Жаңа тақырыптың жоспары: 1.Қиял туралы жалпы ұғым 2.Қиял түрлері 3.Қайта жасау қиялы мен шығармашылық қиял

Қиял денегіміз сыртқы дүние затраты мен құбылыстарының субъективтік образ дарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: «...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталтын сөзімдік заттарды модельдендіре аллоды» (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отрады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешьуші рөл атқарады.

Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктер 1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиетгеріне, алтына қойған мақсатына байланысты болып каледі. 3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрініп отрады. 4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емс. 2) қиялдың мазмұны мен форматы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім тәжірибесіне де байланысты. 5) адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып отрады.

Актив Пассив

Қиялдық бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов балды. Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жүмыс істей береді. Мидың мұндай бөліктерін «күзетші пункт» деп атайды. Осы «күзетші пункттердең біздің бұрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан затратымыздың бейнелері мида қайтадан «тіріледі». Түсте небір ақылға сыйымсыз образ дардың жасалтыны белгілі. Өйткені бүл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мүнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады.

Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образ дар жасау арқылы әрекетте, жаңа продуктылар беруте көрінетін қиялды айтады. Жазушиның, суретшінің, ғалымның, композитордың т. б. қиялы творчестволық қиялга жатады. Творчестволық қиял қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Құнанбайдың образ дарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден әлдеқайда ауры. Творчестволық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т. б. осы секілді өнер қайраткерлерінің іс- әрекеттерінде үлкен орын аллоды. Өнер қайраткерлері өздерінің идея сын көркем образ арқылы береді. К. С. Станиславский: «Артистің көкірегінде өзі бейнелеп тұрған адамның ой-толғаныстары туғанда ғана шинайы өнер туады, нағыз жанды сезім ешь уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді», дейді. Мәселен, Чехов спектакліндегі Раневскаяның рөлін орындаушы Ольга Книппер Чехова шее бағын сатаны деп хабарлағанда шин көңілімен көзіне жас аллоды кен. Мұндайда актер сахнада ойдан шығарылған нәрсеге шиндықтың өзіндегідей көзқараспен қарайды. Бұл - творчестволық қиялы өте бай адамның қолынан калетін кастет.

Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жилы тиіп, Теп-тегіс жүмыр келсін айналасы. Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, Сонда да солардың бар тандамасы. Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай балансы? Бұл өлеңіне Абай «қиыннан қиыстырар», «тілге жеңіл, жүрекке жилы тиіп», «іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын» секілді сөз тіркестері арқылы өздігінен жаңа туындылар бере алтын нағыз майталман ақындардың психология сын, олардың творчестволық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп отыр. Ғалым үшін де творчестволық қиял аса қажет. Творчестволык қиял ғалымның творчестволық ойына аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал жасағанда, эксперимент жұмысын ұйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды тексеріп сына уда ғалым өз қиялына үнемі сүйеніп отрады. Бірақ нағыз ғылыми жүмыс көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емс, ғылымның жолы ауры.

Актив қиялдың ерекше бір түрі арман. Арман денегіміз өз қалауымызша жаңа образ дар жасау. Мүның творчестволық қиялдан ерекшелігі монада: арман өзіміздің тілеген калешьекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікалей байланысты емс, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық статусы. Арманды бағалауда оның әрекетке қандай қатынасы бар кендігі қатты ескерілуі қажет. Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев ( ) шиндық пен оптимизмге толы арман туралы көп толғанған адам, оның «арманның іске талпындыратын пайдасы» туралы пікірі жастар үшін ерекше маңызды. Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялға сүңгісе, бүл калешьектің қиялы болмай, бос лағу, құрғақ қиял полар еді.

Қиял бейнелерін жасаудың енді бір әдісі нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей көрсету. Карикатуралар мен достық әзілдер осылайша жасалынады. Егер затгардың айырмашылықтарын ескермей, оның үқсастықтарына көбірек көңіл белінетін бокса, схематизация әдісі қолданылады. Сурет өсімдіктер дүниесінің элементтерінен об қиыстыруы осыған мысал бола аллоды.

Қиял образ дарының күрделі түрі - типтік образ дар жасау. Типтік образ дар жасауда бірінші орында нақты адамның ортақ бейнелері көзге түседі: «Бір жүмысшиның, поптың, дүкенші саудагердің портретін дүрыс суреттеп жазу үш жүз, екі жүз шамбалы поп, жүмысшы, саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек»,- дейді М. Горький. Типтік образ дар жасау денегіміз түтас бірқатар объектілердің барлығына бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру. Жазушиның осылайша жасаған типтік образы бір жағынан жеке адамның даралық ерекшеліктерін білдіретін образ больш та есептелінеді. Мәселеы, «Абай» романындағы Қүнанбай образы сол кездегі үстем тап өкілдерінің дай ғана жиынтығы емс, сонымен қатар, ол өзіндік психологиялық кастеттері бар жеке адамның да образы. Осы әдістер арқылы айтарлықтай маңызды творчестволық қиял образ дарын үнемі туғызу қиын.

Әр адамның қиялы әр түрлі болады, бірінің қиялы біріне үқсамайды. Бір адамдардың қиялы бай, шиндықпен орайласып жататын бокса, екінші біреулердің қиялы жөнді жетілмеген, пәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сайтт, дәл, дүрыс образ дар жасайтт алтын адамдардың қиялы мазмүнды каледі. Шындықка сайтт дүрыс қиялдай білетін адамдарда емірдің түрлі салаларынан алынған білім қоры, тәжірибесі, белгілі көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын сенімі болады. Американың аса көрнекті ғалымы Эдисон қиялы аса күшті дамыған адам болған. Бір машины үш түрлі жолмен ғана жасап шығаруға болады денег үйғарымға келіспей, Эдисон машины 48 түрлі етіп жасауды үсынған. Бүған керісінше жаңа, соны нәрселерді іздеу, белгісіз нәрсені ашу, үмтылу орнына шиндықтағы нәрселердің өзінің өңін айналдырып, босқа лағып отыратын адамдар да болады.

Қиялды дамыту жолдары Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар бөбектерде байқаллоды. Мүны бөбектердің қызық ертектерді шин ықыласымен тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны шин көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы образ дар шиндықтан өте алис жатады.Себебі бала санасында кез-келген нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да, бұдан кермет қиял көріністері қүраллоды. Баланың өмір тәжірибесі өсе кале, қиялы да шиндыққа біртабан жақындап отрады. Мәселен, бала шимайлап қағазға бір нәрсенің суретін саллоды, оны шиндықта бар нәрсеге ұқсайттды деп ойлайды (тіпті ол ұқсамайтын бокса да). Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан өтеді. Қиялдың қарапайым түрінен бастап творчестволық қияжа дейінгі кезеңнің қалыптасуы нақтылы әрекетке байланысты. Қиял табиғаттың адамдарға берген үлкен сыйы, әрі құнды рухани сапа. Оның адам өміріндегі ерекше мәнін ұлы адамдар да жоғары бағалаған. Француздың әйгілі ғалымы, әрі көрнекті жазушысы Дени Дидро: «Қиял! Бүл сапасыз ақын да, философ та, ақылды адам да, ойлайтын жан да, тіпті адам болу да мүмкін емс» деп тегін айтпаса керек.