Ц ИТОЛОГИЯ

Ц ИТОЛОГИЯ – КЛЕТКА ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ. Ц ИТОЛОГИЯ КЛЕТКАЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫН, ОЛАРДЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫН, ЖАСУША ІШІНДЕГІ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІН, ЖАНУАРЛАР МЕН ӨСІМДІКТЕР АҒЗАЛАРЫНЫҢ ЖАСУШАЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН ЗЕРТТЕЙДІ.

Ж АСУШАНЫ Ң АШЫЛУ ТАРИХЫ 1609 ж Г.Галилей микроскопты құ растырды 1665 ж Р.Гук микроскоппен жасушаны ң майда ұ яшы қ тан т ұ ратынын к ө рді.Жасуша терминін қ олданды. А.Левенгук қ ан құ рамында ғ ы эритроцитті ң бір жасушалы екенін аны қ тады ж Р.Броун ө сімдік жасушасын ашты ж Я.Пуркине жасуша ішіндегі с ұ йы қ ты қ протоплазманы тапты.

Ж АСУША ТЕОРИЯСЫНЫ Ң Қ АЛЫПТАСУЫ 1838 ж. неміс ботанигі Матиас Шлейден цитогенез, яғни клетканың түзілуі теориясын енгізді. Шлейденнің отандасы зоолог Теодор Шванн өсімдіктер және жануарлар ағзаларының клеткаларын салыстырып, олардың құрылысы ұқсас деп қорытындылады. Клетка туралы зерттеп ботаник М. Шлейден мен зоолог Т. Шванн жасуша теориясының негізін қалады.

К ЛЕТКА ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ 1.Жасуша-барлы қ тірі а ғ заларды ң е ң кіші ө лшем бірлігі. барлық бір клеткалы және көп клеткалы ағзалардың клеткаларының құрылыстары, химиялық құрамдары, тіршілік әрекеттері мен зат алмасулары ұқсас; - клеткалар бөліну арқылы көбейеді, әрбір жаңа клетка алғашқы (аналық) клетканың бөлінуінен пайда болады; - клеткалар генетикалық ақпаратты сақтайды, өндіреді; - көпклеткалы ағзаларда клеткалар атқаратын қызметтеріне сәйкес жинақталып ұлпалар түзеді, ұлпалар мүшелерді құрайды; - тек қана клеткалардың әрекеттерінің арқасында күрделі ағзаларда өсу, даму, зат және энергия алмасу үрдістері жүзеге асады. 23

Ж АСУША ҚҰ РЫЛЫСЫ Плазмалық жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын қаптайды, май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады. Мұндай қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында болмайды. Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана қапталады. Плазмалық жарғақшалат.цитоплазмаданцеллюлозалы Жарғақшаның қызметі: 1. Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. 2. Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне өтедіцитоплазмалары

Цитоплазма (гр. kyt os - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сұйықтық. Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Цитоплазмагр.

Я ДРО Я ДРО - ЖАСУШАНЫҢ РЕТТЕУШІ ОРТАЛЫҒЫ Я ДРОНЫҢ СЫРТЫН ЦИТОПЛАЗМАДАН БӨЛІП ТҰРАТЫН ЕКІ ҚАБАТ ЖАРҒАҚША ҚАПТАЙДЫ. Я ДРОНЫҢ ІШІНДЕ ТОЛТЫРЫП ТҰРАТЫН ІРКІЛДЕК ЯДРО ШЫРЫНЫ БОЛАДЫ. Я ДРО ҚАБЫҚШАСЫНДА ДА ӨТЕ ҰСАҚ ТЕСІКТЕР - ШҰРЫҚТАР БАР. Я ДРО СОЛАР АРҚЫЛЫ ЦИТОПЛАЗМАМЕН БАЙЛАНЫСАДЫ. Я ДРО ЦИТОПЛАЗМАМЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСЫП, ЖАСУШАНЫҢ БАРЛЫҚ ТІРШІЛІК ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ( ӨСУ, КӨБЕЮ, ЗАТ АЛМАСУ ) ҚАТЫСАДЫ. Я ДРО ШЫРЫНЫНДА ХРОМОСОМАЛАР МЕН ЯДРОШЫҚТАР БОЛАДЫ.

Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады. Хромосомагр. Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады. Ядрошықтар

Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым.

Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді

Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады.

Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нәруызды дәнек тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады. Құрамы: р-РНК (рибосомды) Белоктар

Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді.