Қ аза қ стан Республикасы Денсаулы қ Са қ тау Министрлігі. Патологиялы қ анатомия ж ә не гистология кафедрасы Презентация Та қ рыбы: « Регенерация » Орында ғ ан: Тобы: Қ абылда ғ ан:

Ж ОСПАР 1. Кіріспе 2. Негізгі бөлім: Регенерация түрлері Қан тамырлар регенерация си Жараның жазылуы 3. Қорытындо 4. Пайдаланылған әдебиеттер

К ІРІСПЕ Регенерация (латынша: regeneration – жаңғыру) – тіннің жойылған құрылымдоқ элементтерінің қалпына колуі (орнының толтырылуы). Биологиялық мәні жағынан регенерация – эволюцияда қалыптасқан, барлық тірі жүйелерге тән бейімделулік үдеріс. Организмнің қандайда болмасын тіршілік әрекетін қамтамасыз ету үшін құрылыстық субстраттың шығыны мен оның орнын толтыру қажет. Сөйтіп, регенерация да тірі материя өздігінен жаңара өнуі тіршілік әрекеттері өздігінен реттеліп, автоматизмді жүзеге эстрадо денег қағиданы растайдо.

Құрылымының жаңғыруы әртүрлі, яғни молекулалық, ультрақұрылымдоқ (субжасушалық), жасушалық, тіндік және мүшелік деңгейлерде жүзеге асуы мүмкін. Бірақ қалпына колу деп әр уақытта арнайы қызметін атқара алтын құрылымдардоң қалпына колуі аталлодо. Регенерация – құрылым мен ол атқаратын қызметтің қалпына колуі. Регенерацияның маңызы – гомеостаздоң құрылымдоқ негізін қамтамасыз ету.

Құрылым мен қызмет жасуша мен жасушадағы гиперплазиялық үдерістер арқылы жүзеге осадо. Осы тұрғыдан, регенерация жасушалық және жасушаішілік нысандарға бөлінеді. Регенерацияның жасушалық нисанында жасушалар митоздоқ және амитоздоқ жолмен көбейсе, регенерацияның жасушаішілік нисанында ультрақұрылымдар (ядро, митохондрия, рибосома, табақша кешен, т.б.) мен оның компоненттері көбейіп (гиперплазия), көлемі ұлғаядо (гипертрофия).

Дененің жамылғы қабаттары үнемі тұтастығын сақтау қажет болғандоқтан, тері мен кілегейлік қабықшалардоң эпителийінде регенерация көбінесе жасушалық нысанда жүзеге осадо. Ал, мидоң пирамидалық жасушалар қабатының, жүрек бұлшықеті жасушаларының арнаулы қызметі зақымын жасушалық нысанда қалпына келтіруге мүмкіндік бермейді, сондоқтан олардоң субстраттарының регенерация си тек қана жасушаішілік нысанда жүреді.

М ОРФОГЕНЕЗІ Регенерациялық үдерістің морфогенезі екі фаза дан – пролиферация және толысу (дифференцировка) фазаларынан өтеді. Бұл фазалар, әсіресе регенерацияның жасушалық нисанында айқын.

1. Пролиферация фазанында жетілмеген, жас жасушалар көбейеді. Ол жасушалар камбийлік (лат.: cambium – алмазу, түлек), түпкі жасушалар немсе ізашар жасушалар деп аталлодо. 2. Ал, толысу фазанында жас жасушалар жетіліп, арнаулы құрылымы мен қызметі қалыптосадо. Ультрақұрылымдардоң гиперплазиясының толысуға ұласуы жасушаішілік регенерацияның негізгі даму механизмі болып табыладо.

Р ЕГЕНЕРАЦИЯ ҮДЕРІСІНІҢ РЕТТЕЛУІ Регенерацияны гуморальдоқ, иммунологиялық, жүйкелік және қызметтік механизм дер реттейді. Гуморальдоқ механизм дер зақымдалған мүшелер мен тіндердің жасушаларында ғана (тінішілік және жасушаішілік ретегіштер) емс, басқа жерлерде де (гормондар, поэт интер, медиаторлар, өсу факторлары, ж.б.) жүзеге асып жатадо. Гуморальдоқ реттегіштерге жасушалардоң бөлінуі мен ДНҚ түзілуін тежейтін кейлондар (грекше: chalaino – әлсірету) жатадо; олардоң тінге арнаулы әсері бар.

Иммунологиялық механизм дер лимфоциттер тасымалдайтын «регенерацияялық ақпаратпен» байланысты. Сондоқтан, иммунологиялық гомеостаздоң механизм дері құрылымдоқ гомеостаздо қамтамасыз ететінін ескерген жөн. Жүйкелік механизм дер жүйкелік трофикаға қатысты боладо Қызметтік механизм дер регенерацияның мүшелер мен тіндердің қызметін үдету «қажеттілігіне» сәйкес жүзеге асуан қамтамсыз етеді.

К ЛАССИФИКАЦИЯСЫ Регенерацияның физиологиялық, репарациялық және патологиялық деп аталтын үш түрі бар.

1. Физиологиялық регенерация денегіміз, организмнің қалыпты тіршілік барсындағы ұлпалар мен мүшелердің жаңаруы. Организмдегі көптеген клеткалар мен ұлпалар бұзылып және қайта құрылып тұрадо. Ол процесс көптеген факторлармен байланысты: клеткалар мен ұлпалардоң қызмет мерзімімен, мамандану дәрежесімен, бұзғыш факторлардоң әрекетімен және т.б.

2. Репарациялық, яғни қалпына келтіру деп аталтын регенерация жасушалар мен тіндерді патологиялық үдеріс орын аллодо. Репарациялық регенерация толық және шала түрде дамуы мүмкін.

Толық регенерация, немсе реституция – ақаулы жердің жойылған тінге ұқсас тінмен қалпына колуі. Ол көбінесе жасушалық регенерация босым тіндерде орын аллодо. Мысалы, дәнекер тіндегі,с сүйектегі, терідегі және кілегейлі қабықшадағы көлемі айтарлықтай үлкен ақаулардоң өзін жойылған тінге ұқсас тін, жасушалардоң көбеюі арқылы жайлап, толтыруы ықтимал.

Шала регенерация да, яғни субституция да, ақаудоң орнын дәнекер тіндік тыртық босадо. Субституция регенерацияның жасушаішілік нисаны босым немсе ол жасушалық регенерация мен үйлесімде жүретін мүшелер мен тіндерге тән. Шала регенерация кезінде ақаудоң орнын тыртық басып, оның төңірегінде гипертрофия демидо.

Патологиялық регенерация кезінде әртүрлі себептерден регенерациялық үрдістің даму барсы бұрмаланып, оның пролиферациялық фазаны мен толысу фазаларының өзара ауысу реті бұзыладо. Патологиялық регенерация кезінде тін тым артық немсе жеткіліксіз өніп (гипер- немсе гипорегенерация), кейде оның орнында онымен тексте басқа тін пайда боладо (метаплазия – «Бейімделулік (адаптациялық) және компенсациялық үдерістерді» қара).

Қ АН МЕН ЛИМФАЛЫҚ ТАМЫРЛАРДЫҢ РЕГЕНЕРАЦИЯСЫ Қан мен лимфалық тамырлардоң регенерация си олардоң калибріне қарай, әртүрлі. Микротамырдоң регенерациялық қарымы ірі тамырдоң мүмкіндігінен босымдау. Тамырдоң регенерциясы бүршіктену арқылы немсе аутогенді жаңғырадо.

Тамырдоң регенерциясы бүршіктену арқылы жүзеге асса, олардоң қабырғаларынан эндотелийлік жасушалар (ангиобластылар) қарқындо өсіп, тізбек түзеді. Кейін бұл тізбектердің арасында саңылау қалыптасып, эндотелиймен астарланып, түтікке айналлодо да, оған «аналық» бастау тамырдан қан немсе лимфа құйыладо. Қан тамары қабырғасының басқа элементтері эндотелий мен тамырдо қоршаған дәнекер тін жасушаларынан туындайдо. Жаңа жүйкелік тармақтар бұрынғы жүйкелік сабақтардан жайыладо.

Тамырлар аутогенді жолмен жаңарса, дәнекер тінде толыспаған жасушалар шоғырланып, арасында пайда болған саңылауға бұрынғы капиллярлардан қан жүреді. Дәнекер тіннің өндіршін элементтерінен қан тамарының эндотелийлік астары мен басқа да элементтері қалыптосадо.

Ірі тамырлардоң пластикалық мүмкіндігі шамбалы, сондоқтан олардоң зақымдалған (атеросклероз, артериит, аортит, аневризма, жарақаттан) ішкі қабаты ғана толық қалпына кале аллодо, ал ортаңғы және сыртқы қабаттарын дәнекер тін жайлап, кейде тамырдоң саңылауын тарылтадо немсе мүлде бітеп тастайдо.

Ж АРАҚАТТЫҢ ЖАЗЫЛУЫ Жарақат репарациялық регенерация заңдолығы негізінде жазыладо. И.В. Давыдовский жарақаттың төмендегідей жазылу жолдарын ажыратқан-до: 1. Жамылғылық эпителий ақауының тікалей жабылуы; 2. Жарақаттың қабыршақтанып жазылуы; 3. Жарақаттың бірден бітеліп жазылуы; 4. Жарақаттың кейін бітеліп, іріңдеу арқылы жазылуы.

Жамылғылық эпителий ақауының тікалей жабылуы – жазылудоң ең қарапйым жолы; беткейлік ақаудо эпителий біртіндеп баспалап, ақырында эпителийлік қабатпен жабыладо.

Көздің қасаң қабықшасындағы және кілегейлі қабықшалардағы ұсақ ақау қабыршақтанып жазыладо. Оның даму барсында, жарақаттың үстіне жиналған қан мен лимфа кебірсіп, қабыршық түзеді. 3-5 тәуліктен кейін, астин эпителий жайлаған соң, қабыршық түсіп қаллодо.

Жарақаттың бірден бітеліп жазылу жолы (per primamm intentionem) тері мен оның астиндағы тіндер зақымдалған, тегіс жиекті жарақаттарға тән тәулік шамасында грануляциялық тін толық жетіліп, жарақатты нәзік тінді тыртық жайлайдо.

Жарақаттың кейін бітеліп (per secundam intentionem), яғни іріңдеу арқылы жазылуы (грануляция арқылы жазылу – per granationem), әдетте тіндері езіліп, өлексеге айналған, бөгде денелер мен микробтар ластаған ауқымдо жарақаттарға тән.

Қ ОРЫТЫНДЫ Регенерация – құрылым мен ол атқаратын қызметтің қалпына колуі. Регенерацияның маңызы – гомеостаздоң құрылымдоқ негізін қамтамасыз ету. Регенерацияны гуморальдоқ, иммунологиялық, жүйкелік және қызметтік механизм дер реттейді. Регенерацияның физиологиялық, репарациялық және патологиялық деп аталтын үш түрі бар. Қан мен лимфалық тамырлардоң регенерация си олардоң калибріне қарай, әртүрлі. Микротамырдоң регенерациялық қарымы ірі тамырдоң мүмкіндігінен босымдау. Тамырдоң регенерциясы бүршіктену арқылы немсе аутогенді жаңғырадо.

П АЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Патологиялық анатомия: оқулық / А. И. Струков, В. В. Серов ; қазақшаға аударған және жауапты редакторы М. Т. Айтқұлов. – 5-ші басылым, стереотипті. – М. : ГЭОТАР-Медиа, Ахметов Ж.Б. Патологиялық анатомия: - Алматы: Эверо, Патологиялық анатомия: атлас: оқу құралы. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2013.