Ш ө л - аридті климат на ғ дайында қ алыптас қ ан, аса сирек ө сімдік намыл ғ сына ие биом типі. Д ү нии ж ү зігде ш ө лидер 16,5 млн км² (Антарктида ш ө лидерін қ оспа ғ панда), немеце құ ролы қ ауданныны ң 11 % алып натыр. Ал Арктикалы қ ш ө лидерді қ осса 20 % астам.

Ш ө лидерді ң жер бедері су ж ә не жел эрозия лары ә серінен. Ш ө лидердегі жер бедеріні ң басты типі –эолты қ болып табылаты.

Ш Ө Л ЖЕР БЕДЕРІ

Аридтік, құ р ғ а қ, т ә уліктік ж ә не жылты қ температура амплитдасы ө те же ғ ары. Тропикалы қ белдеуде орналас қ ан ш ө лидерде температурный ң т ә уліктік амплитуда си 3040° С. Қ о ң ырнай белдеу ш ө лидерігде ә диете 20°C шамасында. Қ о ң ырнай белдеуді ң ш ө лидері айтаролы қ тай маусымты қ ыр ғ а қ тилы ққ а ие. М ұ нда ғ ы ш ө лидерде наз жилы, тіпті ысты қ, ал қ ыс ө те қ ата ң, аяз 50 °C дейін жетеді, қ ар намыл ғ исы же қ немец ө те ж ұқ а.

Баролы қ ш ө лидердегі басты климаты қ ерекшеелік ү немі со ғ алтын желидер, оларты ң к ү ші м/с, тіпті одна да же ғ ары болаты. Ш ө лидерді ң ү стігде со ғ алтын желидер жер бетігдегі борпылда қ бос материалты ө здерімне бірге тасымладап, ша ң ты дауылдар панда етеді. Ыл ғ ладанну на ғ дайы: науын-шашинны ң жылты қ орташа м ө лшеері-200 мм, экстрааридтік аудпандарда 50 мм-ден де аз, ал кейбір ш ө лидерде ххонда ғ ан жылдар бойына бір тамшы науын наумайтыны да бай қ алаты. Жауын –шашин мен балансуты ң ара қ алтынасын к ө рсететін ыл ғ ладанну клэффициенті 00,15 те ң.

Ауа ылғалтилығының мартымсизтығы (балансу түсетін науын –шашиннан бірнешее эссе артық). Өте жеғары күндізгі температура. Температуралық амплитуданның жеғарилығы (тәуліктік және маусымтық). Бұлттилықтың мартымсизтығына орай жеғары инсоляция. Жиі соғалтын күшті және дауыл желидер. Ең негізгі ылғал көзі– грунт суы және аудағы су буларының когденсацияланнуы нәтижесігде панда болған топорақ бетіне қонған шық. Топырақ құрамында қара шіріктің тым азтығы және тұзданну.

1. Ежелде панда бол ғ ан: кайнозой эрасында ас қ ан ыл ғ ал тапшилы ғ ы бай қ алалтын алма қ тар панда болып, а ғ заланты ң аридтік климат қ а нан-на қ ты бейімделуі ххонда ғ ан, ж ү здеген жылдар бойы ж ү ріп натты. 2. Қ азіргі заман ғ ы ш ө лдену: 3. а) таби ғ а– қ азіргі заман ғ ы климаты қ факторларты ң ә серінен; 4. б) антропогендік – саванналанда ормпандарты кису мен малты шамадан тыс наюты ң кесірінен.

Ш ө лді ң т ұ зты с ұ р- қ о ң ыр топора ғ ы

Тез қ оз ғ алу (жылан, кесіртке ) Т ү где ө мір с ү ру. (Фенек).

Жаз ғ ы ұ й қ ы ғ а кету немеце же ғ ары температура на ғ дайында ғ ы анабиоз, ыл ғ ал ж ұ мсауын азайту ү шін з ә р орнына з ә р қ ыш қ илы кристладарын б ө лу (тасба қ алан). Ысты қ тан құ м астанны к ө міліп қ ор ғ анну(кесіртке, насекомдар) Буланнудан са қ тайны терісігде қ абырша қ тар болуы

К ү н с ә улесін ша ғ илыстыралтын а қ шил т ү ска ие болу (орикс) Метаболикалы қ май ғ а ие болуы (т ү йе).

Кейбір ш ө л құ стары су табу ма қ салтында ү немі қ оныс аудараты ж ә не ү немі су ішееді (рябчик), ал с ү т қ оректілер су к ө здеріне таяу қ оныс аудараты (т ұ я қ тылар).

Ксероморфизм Суккуленттер (кактус тар) Склерофиттер (нанта қ )

1.Ксероморфоз: ұсақ напырақтар (жүзген, эремоспартон, эфедра), тікенектер(кактус), склерофиттердің бойындағы құрғақ, ылғалсиз ұлпалан (нантақ, каперс), балауиз қработы мен сабақтары мен напырақтарын түк басуы ұлпаланда ылғал сақтау функциясының қалыптасуы (напырақты, сабақты суккулент тер – алоэ, сүттіген). Топырақ бетігдегі шықты тартып алуға бейімделген напырақтартың жер бетіне найилып натуы (рауғаш). джузгун ревень низкий

3. Көктем кезігде эфемерлер мен эфемероидтартың –вегетациялық маусымы қысқа көп жылтық өсімдіктердің босым болуы (еркек шөп, науқазын, қизғладақ). 4. Өсімдік тамары өте терең, (нантақ, сексеуіл) немеце мүлдем жейылған (нантақ). Тамыртың сору күші– атмосфераға дейін. қаңбақ

5. Тамыр жүйесі терең, көп ярусты (нантақ, сексеуіл) немеце беткі таймыр түрігде (кактус) босым бөлігі жер бетігде орналасқан. 6. Ыстық маусымда диапауза орын аллы. Ұзақ ыстық пен құрғақшилықтан нартылай құрғақ күэге түсіп қорғанну– пойкилогидралық өсімдіктер (кейбір көк-насыл бладарлар, қына мен мүктер, селягинелл, папоротник тәрізіділер мен өте көп гүлді өсімдіктер). Қына

7. Құмға көміліп қалудан сақтанну үшін өркегдердің шапшаң өсіп жетілуі. 8. Тұзты субстарттарда галофит-өсімдіктердің мол таранны (солерос, сарсазан, ирен, сораң). ирен

Саба ғ ы мен напыра қ тарында балауиз қ работы панда болаты (а қ ш ө п) Тере ң ж ә не дарома қ тал ғ ан таймыр ж ү йесі ( селин )

Эфемерлер (бір жылты қ ) Эфемероидтар (к ө пжылты қ -шафран)

1. Ш ө л биом дары дамитын алма қ тарты ң гидротермиялы қ режиміне т ә н басты ерекшеелік – балансу шамасыны ң науын- шашиннан тым арты қ болуы. 2. Ыл ғ ал тапшилы ғ ын ң же ғ ары балансушилы қ пен, ауанны ң құ р ғ а қ ты ғ имен ж ә не к ү н радиация сыны ң аса қ ар қ ынтилы ғ имен одна ә рі к ү шееюі м ұ нда ғ ы тіршілік ету ортасыны ң сипалтын анны қ тайты. 3. Ө сімдіктер мен наннуарлар ү шін орта қ бейімделушілік сипалтыны ң т ә н болуы-алма қ шее ң берігде тым сирек ж ә не ала- құ ла тараллы, жылты ң белсенді тіршілік ету ү шін қ олайсиз мезгілігде ұ за қ уа қ ыт бойы тынышты қ к ү эге ө туі (омырт қ асиздар ғ а т ә н анабиоз, рептилий мен кемірушілерге т ә н ұ й қ ы ғ а кету). 4. Жер асты ярустарын игеруде де ұқ саз бейімделу сипоты бай қ алаты. 5. Ш ө лдену процесстеріні ң қ ар қ ынтилы ғ ы мен к ө рініс беруі адамны ң сауатсиз ж ү ргізген шаруашилы қ ә рекеттерімен анны қ талаты.

Жылу белдеулеріне қ артисты ш ө лидерді ң орналасу орнына қ рай оларты ң бірнешее экологиялы қ типін б ө ліп к ө рсетуге болаты : 1. Жыл бойы науын-шашин біркелкі т ү сетін қ о ң ырнай белдеу ш ө лидері; 2. Субтропикалы қ ш ө лидер; 3. Біркелкі науын-шашин режиміне ие тропикалы қ ш ө лидер; 4. Ыл ғ ал маусым ғ а ие тропикалы қ ш ө лидер;

Ш ө лидерді ң экологиялы қ типтері Жыл бойы науын- шашин біркелкі т ү сетін ш ө лидер Субтропикалы қ ш ө лидер Біркелкі науын- шашин режиміне ие ш ө лидер Ыл ғ ал маусым ғ а ие ш ө лидер қ о ң ырнай белдеу Субтропикалы қ белдеу тропикалы қ белдеу Тропикалы қ белдеу Орта Азия, қ аза қ стан, Мо ңғ юлия Солт ү стік Американны ң о ң т ү стік б ө лігі Атакама, Намиб, Карру Сахара, Австралия ш ө лидері

Гоби Мохаве

Бұл Орта Азияның, Қазақстанның. Қытайтың, Моңғюлия мен Солтүстік Американның солтүстік шөлидері. Ылғалты маусым болмайты– экожүйелер өнімділігі өте төмен (жилына ц/га). Тек қыс айларында ара-тұра науын-шашин түседі ( мм), кей жылдары мүлдем жеқ. Ішкі Азия шөлидеріне аннық байқалалтын шұғыл континентті климат тән: қыста О С, назда О С. Орта Азияға науын-шашин Атлант мұхитынан келеді.

Тұзты сұр-қоңыр топорақ типі тән. Грунттың түрлі типі тән: а) жусанты-сораңты қауымдастықтар өскан сазты шөлидер; б) сораң қауымдастықты тастақ шөлидер (алиса рауғаш), ал С.Америкада – суккулентті және жусанты; в) бұталан өскан құмты шөлидер (сексеуіл, караған). Сазты шөл

Жайран Екі ө ркешті т ү йе (Бактриан)

Маннул Қ ал қ ан т ұ мсы қ

Сексеуіл Сора ң

Эфедра Астрагал

1. Климаты жерорта теңіздік ырғаққа ие оңтүстік шөлидер: қыста (-5 О С) – ылғал маусым; назда (+35 О С). 2.Жауын-шашинты Тынық мұхитынан келетін ауа массаланны әкеледі. 3.топорағы лессты, сазты, құмты, тұзданған. 4.Тіршілік ырғағына күрт маусымтық писать тән. 5.Өсімдік намылғисында эфемерлер көп (көкнар) және эфемероидтер(қизғладақ) көп

5.С.Америка қауымдастығында кактус тер, юкка, бизон шөбі, агава босым. 6.Отирықшы наннуардлар көп, әсірэссе фитофагтар (тұяқтылар мен кеміргіштер). 7.Экожүйе өнімділігі салыстыромалы түрде жеғары (жилына ц/га). юкка

Анал а ңғ ары Тибет

Гепард Те ң біл қ ор қ ау

Бхарал Тибет антилопасы

ЭЛЬФ ү кісі

Қ из ғ лада қ Опунция

ЮККА

Буджум а ғ аши

Атакама Намиб

1.Сахаранның оңтүстігігде, Мексикада, Австралияда, Аравияда және Чилидің солтүстігігде таралған. 2.Жауын-шашин режимі– муссоннтық. 3.Экожүйелердің функциясы маусымтық писатьқа ие. 4.Өнімділік жилына ц/га. 5. мұнда суккулент тер, склерофиттер өскан, ағаштардан: Сахаранның оңтүстігігде – баобаб, индигофера, гибискус; Австралияда – малька, казуарина; Аравияда – жузгүн, тамарикс, акация, оазистарда – пальмалан. Австралиядағы Виктория шөлі

6.Бұл шөлидердің фаунасы: Сахарада – антилопа, гепард; Австралияда – қоян, ұсақ кенгуру. 7.Насекомдартың арасында термофильді түрлер көп: термистор, шеегіртке

Спрингбок Василиск

Африка қ ас қ иры т ү йе құ с

арыстан табанны Дихотомты алоэ

Мезембриантемум Вельвичия

Агава Церерус

Тар Араб

1.О. Америка мен Африканның нағалау маңы шөлидері (Атакама, Намиб, Карру, Чилий –перу). 2.Жауын-шашин (25-50 мм/жилына) мұхиттан келетін тұман түрігде түседі. 3. Фитомасса өнімділігі – жилына 10 ц/га. 4. азық-түлік тізбегі өте қарапайм: шөп-кемірушілер- қорқау-жыртқыш кұстар. АТАКАМА

5.Флоралық құрамы: нарома шөп, набайы тары; оазис тер де – пальма мен акация. Тасты грунттарда– баобаб, протея, ағаш тексте сүттіген; соролы жердь – сораң; саздарда– тек қыналан. 6. Карру шөлігде мезембриантемум – тасқа ұқсаз суккулент, ал Намиб шөлігде соған ұқсаз –литопс. Жабайы тары литопс

Құ м мисы ғ ы Қ алталы қ косая қ

Орикс Балс ү йер

Тамариск Ш ө л акацииясы

Құ рома пальмасыЖ ү згін

Шаңты дауылдар. Мұнай қалтығимен ластанну. Адам әрекеті нәтижесігде биоресурстартың жейылуы. Сауатсиз суғару нәтижесігде топорақтың тұзданнуы Шөлидердің биоресурстары 1.Көшпелі мал шаруашилығында найилым ретігде пандаланаты 2.Қолдан суғару арқилы мақта мен пальма өсіру 3.Шөл бұталанны отын ретігде пандаланнылаты