылдайды. Адам денесінде мг йод бокса, соны ң, шамамен 15 мг қ ал қ анша безде кездеседі. Егер ішетін су мен та ғ амда йод жетіспесе, адам іспеб ұғ а қ (эндемиялык зоб) ауруымен ауырады. М ұ ндай ауру ә сіресе топыра қ пен суды ң құ рамы ң да йодты ң аз болуынан панда болады. Т ә улігіне адамны ң қ абылдайтын йод м ө лшері 0,15- 0,20 мг болуы керек.су
Қалқанша без фолликуласының сыртында орналасқан торшалар (парафолликулярлық торшалар) тиреокальцитонин гормонын түзеді. Бұл гормон қан құрамындағы кальцийдің сүйек ұлпаларына жинақталып, үнемдеп жұмсалуын, бүйрек арқылы фосфордың бөлінуін қамтамасыз етіп, қпандағы кальций мен фосфордың арақатынасын третейді.
Бұл реттегіш гормондар адам ағзасына аса қажет.Тироксин мен трийодтиронин гормон дары өмір бойы: ми жүрек және бұлшықет жұмыстарын третейді адамның көңіл күйіне де әсер етеді. Қалқанша безінен қажетті гормондар бөлінбесе, олардың мөлшері қпанда да азая түседі. Осының салдарынан бойында йод жетіспегэн баланың денесі өспей, тіпті ойлау қабілеті де нашарлай түседі. Ал пересек адамар ұмытшақ болып, ұсақ- түйекке тез ашуланып, жүйкесі тоза бастарды. Сондай-ақ ұйқы қанбай, есіней берген де жақсы емес. Гормонның маңыздылығы
Жас балаларда қалканша бездің гормоны жетіспесе, бойы әспей, жыныстық жетілуі тоқталлоды. Ми сыңарлары қыртысьшың жұмисы бұзылып, ақылесі кем болады. Мұндай ауруды кретинизм (фр. «сrtinismе» - жарымес) дейді. Ауру асқынбаса, емдеп жазуға болады.
Организмде йод жетіспегэн жағдайда без шырышты секретті көп бөліп, көпіршіктер қабырғасы керіліп, бездің көлемі өседі, секрециялық торшалар қисылып, олардың қызметі нашарлайды, гормондардың түзілуі бәсендейді, организм жемсау (зоб) ауруына шалдығады. Без қызметі мүлдем тоқтаса шырышты ісік микседема, байқаллоды. Мұндай сырқаттың өсуі тоқтап, сүйектің жетілуі тежеледі, жүрек соғуы сиреп, зат алмасу процесі нашарлайды, дене температурасы төмендеп, ас қорыту ағзаларының жұмисы бұзылады. Балалар өспей, жарым ес болып қаллоды. Ересек адама зат алмасу қарқыны пайызға төмендеп, белоктың алмасуы бұзылады, ұлпааралық сұйықта муцин мен альбуминнің мөлшері көбейіп, онкостық қисым жеғарылайды. Организм ісінеді, жеғары дәрежелі нервтік қызмет нашарлап, адамның ойлау қабілеті төмендейді.
Қалқанша безден гормон көп бөлінсе: денди зат алмасу күшейеді; жүрек соғуы жиілейді қан қисымы көтеріліп, жүйке жүйесінің қозуы артады тамақты көп ішкенмен салмақ қоспай, керісінше арықтайды тез ашуланады терлегіш болады Көздері бадырайьш, шарасынаналға қарай шығып тұрады. Мұндай ауруды бадырақ көз немесе базедов ауруы дейді. Бұл ауруды неміс дөрігері К. А. Базедов сипаттап жазған. Ауруды емдеп жазу үшін қалқанша бездің кішкене бөлігін кесіп алып тастайды. Жеке жасушаларын жею үшін рентген сәулесімен де емдейді
Қалқанша без қызметін бағалаудың басты әдісі – ТТГ деңгейін анықтау. Заманауи көзқарас бойынша ҚБ қызметін ТТГ деңгейін анықтамай тұрып, бағалау үлкен қателік. ТТГ деңгейінің жеғарылауы анықталған бокса, қосымша Т4 гормонының мөлшерін анықтау тағайындаллоды, ал ТТГ деңгейі төмендесе - Т4 және Т3 деңгейі зерттеледі (3.6 сурет). Бірден үш гормональды зерттеуді науқасқа тағайындау (ТТГ, Т4 және Т3) артықтау және қымбат зерттеу болып табылады. Гипофиздің ТТГ өндіруі мен ҚБ Т4 гормонын өндіруі өзара теріс логарифмдік тәуелділікте. Басқаша айтқпанда, өте аз мөлшерде тиреоидты гормондардың ауытқуы, ТТГ-ның қарама-қарсы бағытта бірнеше рет өзгеруіне әкеледі. Қалқанша без қызметін бағалау