СИРЕК ЖӘНЕ СИРЕКЖЕР МЕТАЛДАРЫНЫҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МӨЛШЕРІ,МИНЕРАЛДАРЫ, КЕНДЕРІ, ШЫҒУ КӨЗДЕРІ.

СИРЕК МЕТАЛДАР ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ Вольфрам мен молибденнің өнеркәсіптік кен орындары Сарыарқада (Байназар, Ақмая, Шалқия, Саран, Батыстау және т.б.), Таулы Алтайда (Көкшіл, Шындығатай), Іле Алатауында ашылған. Солтүстік Балқаш кен орындарында (Қоңырат, Бозшакөл, Саян) және Қаратаудың, ванадийлі кен орындарында әр түрлі мөлшерде молибден қоры бар. Тантал-ниобий кендері Қалба мен Мұғалжарда таралған. Комплексті ниобий кендері Семей және Көкшетау облыстарының гранитті шөгінділерінен табылған. Цирконий Сарыарқаның батысы мен солтүстігінде, Торғай ойпатында, Арал маңы мен Мұғалжарда таралған. Висмут қорғасынды, мырышты және мыс кендерінде кездеседі. Сураманың бірден бір кен урны (Торғай) Акмола облысында орналасқан. Сынап Шар ауданында, Шу, Іле және Жоңғар Алатауында табылған. Мышьяктың негізгі қоры алтын кен орындарында орналасқан. Кадмий Кенді Алтайда, Сарыарқа мен Қаратауда таралған. Оның қоры қорғасынды-мырышты, мосты кен орындарында орналасқан. Кадмийді концентраттардан өндіреді.

Галий Амангелді және Торғай бокситінде, Алтайдың полиметалл кендерінде кездеседі. Индий Мырғалымсай, Текелі, Майқайыңның полиметалл кендерінен алынады. Рений Жезқазғанның мыс кендерінен табылған. Талий Алтай кендерінен (Лениногорск, Зыряноск, Ертіс маңы), Сарыарқа (Жайрем, Ақжал, Ұзынжал, Қарағайлы), Жезқазған және Қоңырат кен орындарынан алынады. Селен мен теллур Кенді Алтай, Маңайының, Шыңғыс тауының полиметалл кендерінен, Саян, Қоңырат, Бозшакөлдің, Шатыркөл, Жезқазған және т.б. мосты кендерінен алынады. Сирек металдардың қасиеттері мен алину технологияларын меңгеруде үлкен еңбек сіңірген ғалым, ССРО-ның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, академик Е.А. Букетов. Қазақстанның үлесіне уранның дүниежүзілік қорының 25,7 проценті тиеді (3,5 млн. тоннаның 900 мың тоннасы). Уран кен орындары Созақ ауданында, Маңғышлақта, Қордайда, Атбасар ауданында және Көкшетаудың бірқатар ауданында орналасқан.

СИРЕК МЕТАЛДАРДЫҢДА ТҮРЛЕРІ ӨТЕ КӨП. СОНЫҢ ІШІНДЕ РАДИОАКТИВТІ СИРЕК МЕТАЛДАРҒА УРАН, ТОРИЙ, ПЛУТОНИЙ, ФРАНЦИЙ, РАДИЙ, АКТИНИЙ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТРАНСУАНДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕР МЕН ПОЛОНИЙ, ТЕХНЕЦИЙ ЖАТАДЫ. ЯҒНИ ОСЫЛАРДЫҢ ІШІНДЕГІ УРАН БІЗДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕЗДЕСЕТІН СИРЕК МЕТАЛ ТҮРІНЕ ЖАТАДЫ.

Біздің ғасырдың басында Оңтүстік Мойынқұм және Ақдала кеніштерінде уран өндіру бастарды. Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданы (Мойынқұм шөлі) 2005 жилы жаңа уран өңдеу зауытын ашты (қуаты жилына 3,2 мың тонна, осындай қуаттылықпен қорлар 400 жылға созылады).

Шу-Сарысу облысы - уранның минерализациясы су қоймаларын тотығу аймақтарының аймақтық майданымен байланысты. Қазақстанның резервтері мен ресурстарының жиынтық қорлары мен ресурстары 60,5% құрайды. Қазіргі уақытта Уранас, Мыңқұдық, Қанжуған, Мойынқұм, Ақдала, Буденовское және Инкай кен орындарында жерасты ұңғымалық шаймалау әдісімен уран өндіріледі. Сырдария провинциясы - уранның минералдануы аймақтардың аймақтық тотығу аймақтарымен бақыланады. Облыстағы уран қорлары Қазақстанның жалпы қорларының 12,4% -ын құрайды. Уран Солтүстік және Оңтүстік Қарамұрын, Иіркөл және Хорасан кен орындарында жер асты шаймалаумен өндіріледі.

Созақ уранды өндіру үшін қолайлы табиғи жағдайларға ие. Уран құрамындағы рудалар метр тереңдікте орналасқан. Жоғарыдан, саз және саздың қабаты бұрғылау үшін өте жұмсақ рок, сонымен қатар ең кермет табиғи заттаңба болып табылады. Созақ Чусарай уран провинция сына тиесілі. Шусарай және Сырдария уран провинцияларының жалпы қоры 1 млн. 200 мың тоннаны құрайды, жер асты шаймалау үшін жарамды жилы Коран кен урнының (60 мың тонна қоры) коммерциялық дамуын бастау жоспарлануда, ал 2011 жылға қарай қуаттылығы жилына 750 тонна уран, Оңтүстік Инкай кеніштері (2000 тонна), Иіркөл (750 тонна), Харасан (2000 тонна), Батыс Мыңқұдық (1000 тонна), Буденовский (1000 тонна).

УРАН ӨНДІРУ ОРЫНДАРЫ «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК Инкай және Мойынқұм кен орындарының кейбір бөліктерінде «Камеко» және «Кожем» компанияларымен екі бірлескен кәсіпорын жұмысына қатысады, бұл шамамен 200 мың тонна уран қорын құрайды жилы алғашқы өнімдер Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданында орналасқан Өзбекстан мен Қырғызстанмен шекаралас жатқан «Заречное» Қазақстан-Қырғыз-Ресей бірлескен кәсіпурнында өндірілді. 19 мың тонна уранның қоры. Кенді кәдеге жара ту күкірт қышқылының жер асты шаймалау әдісімен жүзеге асырылады. Ағымдағы қуаттылығы - жилына 500 тонна, жобалық қуаты тонна. Уран концентраты уран оксиді-оксидіне өңдеу үшін Кара-Балта тау-кен комбинаты на (Қырғызстан) жеткізіледі. Қырғызстандағы U3O8 Ресейге барады. Қазақстандағы осы нысандардағы уранның құны төмен - $ 34 дейін. АҚШ үшін 1 кг.

Ұ РАН Ө НДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ Уран өндірудің жер асты ұңғымалы шаймалау (ЖҰШ) әдісі алғаш рет 1960 жылдары қолданылып, 2017 жилы әлемдік уран өндірісінің 50%-н құрады. Дәстүрлі әдістермен салыстырғанда ЖҰШ әдісінің қоршаған ортаға теріс ықпалы аз және ол өндірудің барынша төмен өзіндік құнын, өндірістік қауіпсіздік пен еңбекті қорғау саласындағы жоғары көрсеткіштерді қамтамасыз етеді.

ЖҰШ әдісімен өндіруге жарамды Қазақстан Республикасының қолайлы геологиялық жағдайы Қазатомөнеркәсіпке бірегей бәсекелестік артықшылық береді. Қазатомөнеркәсіп уран өндіруді 100% ЖҰШ әдісімен жүргізеді. Қазатомөнеркәсіп ЖҰШ әдісі қолданылатын 10 ірі кеніштің 8-інде уран өндіреді. Өзінің негізгі бәсекелестерінен айтарлықтай асып түсетін Қазатомөнеркәсіп – 12,1 мың тонна өнімділікпен (2017 жилы әлемдік уран өндірудің ~ 20%) ЖҰШ әдісімен уран өндіруде даусыз көшбасшы.

КЕН Ө НДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

УРАН Қ ОЛДАНЫЛУЫ Радиоактивтіліктің ашылуына дейін уран қосылыстары шины және фарфор-шансон өнеркәсіптерінде шиныларды және эмальдарды бояуда қоспалар ретінде қолданылды. Осы қосылыстар шиныны сарыдан қою-жасыл немесе қара түске дейін бояйды. Болат иілгіштігін өзгерпей қаттылығын жоғарларлататын уран болят легирлеуде де қолданылады. Түсті металдар негізіндегі уран құймалары өзінің қышқылдарға жоғары төзімділігімен сипатталады. Шикі резинаға уран боратын қосу оның мехникалық қасиеттерін жақсартып, тотыуға төзімділігін жоғарлатады. Уран триоксиді органикалық химия да тотығу және тотықсыздану реакцияларына каталитикалық әсерін тигізеді. Уран тұздары аналититкалық химия да, фотография да және медицина қолданылады. Уран атомы ыдырағанда энергичның көп мөлшері бөлінетіндігі ашылғаннан кейін уранды пайдалану бірінші дәрежелік маңызға ие балды. Атомдық энергичны бірінші қолданулардың бірі – атомдық бомба на шығару, оның жұмыс істеу принципі ыдырау немесе синтез реакцияларына негізделеді. Ядролық реакция лорда уақыттың қысқа мерзімінде энергичның көп мөлшерінің бөлінуі температураның және қысымның күрт жоғарлауымен сипатталады, бұл ядролық бомбалардың жоғары бұзу әсерін түсіндіреді. Қазіргі таңда уран атом энергиясын бейбітшілік мақсатта қолдануда урны толмас. Атомдық энергичны алуда уранды практикалық қолдану U 235 немесе Pu 239 көмегімен жүзеге асырылады. Соңғысы уран қазандарында алынса, бірінішісі гексафторид термодиффузиясы әдісімен алынады. Уран және оның изотоп тары атомдық электр станцияларының отыны, су көліктерінің қозғалтқыштарында, авиация да және т.б. қолданылады.

УРАННЫҢ ӨНДІРІСІНІҢ КӨРСЕТКІШІ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Автор(ы):Аубикаров Х.Б., Врешков А.Ф., Лухтин В.Ф., Петров Н.Н., Плеханов В.Н., Язиков В.Г. Издание:Гылым, Алматы, 1995 г., 264 стр., УДК: (574) Ш ә ріпова Н.С., М ұ сабекова А. Ә. «Сирек элементтерді ң минерал дары мен кендерін талдау» о қ у құ ролы -Алматы: Қ аза қ университеті, б. ycha-prirodnogo-urana ycha-prirodnogo-urana