Brain and neurons
бўйин С1-C8 кўкрак Тh1-Th12 бел L1-L5 думғаза S1-S5 дум (Со). Орқа миа сегментлари Орқа миа бўлимлари Умуртқадан орқа миа нерв ларини чиқиши Скелетотопия
glial cell types
Мияча (cerebellum) ўрта қисми чувалчанг (vermis) ва унинг ики ёнидаги икита ярим шар ва икита ён бўлак ( lobi floculonodulares ) дан иборат. Филогенетик жиҳатдан инг қадимги тузилмалар флокулонодуляр бўлаклар қадимги миача ҳам дебет оладьи. Мияча ярим шар лари мммммолдинги ва орқадаги фўлак деб икига ажрателади; орқадаги бўлак яна ики қисмга бўлинади. Миячанинг филогенетик жиҳатдан инг ёш тузилмаси орқадаги бўлакнинг мммммолдинги қисми янги миача дебет оладьи; у одамда ва юксак даражадаги маймунларда инг кўп тараққий этажи.
Миячанинг тузилиши ва вазифалари. Катта ярим шарлар пўстлоғи кўприк ядро лари орқали мианинг йирик ўсимтаси – миачага таъсир қилади. Миячанинг функциями сосан мускул тонусини бошқариш, ҳаракатларни мувофиқлаштириш, тана ҳолати ва мувозанатини ушлаб туриш ва ҳаракатларни дастурлаштиришдир. Миячанинг юрак фаолиятига таъсир қилиши, яъни АБ ва қон оқимининг жадаллигини ўзгартириши, анфас олиш чуқурлиги ва частотами, ҳазм трактининг мотор, секретор ва сўрувчи функцияларини таъминлашда, ўт ҳосил бўлиш жараёнида, синдик пуфагининг мускул тонусини ушлаб туришда, репродуктивной функцияни таъминлашда, мода ларва энергия алмашинувида, терморегуляция ва қон ҳосил бўлишида, шартли рефлексларни шаклланишида иштирок этиши аниқланган. Миячанинг организм рецептор лари билан тўғридан-тўғри алоқаси йўқ, лекин кўплаб йўллар орқали 3 муфт оёқчаси билан нерв системасининг барча бўлимлари билан боғланган (29-расм). Миячанинг юқори оёқчалари ўрта мианинг тўрттепалигига қараб йўналган, инг қалин ўрта оёқчалари узунчоқ миани ўраб логан ва кўприкка ўтади. Пастки оёқлари пастга тушиб бориб узунчоқ миага қўшилиб кетади. мускуллар, пайлар, боғламларнинг проприорецептор ларидан, узунчоқ мианинг вестибулярный ядро ларидан келадиган афферент (сезувчан) ўтказувчи йўллар сосан пастки ва ўрта оёқчаларда, эфферент толалар сосан миачанинг юқори оёқчаларида йиғилган.
. Узунчоқ миа орқа мианинг бевосита давоми ҳисобланади, узунлиги 25 мм атрофида, шекли учи кесилган конусга ўхшайди (26-расм). Узунчоқ мианинг мммммолдинги юзасида мммммолдинги ўрта оралиқ ажрателади, унинг ёнларида пирамида жойлашган. Пирамидалар пирамида ли ўтказувчи йўлларнинг нерв толалариннг тутамидан ташкил топган. Пирамида йўлининг толалари бош миа пўстлоғини бош суяк нерв ларининг ядро лари ва орқа мианинг кул ранг моддаси билан боғлайди. Пирамиданинг икала томонидан олива жойлашган. Узунчоқ миа, орқа миа сингари, 2 та вазифа – рефлектор ва ўтказувчи вазифани бажаради. У орқа миа сингари оқ ва кул ранг моддадан тузилган, периферия билан бевосита сезувчан ва ҳаракатлантирувчи алоқага ига. Сезувчан толалар орқали узунчоқ миа бош терриси, кўз, бурун, оғизнинг шиллиқ пардаси, эшитиш органлари, вестибулярный аппарат, ҳиқилдоқ, трахея, ўпка рецептор ларидан, ҳамда юрак-тамир система сива ҳазм қилиш системасининг интерорецептор ларидан ахборотларни қабул қилади. Узунчоқ мианинг кул ранг моддаси IX, X, XI, XII муфт бош сутяги нерв ларининг ядро лари, олива ва ретикулярнаянаяная формация сиди р.
IX – тел-ҳалқум нервы оғиз бўшлиғи ва ҳалқум мускул ларини иннервациялайдиган ҳаракатлантирувчи толалар, ва тел ва ҳалқум шиллиқ пардасининг сезувчан толаларидан ташкил топган, вегетатив толалар сўлак без ларини иннервациялайдиган парасимпатик ганглияларга боради. X – вагус ики адашган нерв ҳам ералаш ҳисобланади. Унинг парасимпатик толалари ҳалқум, қизилўнгач, ошқозон, ингичка ичак, ҳазм без ларига боради, ҳаракатлантирувчи толалар анфас логанда томоқ ва ҳалқумни кетма-кет қисқаришини рефлектор бошқаради. XI – қўшимча нерв – овоз, бўйин, кўкрак-ўмров ва трапециясимон мускулларни иннервациялайди. XII муфт – телости нервы – тел ва телни юқорига, пастга ва холдинга ҳаракатлантирадиган мускулларни инннервациялайди.
Кўприк. Узунчоқ мианинг юқорисида кўприк (Варолиев кўприги) жойлашган. Орқа миадан бош миага ва бош миадан орқа миага борадиган барча нерв импульс лари Варюлий кўприги билан узунчоқ миадан ўтади. Бу импульслардан баъзилари кейинги миада янги нейронга кради, бу нейрон иса импульсларни маркизай нерв системасининг юқорироқдаги бўлимларига ўтказади. Голль ва Бурдах тутамларидан ўтадиган импульслар хундай бўлади. Бир қанча ўтказувчи йўллар, масалан, латерал кортикоспинальный тракт, Голль ва Бурдах ядро ларидан бошланувчи афферент йўллар кейинги миада кесишади (узунчоқ мианинг кўтарилувчи йўллари медиал қовузлоқ соҳасида кесишади). Утказувчи йўллардан баъзиларининг толалари киритма ва мотор нейронларда синапс ҳосил қилиб, кейинги миада тугайди. Масалан, импульсларни ката ярим шарлар пўстлоғидан бош миа нерв ларининг ҳаракатлантирувчи ядро ларига ўтказувчи кортико- бульвар тракт кейинги миада тугайди. Орқа миа нейронларининг ҳолатини ва фаолиятини ўзгар- тирувчи импульсларни орқа миага ўтказадиган баъзи тушувчи йўллар кейинги миадан бошланади. Масалан кортико-спинальный йўллар ва вести-було-спинал тутам хундай. Утказувчи йўлларнинг кейинги миадаги йўлини билиш кейинги мианинг турки қисмлари шикастланганда функцияларнинг бузилиш механизмы ҳақида тасаввур олишга имкон береди. Қейинги мианинг бир томонлама зарарланганини кўрсатувчи характер ли белки альтернацияловчи фалажлардир. Бу фалажлар шундан иборатки, кейинги мианинг зарарланган томонидаги бир ики бир неча церебрал нерв (бош миа нервы) нинг ҳаракат фалажи билан бир қаторда гавданинг қарама-қарши томонидаги мотор функциялар ва сезувчанлик ҳам бузилади. Бунинг собаки щуки, спинал йўллар ё орқа мианинг ўзида, ики кейинги миада кесишади, бош миа нерв лари иса бу орда кесишмайди. VXII церебрал нервларнинг ядро лари билан боғланган рефлектор ёйлар кейинги миада туташади. Шу бош миа нерв лари орқали келувчи афферент импульслар кейинги миада киритма ва мотор нейронларга ўтади.
Ўрта мианинг морфо функционал тузилиши. Ўрта миа тўрттепалик, қора субстанция, қизил ядро, ретикулярнаянаяная формация, кўзни ҳаракатлантирувчи ва блокловчи нервларнинг ядро ларидан ташкил топган (28-расм). 28-расм. Ўрта мианинг юқори тепалигидан кўндаланг кесими Ўрта миа тўрттепалигининг сезувчи ядро лари бир қатор муҳим рефлектор вазифаларни бажаради. Бу орда родий кўриш ва эшитиш рефлекс лари ҳосил бўлади. Тўрттепаликнинг юқори тепаликларида жойлашган ядролар бирламчи кўриш марказлари ҳисобланади. Улар импульсларни кўзнинг тўрпардасидан қабул қилади ва ориентирловчи рефлекс да, яъни башни ёруғликка буришда қатнашади. Бунда предметно якши кўриш учун қорачиқнинг кенгаяди ва кўз гавҳари қийшаяди. Пастки тепаликларнинг ядро лари бирламчи эшитиш маркиза ҳисобланиб, овозга ориентирловчи рефлексии ҳосил қилади. Шундай қилиб, тўсатдан овоз ики ёруғлик таъсирига сергах туриш жавоби пайдо бўлади.
Оралиқ миа. Оралиқ миа миа стволининг охирги бўлими ҳисобланади. Оралиқ мианинг асосий тузилмалари таламус (кўриш бўртиғи) ва гипоталамус (юқоридаги 27-расм) ҳисобланади. Таламус – кўп ядроли тузилма бўлиб, юнга барча рецепторлардан (ҳид билишдан ташқари) афферент йўллар йиғилганлиги сабали серги коллекторы дейилади. Таламуснинг асосий вазифаси барча турдаги сезувчанликни интеграция қилиш, турки каналлардан келадиган алоқаларни солиштириш ва унинг биологии аҳамиатини баҳолашдир. Кўриш бўртиғида 40 муфт ядролар бўлиб, улар специфик (ушбу ядроларнинг нейронларида юқорига кўтарилувчи афферент йўллар тугайди), но специфик (ретикулярнаянаяная формация ядро лари) ва ассоциатов тур ларга бўлинади. Таламуснинг но специфик ядро лари бош мианинг унеча ката бўлмаган областларига ҳам фаоллаштирувчи, ҳам тормозловчи таъсир кўрсатади. Бу специфик ахборотни, яъни маълум бир модалликдаги ахборотни қабул қилиш имконини береди. Шундай қилиб, таламусдан пўстлоққа келадиган импульслар пўстлоқ нейронларининг ҳолатини ўзгартиради ва пўстлоқ фаоллигининг ритмини бошқаради. Таламус ассоциатов ядролар орқали пўстлоқ остининг ҳаракатлантирувчи ядро лари билан боғланган. Бевосита таламус иштирокида шартли рефлекслар ҳосил бўлади ва ҳаракатланиш малакалари ишлаб чиқилади, одамнинг ҳиссиёти ва мимика лари шаклланади, биоритм лари бошқарилади. Гипоталамус кичик бўлса ҳам, унда ўнлаб юқори дифференцияциялашган ядроларга ига ва вегетатив функциялар, бедорлик ва туш ҳолатини бошқарувчи юлий пўстлоқ ости маркиза ҳисобланади. Ушбу соҳада организм очки муҳити доимийлигини ушлаб турадиган, тана ҳарорати, ёғ, оқсил, углевод ва сув-туз алмашигувини бошқарадиган вегетатив марказлар жойлашган. Миянинг ушбу бўлимида (ўрта гипоталамусда) қон ҳарорати (терморецепторлар), осмотик басим (осморецепторлар) ва қон таркибини (глюкорецепторлар) ўзгаришини пайқайдиган рецепторлар топилган. Гипоталамуснинг мммммолдинги бўлимларига электрод ўрнатиб уни қўзғателганида парасимпатик эффектлар кузателади – ичак ҳаракати, ошқозон ширасини ажралиши тез лошади, юрак қисқариши секинлашади, орқа бўлими қўзғателганида иса - симпатик эффектлар (юрак ариши тез лошади, тамирлар тораяди, тана ҳарорати кўтарилади). Гипоталамуснинг орқа бўлими функционал жиҳатдан терморегуляция ва ҳимоя хулқи билан боғлиқ. Гипоталамуснинг ядро лари кўплаб мураккаб хулқ-автор актларида: женский майл, ослик ҳисси, тўйиш, қўрқув ва ғазаб реакцияларида қатнашади.
. Автоном сааб тизими. 1-орқа мианинг хожсимон бўлими; 2-орқа мианинг торако-люмбал бўлими; 3- орқа мианинг бўйин бўлими; 4- узунчоқ миа; 5-ўрта миа; 6- чегаравий симпатик устуни; 7- бошдаги парасимпатик тутамлар; 8-постганглионар толалар; 9-қуёшли тутам ва унинг тугунечалари; 10-каудал брыжейка тутами ва унинг тугунечалари; 11-преганглионар толалар; 12-тос сааби; 13-сўлак без лари; 14-кўзнинг очки мускул лари; 15-бош миа ва унинг пўстлоғини тамирлари; 16-трахея, бронха, ўпка; 17- метасимпатик сааб тизимининг функционал модули; 18-меъда; 19-юрак; 20-скелет мушаги; 21- ўн ики бармоқ ичак; 22-меъда ости безе; 23-очки аъзолар тамири; 24-жигар; 25-буйрак усти безе; 26-йўғон ичак; 27- буйрак; 28-синдик пуфаги; 29- эркак женский без ларининг очки қисми; 30-бачадон; 31- терри.
MRT- Magnit rezonans tomografia YaMR
MRT haqida birinchi marta 1973 yil Professor Pol Loterbur tomonidan Nature jurnalida chop etilgan maqolasidan song hamma olimlarning bunga qiziqishi oshdi. Va Piter Minsfeld tomonidan rasmga olishning aniq algoritmi ishlab chiqildi. Va bu ishlari uchun 2003 yilda fiziologiya va meditsina boyicha Nobel mukofotiga sazovor boldi.
Бош энцефалографияси учун ишлателадиган электродлар
Руҳий касалликларнинг кечиши ҳар хил бўлади. Психозларнинг бир қисми ўткир бошланади ва ўтувчан- транзитор ҳарактерга ига. Кўпинча булар экзоген (интоксикациялар, инфекцион, миа-калла жароҳати, тутқаноқ ва бошқ.) психозлардан алаҳлаш ҳолатлари, хусусан оқ васваса, алкоголли алаҳсираш, онгнинг хиралашуви, онейроид, кататоник синдромлардир. Ўткир кечадиган руҳий синдром ва касалликларнинг давомийлиги минут, соат, кун ва кам ҳолларда ҳафталаб давом этажи. Руҳий касалликларнинг бошқа қисми секин ривожланади (зимдан), шунда руҳий соғломлик ва касаллик ораси аниқ бўлмай қолади, касалликнинг бошланиш саналарида йиллаб хато қилиниши мумкин. Шюнга ўхшаш сезиларсиз, аниқмас, аста-секин бошланувчи ҳолат сурункали кечадиган касалликларга шизофрения, тутқаноқ, алкоголли параноидлар (рашк васвасаси) ва сурункали галлюцинозлар учун хосдир. Руҳий касаллик давомида қўйидаги асосий даврлар фарқланади; 1) продромдастлабки белкиларнинг пайдо бўлиш даври; 2) манифест касалликнинг яширин тўла бориш ва мураккаблашув даври. 3) редукция касалликнинг орқага қайтиши, белкилари сусайиши, касаллик жараёнининг айниш даври (касалликнинг якуни).
Соматоген инфекцион, интоксикацион психозларда кўпинча лейкоцитоз, эритроцитлар чўкиш тезлигининг ошиши, нейтрофилия ва қон формуласининг чап томонга силжиши, аллергик реакцияларда эозинофилия, сурункали яллиғланиш жараёнларида иса лимфоцитоз кузателади. Прогрессив фалаж учун эозинопения хос. Шизофрения касалига чалинган беморлар қонида лейкоцитларнинг гача камайиши кузателади. Мушак орасига даволаш мақсадида сульфазин юборилганида кучсиз лейкоцитар реакция юзага келса, бу организм реактивлигининг пасайганлигини билдиради. Баъзи бир ўткир ҳолатларда, масалан: фибриал кататонияда беморларнинг сувсизланиб қолиш фонида синдикнинг нисбий солиштирма оғирлиги ошиши, қонда иса эритроцитлар чўкиш тезлигининг ошиши, лейкоцитоз, нейтрофиллариинг токсик донадорлиги кузателади.
Zamonaviy nevropsiхologiyani 1870-yillarda Frantsiyada Pol Broca chap frontal girusga nutq ishlab chiqarishni kashf etgan va bu bilan miya funktsiyasining yarim sharni lateralizatsiyasini namoyish etgan. Ko'p o'tmay, Karl Vernicke nutqni tushunish uchun zarur bo'lgan sohani aniqladi.