Логопедия – сөйлеу тілінің кемістіктерін, оның бұзылу себептерін болдырмау жолдары, сонымен бірге осындай кемістіктерді әр түрлі жолдармен түзетіп жоюдың тәсілдерін зерттейтін парнейы педагогикалық ғылым. «Логопедия» – логос (сөз) және пайдео (тәрбиелеймін, үйретемін) денег грек сөздерінің түбірінен алынған. Логопедия парней педагогиканың (дефектологияның) бір бөлігі болып есептеледі.

Логопедияның зерттеу объектісі – сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам. Логопедияның негізгі мақсаттары – сөйлеу тілі бұзылған адамды оқытуды, тәрбиелеуді және қайта тәрбиелеуді, сонымен бірге сөйлеу тілінің кемістіктерінен алдын ала сақтандыру жолдарын ғылыми негізде жете зерттеу болып табылады. Логопедияның міндеттері: - Сөйлеу тілінің бұзылуының таралуын, оның симптоматикалық белгілерін анықтау; - Сөйлеу тілі бұзылған баланың сөйлеу қабылетінің өздігінен белгілі бір бағытпен дамуын, сөйлеу кемістіктерінің адамның жеке басының қалыптасуына, психиканың дамуына тигізетін әсерін анықтау; - Сөйлеу тілінің бұзылуының себептерін, белгілерін, механизмдерін анықтау; - Сөйлеу тілінің кемістіктерін түзету, жою; - Сөйлеу тілінің кемістіктерінің алдын ала сақтандыру тәсілдерін толық жетілдіру; - Логопедиялық көмекті ұйымдастыру мәселесін қалыптастыру.

Тіл кемістіктерін топтастыру Клиникалық-педагогикалық Психологиялық-педагогикалық (ауызша, жазбаша) С.С.Ляпидевскийдің айтуы бойынша КПТ-да тіл кемістігін үш жактан қарастыруға болады: Медициналық аспекті- сөйлеу аннализаторының қайсысы зақымдалған, қай бөлігінде және күрделілігі қандай деңгейде екенін дәлелдейді. Психологиялық аспекті- сөйлеу тілінің коммуникативтік қызметі қаншалықты бұзылғанын; әр түрлі тіл кемістіктері бар балалардың тұлғалық ерекшеліктерін; болжауы қандай болатынын қарастырады. Логопедиялық аспекті- сөйлеу тілінің қай бөлімі зақымдалғанын қарастырады.

Ауызша сөйлеу тілінің бұзылыстары Сыртқы(фонациялық) Ішкі (сематикалық) 1)Дауыстың бұзылуы ; 1) алалия 2)Сөйлеу тілінің жилдамдығы 2) афазия мен ырғақтылығының бұзылуы; 3)Тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы;

Ауызша сөйлеу тілінің сыртқы бұзылуы Дауыс- бұл озінің күрделілігіне және әлеуметтік маңыздылығына байланысты емс адам көмейінен шығатын кез-келген дыбыс. 1)Дауыстың бұзылуы- бұл күш, жоғарылық, тембр ауытқуы. А) Афония ( грекше «а»- теріс мағыналы қосымша, « phone»- дауыс)- сыбырлап сөйлеу сақталғанның өзінде де дауыстап және қатты сөйлеуге қабылетсіздік. Б) Дисфония(«dis»-бұзылу, «phone»- дауыс)- жарим жартылай дауыс бұзылуы, осы кезде афониядан айырмашылығы дыбыс шығару сақталынып, бірақ ерекше тембр, әлсіздік немсе үзілмелілікпен сипатталады. В) Фонастения(«phone»- дыбыс, дауыс «astheneia» - әлсіздік, дәрменсіздік)- сөйлеу қозғалу аппаратының табиғи зақымдалуының болмауы кезіндегі дауыс қалыптасуының бұзылуы.

2)Сөйлеу тілінің жилдамдығы мен ырғақтылығының бұзылуы: А) Тахилалия(«tachys»- тез, «lalio»- сөйлеу тілі)- сөйлеу жилдамдығының қалыптан тыс тездетуі. Б) Брадилалия( «bradys»-баяу, «lalio»- сөйлеу тілі)- сөйлеу жилдамдығының қалыптан тыс баяулауы. В) Тұтықпа (логоневроз) - сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тырсу салдарынан сөйлеудің ырғақтылығының жилдамдығының бұзылуы.(жүйелік, невроз тәрізді), (жеңіл, орташа, ауры).

3) Тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы: А) Дислалия- мммместу қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуы. (акустика-фонематикалық, артикуляторы- фонематикалық, артикуляторы-фонетикалық) Б) Ринолалия- сөйлеу мүшелерінің аннатомиялық ақаулықтарының салдарынан дауыс әуезділігінің (тембрінің) және тіл дыбыстарының айтыруының бұзылуы. (ашық, жабық, аралас) В) Дизартрия- сөйлеу тілінің күрделі бұзылуы.

Ауызша сөйлеу тілінің ішкі бұзылуы А)Алалия – арте кездегі бала дамуы немсе құрсақ ішіндегі бас миының қабығындағы сөйлеу аймағының органикалық бұзылу нәтижесіндегі сөйлеудің жоқ болуы немсе дамымауы. 1)Моторлы (экспрессивті) алалия – бұл орталық органикалық сипаттағы экспрессивті сөйлеудің жүйелі дамымауы, мағыналық және сенсомоторолық операцияның (моторолы орталықтағы зақымдануды жайылтпау кезінде) біршама сақталуы кезінде сөз сөйлеудің зақымдану барысындағы тіл операцияларының қалыптаспауы мен келісілі. 2)Сенсорлы алалияның негізгі нышаны самой үлесінің басын жарты шарының зақымдану кезінде пайда болатын сөйлеу-мммместу аннализаторының жұмысының бұзылу нәтижесінде сөзді қабылдау және түсіну бұзылысы болады.

Б)Афазия (грекше «а»- теріс мағыналы қосымша, «phasis»- айту) – сөздің бұзылуы, мммместу және артикуляциялық аппаратының қызметінің сақталуы кезіндегі тіл құралымен толық немсе жарим- жартылай қолдану мүмкіндігін жоғалтуы. 1)Акустика-гностикалық сенсорлы афазия негізінде фонематикалық мммместу қабілетінің бұзылуы. 2)Акустика-мнестикалық афазия кезінде естіген сөзді жадында сақтауы төмендейді. 3)Семантикалық афазияда керекті сөзді табу немсе затты еркімен актау кезіндегі өзіндік амнестикалық қиыншылықтар байқалады. 4)Афферентті моторолы афазия артикуляциялық аппаратының әр түрлі мүшелерінің қозғалысының кеңістікті синтездеуінің бұзылуы, сөйлеу жағдайының толық жоқтығымен сипатталады және артикуляцияның жеке жолын таңдауының айрықша бұзылуы байқалады. 5)Эфферентті моторолы афазия қозғалу бағдарламасын ейске түсіру және қабылдау қиыншылығымен қоса жүреді. 6)Динамикалық афазия кезіндегі негізгі сөйлеу кемістігі қиыншылықта немсе айтылудың толық белсенді күшейтуінің мүмкін емстігінде байқалады.

Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы А) Дислексия («dis» - бұзылу, «lego»- оқимын) бұл тұрақты сипаттағы қайталаннатын қателермен белгіленетін және жоғарғы психикалық функциялардың қалыптаспағандығымен (бұзылысымен) шартталған, оқу үрдісінің жартылай спецификалық бұзылысы. Р.И.Лалаева дислексияның келесі жіктеулерін ұсынды: 1)Фонематикалық дислексия- фонематикалық жүйе қызметінің дамымауымен байланысты. 2)Семантикалық дислексия- оқыған сөздерді, сөйлемді, мәтінді техникалық дұрыс оқыған жағдайда оқығанының түсінуінің бұзылуы. 3)Аграмматикалық дислексия- сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын морфологиялық және синтаксистік жалпылаудың дамымауымен белгіленеді. 4) Мнестикалық дислексия- барлық әріпті игеру қиыншылығында, оның дифференциаланбаған ауысуында байқалады. 5) Оптикалық дислексия- ұқсас бейнелі әріпті игеру қиыншылығымен сипатталады. 6)Тактильді дислексия- көру қабылеті зақымдалған балаларда болады.

Б)Дисграфия(«dis»- бұзылу, «grapho»- жазу)- бұл жазу процесінің жарим жартылай өзіндік бұзылуы. 1)Артикуляторлы-акустикалық дисграфия- оның негізінде дұрыс айтылмаудың жазуда көрінуі, яғни бала өзінің ауызша сөйлеу тілінде дыбысты дұрыс айтпауы жазуда бейнеленеді. 2)Фонемді тану бұзылысы негізіндегі дисграфия(фонемді дифферециациалау) фонетикалық жақындығы бойынша сәйкес әріптерді алмастырудан байқалады. 3)Тілдік талдау мен жуктеудің бұзылу негізіндегі дисграфия:сөйлем және сөз құрылысының бұрмалануы жазуда тілдік талдау мен жіктеудің дамуымен байқалады. 4)Аграмматикалық дисграфия сөздің грамматикалық қатарының дамымауымен байланысты:морфологиялық,синтаксистік жалпылуының дамымауы. 5)Оптикалық дисграфия көру гнозисінің,талдау,жинақтау, кеңістікте бағдарлаудың дамымауымен байланысты.

Психологиялық – педагогикалық топтастыру 1. қарым-қатынас құралының 2. қатынас құралының бұзылуы қолдану кезінде бұзылуы

1. Қарым-қатынас құралының бұзылуы: А) фонетикалық бұзылыстар - балалардың кейбір дыбыстарды бұзып немсе мүлдем айтпауы. Б) сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық жетіспеушілігі(ФФЖ) – фонемді қабылдау және айтуындағы ақаулықтардың салдарынан әр түрлі тіл кемістіктері бар балалардың анна тілінде сөйлеу жүйесінің бұзылуы. В) жалпы сөйлеу тілінің дамымауы(ЖСТД) – сөйлеу тілінің күрделі бұзылуы 2. Қатынас құралының қолдану кезінде бұзылуына тұтықпа жатады. Тұтықпа жалпы сөйлеу тілі дамымауымен тіркесіп, аралас қосылған кемістік болуы мүмкін.

Сөйлеу қабілетінің бұзылу себептері 1.Биологиялық:негізінен құрсақішілік дамуы және босану кезінде(ұрықтың гипоксиясы, босану кезіндегі зақымдар және т.б.),сендай-ақ туылғаннан кейінгі алғашқы айларда әсер ететін патогендік факторлар. 2.Әлеуметтік-психологиялық факторлар: қоршаған ортаның жағымсыз әсерлері-педагогикалық салақтық, баланың сөйлеу қабілетінің дамуының шок тенты с стимуляциясы, айналасындағы адамдардың сөйлеу қабілетінің бұзылуы және т.б

Логопедиялық жұмыстарды ұйымдастыруда басшылыққа алынатын негізгі бағдарламалар тіл дамыту жұмыстарының мы надай міндеттерін ұсынады: - Құрылымдық – тілдің барлық құрылымдық компоненттерінің фонетика,грамматика, лексиконы қалыптастыру; -Функционалдық – қарым-қатынасқа түсу формаларын үйрету; -Когнитивтік – тіл мен сөйлеудің бірлігін түсіндіру,сөйлеудегі себеп-салдарды анықтау.

Ауыр тіл кемістігі бар балаларға арналған мектептерде сөйлеу тілі бұзылған балалармен жүзгізілетін жұмыстарды ұйымдастыруда педагогикалық жұмыстар мы на балалармен жүргізіледі. 2-3 деңгейдегі бұзылуы анықталған балалар: 1 бөлім – жалпы сөйлеудің күрделі кемшілігі. 10 жил ішінде 9-жилдық білім меңгереді 2-бөлім – күрделі түрдегі тұтығу белгіленген балалар