С. Аманжолов атында ғ ы Шы ғ ыс Қ аза қ стан Мемлекеттік университеті Философия,оны ң ғ ылымдар ж ү йесіндегі орны, қ о ғ амды қ р ө лі Ө скемен қ аласы, 2008ж. Cуймханова Назгуль Cуймхан қ ызы

Аннотация Философия п ә нінен ұ сынылып отыр: Философия,оның ғылымдар жүйесіндегі орны,қоғамдық рөлі, Антик философиясы, Қазақ философиясы,Класикалық неміс философиясы,Көне Қытай философиясы, Таным, Сана, Болмыс тақырыптар қарастырылған.

Cуймханова Назгуль Cуймхан қ ызы Философия магистрі Философия СӘТ кафедрасының ассистенті Cуймханова Назгуль Cуймхан қ ызы Философия магистрі Философия СӘТ кафедрасының ассистенті

Қарастыратын сұрақтар: Философия ғылымы нені зерттейді? Философия жалпы адамзаттық ілім Философияның негізгі мәселесі Философияның негізгі әдістері Философияның көзқарастық негізі Философияның басқа ғылымдармен байланысы Философияның атқаратын қызметті

Философия ғылымы нені зертейді? Философия грекше phileo сүйемін, sophia даналық, екеуі қосылып даналықа құштарлық деген мағынаны білдіреді. Философия адамзат дамуының қайнарынан бастау алатын ғылым. Философия дінмен ғылым екеуінің арасындағы дәнекер. Ол бүкіл әлемді, оның басты салалары табиғат,қоғам адам санасын тұтас құбылыс реттінде алып оның жалпы заңдылықтарын ашады. Философия алғаш рет Шығыс елдерінде дүниеге келді. Ең алғашқы дүние танымдық пікір мифология түрінде пайда болды. Бұл гректердің екі сөзінен құралған: mifos аңыз, logos ғылым. Мифология негізінде дін дүниеге келді. Барлық діндер мифологияда кездесетін аңыздарда пайдаланды. Философия барлық табиғат жөніндегі ой пікірлерді бойына жинақтағандықтан оны натурфилософия деп атайды. Философия ілімі бүкіл дүниенің құрылымын,даму орнын, оның өзінде адамдардың алатын орнын зерттейді.

Философия жалпы адамзаттық ілім. Философия адамзаттың рухани табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп біліп, рухани дами береді. Сондықтан қазақ халқының философиялық пікірін ұлттық томаға тұйықтықпен шектемей байыту қажет. Сол арқылы біз халқымыздың рухани мәдениеттін қазіргі заман талабына сай етіп биікке көтере аламыз.

Философияның негізгі мәселесі. Философияның негізгі мәселесі ол біздің дүниеге қатынасымыз, оны танып білуге бола ма?,әлде жоқпа деген сауал туады. Бұл жөнінде философтар екі бағытқа бөледі: дүниені тануға болады,дүниені тануға болмайды дейді. Философияның негізгі мәселесі ойдан шығарылған пікір емес. Философия дүниеге келгелі бері философтардың бір қатары материалисті, енді бір қатары идеалистерге жатады.

Философияның негізгі әдістері. Философияда екі түрлі әдіс қолданылады: Бірі диалектикалық әдіс (ол дүние ұдайы қозғалыста,өзгерісте деп түсінеді) диалектикалық әдісті Гераклит пен Аристотель қолдаған. Метафизикалық әдіс (метафизиктерге К.Маркске дейінгі материалистер көбі жатады)

Философияның көзқарастық негізі. Көзқарас негізінен алуан түрлі мәселен жай, қарапайым тұрмыстан туған отбасына деген көзқарасы.Ол көзқарас негізінен дұрыс ақылға сыиымды омірден туған көзқарас. Дегенмен көзқарастың бәрі ғылыми бола бермейді. Діни және идеалистік көзқарастар бар.

ТАРИХ ДЕФЕКТОЛО ГИЯ психология математика биология экология ФИЛОСОФИЯ

Философияның атқаратын қызметі. Топшыланған,қорт ылған ұғымдарды ғылымға әкелу. Оны экспликация дейді. Сол ашылған ұғымдарды жүйелеу,өзара байланыстарын,за ңдылықтарын ашу.

Философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс,адам мен қоғам жайлы адамзат ой санасының дамуы барысында жинақталған, жүйеленген ғылыми ой пікірдің теориялық жиынтығы.

Антик философиясы

Антик философиясы б.з.б. VII-VI ғ асырлар аралы ғ ында Кіші Азияны ң Батыс жа ғ алауында орналас қ ан гректі ң қ ала-мемлекеттерінде, одан со ң Т ү стік Италияда ғ ы грек қ алаларында, сондай-а қ Сицилияны ң терістік жа ғ алауында ғ ы қ алаларда, а қ ыр со ң ында Грецияны ң ө з ішіндегі Афины қ аласында д ү ниеге келді. Римде Философия б.з.б II-I ғ асырларда қ алыптасты. Б ұ л кезе ң ертедегі грек елі мен Римде құ лды қ қ о ғ амны ң шары қ тау кезі еді. М ә дениет дамыды, гректер арасынан поэзия, драматургия, м ү сіндеме, тарих, философия бас қ а да м ә дениетті ң к ө рнекті ө кілдері Гомер, Эсхил, Аристофан, Софокл, Геродот, Ксенофонт, Демокрит, Эпикур, Сократ, Платон, Аристотель, т.б д ү ниеге келді. Грек философиясы бірнеше белгілі ө кілдерін д ү ниеге ә келді. Оны ң бастамасы Милет қ аласынан шы қ ты.

Милет қ аласынан бастама ал ғ ан грек философиясыны ң белгілі ө кілдері: Анаксимандр (б.з.б жж) Анаксимен (б.з.б ) Фалес (б.з.б )

Аристотель Ол-Платонны ң ш ә кірті, ата қ ты Александр Македонскийді ң ұ стазы. Ол Платон Академиясында 20 жыл о қ ыды, сол сия қ ты Александр Македонскийге де сонша уа қ ыт ұ стаз болды. Ө з мектебін ашып, оны Ликей деп атады. Негізгі е ң бектері: Саясат, Жан туралы, Физика, Категориялар, Метафизика, т.б. Кезінде ол ө зіні ң ұ стазы Платонды ө мірден идеяны жо ғ ары қ ой ғ аны, на қ ты ө мір оны ң к ө ле ң кесі дегені ү шін қ атты сын ғ а алды.Аристотель ұ стазы Платонны ң идея м әң гі, ө згермейді, ал оны ң к ө ле ң кесі болатын заттар ө згерісте, құ былмалы деген қ айшы, д ә йексіз пікірін сын ғ а алды. Ол фомальды логиканы ң негізін салып, оны ң ү ш занын ашты. Формальды логиканы ң Аристотель аш қ ан: 1) д ә лме-д ә лдік;2) қ айшылы қ ; 3) ү шіншіні жо ққ а шы ғ ару за ң дарына қ оса, Г.В. Лейбниц ( ) т ө ртінші жеткілікті негіз за ң ын ашты.

Кезе ң характеристикасыОбъективті идиализімні ң к ө рнекті ө кілі, Сократты ң ш ә кірті.Ол афины демократиясын қ атты сын ғ а алды. Платонны ң е ң бектері: Мемлекет, Театет, федон, т.б. Сезімнен т ұ ратын шынды қ ты Платон на қ ты шынды қ емес, ол тек ө мірді ң к ө ле ң кесі, шын ө мір идеяда деп т ү сіндірді. Идея- ол, бірінщіден м әң гі, ол тумайды да, ө лмейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес, ә р т ү рлілік тек заттар ғ а т ә н, олар ө неді, ө шеді, - дейді Платон. Ш ә кірттерін о қ ыту ү шін Академия ашты. Мемлекетті философтар бас қ армайынша адам баласы з ұ лымды қ тан арылмайды, дейді.Платон жастарды философиямен айналысу ғ а ша қ ырды. Философ болу ү шін та ң дана білу керек, - деді ол. Философия дегеніміз – шынды қ ты с ү ю,- дейді Платон Платон

Гректер арасынан шы ққ ан объективтік идиализмні ң негізін салушы. Сократ ү стемдік құ р ғ ан құ л иеленушілерді ң дамгершілікке жатпайтын сора қ ылы қ тарын, оларды ң сиын ғ ан құ дайларын сынады. Белгілі моральды қ принциптерді берік ұ ста ғ ан сократ б ұ л за ң сызды қ пен қ ылмыстарды аямай ә шкерлеп, жастарды адамгершілік т ұ р ғ ысынан жа ң аша т ә рбиелейді. Сократты ң идеализмі - ә лемді билеуші құ дай деп уа ғ ыздауы. Ол софистіктен бастама ал ғ ан. Сократты ң айт қ андарын қ а ғ аз ғ а т ү сірген оны ң ш ә кірттері, оны ң ішінде Платон болды.

Демокрит Ертедегі гректерден шы ққ ан тек материалист емес, сонымен бірге ол атомистік теорияны ң негізін салушыларды ң к ө рнекті ө кілі. Лепкиппен бірге ло ә лем атом ж ә не бос қ уыстан т ұ рады деді. Олар атом к ө зге к ө рінбейді, құ ла ққ а естілмейді, т ү ссіз, біра қ на қ ты ө мір с ү реді деп уа ғ ыздады. Атомдар бірінен-бірі т ү рі, қ атарласты ғ ы ж ә не орны жа ғ ынан ажыратылады, ерекшелінеді. Демокритті ң пікірінше, бір кезде адамдар хайуандарша ө мір с ү рген. Соларды ң адам қ алпына келтірген – қ ажеттілік деп т ү сіндірді Демокрит.

Сауда адамы бол ғ ан. Ол кезінде Вавилон. Египет елдерін талай арала ғ ан. Оны ң да ңқ ы б.з.б 585 жылы 28 мамырда Грекияда К ү н т ұ тылатынын есептеп болжа ғ аны ү шін барлы қ жерге таралады. Фалесті ң пікірінше, ә лемде барлы қ заттар судан пайда бол ғ ан. Оны ң пікірінше даналы қ ойлары тарих қ а енген. М ә селен, д ү ниеде е ң ж ү йрік не?- деген с ұ рау ғ а: Ой. Ол б ә рінен ж ү йрік!,- деп жауап қ айтар ғ ан. д ү ниеде е ң а қ ылды не?- деген с ұ рау ғ а: Уа қ ыт – деп жауап қ айтар ғ ан, - ө йткені ол б ә ріні ң де сырын ашады. д ә л осы ғ ан ұқ сас сауал-жауапты к ө шпелі скифтер ө кілі Анахарсис айт қ ан, одан со ң қ аза қ шешен билері айт қ андарынан жиі кездестіруге болады.

Қазақ философиясы

VIII-ХІІ ғ асырларда ғ ы Орта Азия, О ң т ү стік Қ аза қ стан, Таяу Шы ғ ыс айма қ тарында ғ ы қ айта ө рлеу немесе м ұ сылманды қ ренессанс Себеп болған - Шығыс пен Батыс елдері мәдениеттерін байланыстырған атақты Жібек жолы болды. Соған сәйкес Қазақстан жерлеріндегі тарихи қалалар: Сығанақ, Сауран, Яссы, Отырар, Тараз, Баласағүн, сондай-ақ Қүмкент, Саудакент сияқты қалалар гүлденіп, да-мыды. Бұл қалалар тек сауда орталықтары болып койған жоқ, сонымен қатар өнер, эдебиет ошақтары болғанын атап айткан жөн. Медреселер ашылды, мешіттер, кітапханалар жұмыс істеді, мәдениет өрледі, қоғамдык ой қайраткерлері дүниеге келді.

Соларды ң ал ғ аш қ ылары болып аты ә лемге ә йгілі орта ғ асыр данышпандары: Қорқыт Ата Әл-Фараби Жүсіп Баласағүн Махмүт Қашқари Қожа Ахмет Иассауи

VIII ғасырда Сыр бойында өмір сүрген Қорқыт Ата әрі кемеңгер ойшыл, әрі ақын, сазгер болып, тарихта үлкен рухани із қалдырған. Өзінің философиялық толғамдарында өмір мен өлім мәселелерін көтерді. Мәңгі өлмеудің жолын қиялмен іздестіреді. Аңыз бойынша, ол ақ түйеге мініп, дүниенің төрт бұрышын кезеді. Бірақ қайда барса да, алдынан қазылып жатқан көр кездеседі. «Кімге қазып жатырсыңдар?» - деген сұрауына «Қорқыттың көрі» деген жауап алады. Содан, өлімнен қашып құтылуға болмайды екен деген корытындыға келеді. Ол пікірді оған түрлі жан-жануарлар да, өсімдіктер де - бүкіл әлем ұқтырған көрінеді. Қорқыт Ата поэма, күйлер шығарып, оны қобызбен орындайтын болады. Сол себепті де Қорқыт Ата XX ғасырда дүниеге келген экзистенциализм философиясының орта ғасырлардағы бастауы деуге болады. Өйткені ол өз шығармалары арқылы мәңгі өмір сүруге болатынын түйіндейді.

Қ оркыт Ата шы ғ армаларын « Қ ор қ ыт Ата кітабы» деп атайды. Себебі Қ ор қ ыт Ата д ү ние сал ғ аннан кейін оны ң ұ рпа қ тары Қ ор қ ыт Ата айт қ ан жырларды, дастандарды жина қ тап, солай атап шы ғ ар ғ ан к ө рінеді. 12 тараудан туратын кітапта батырлы қ, елдік, адамгершілік туралы о қ и ғ алар жырланады. Шы ғ армада ғ ы о қ и ғ аларды баяндау желісі Ә. Фирдоусиді ң «Шахнамасына» ү лгі бол ғ ан еді. Шы ғ арма Шы ғ ыс елдеріне ке ң тара ғ ан. Ол - т ү ріктерге де, т ү рікпендерге де, ә зірбайжанды қ тар ғ а да орта қ рухани Ата. « Қ ор қ ыт Ата кітабы» Ватикан м ү ражайында са қ тал ғ ан. К ө шірмесін т ү ріктер, одан біз қ аза қ тіліне, бас қ алар да ө з тілдеріне аудар ғ ан.

Ж ү сіп Баласа ғү н ( жж. шамасы). Негізгі е ң бегі « Құ тад ғ у білік» (« Құ тты білік») 73 тараудан т ұ рады. Б ұ л е ң бек елді білімге ша қ ырады, адамгершілікке, қ айырымдылы ққ а, сыпайылы ққ а, кона қ ты к ү тіп, қ абылдау ғ а ү йретеді, ә кімшілік орында отыр ғ андар елді қ алай бас қ ару керек, қ айткенде оны со ң ына ерте алады, қ айткенде халы ққ а ж ә йлі болады, сол м ә селелер ке ң інен ж ә не жан-жа қ ты қ оз ғ алады.

Е ң бекті ң басты идеясы т ө рт принципке негізделген: мемлекетті д ұ рыс бас қ ару ү шін қ ара қ ылды қ а қ жаратын ә діл за ң ны ң болуы; ба қ -д ә улет, я ғ ни елге қ ұ т қ онсын деген тілек; а қ ыл-парасат, қ ана ғ ат-ынсап

Б ұ л принциптер жо ғ арыда айтыл ғ ан пікірлерді ң накты д ә лелдемесі болса керек. Сонды қ тан да е ң бек ә лі к ү нге дейін құ нды, ма ң ызын жой ғ ан жо қ. Соларды ң бірі - адам неден ауырады, ауыр ғ ан адам ғ а не жеуге болады, со ғ ан дейін айтыл ғ анды. Д ү ниені танып, білуге болатынын айтады. Агностиктерді сын ғ а алады. Адамны ң жануарлардан айырмашылы ғ ы оны ң а қ ылында деп білді. Ж ү сіп Баласа ғұ н космос ә лемін материалистік т ү р ғ ыдан т ү сіндірді. Біра қ Жер қ оз ғ алмайды, ә лемні ң орталы ғ ы деп ұғ ынды. Ол Н. Коперниктен т ө рт ғ асыр б ұ рын ө мір с ү рген.

Махм ұ т Каищари ( ) Ж ү сіп Баласа ғү нны ң замандасы бол ғ ан, ол Қ аш қ арияда д ү ниеге келгенмен, б ү кіл саналы ө мірін Қ аза қ -стан, Орта Азия жерлерінде, Ба ғ датта ө ткізген. Негізгі е ң бегі: «Диуани л үғ ат ат- т ү рік» (Т ү ркі тілдеріні ң с ө здігі). Ол 8 тараудан т ұ рады. М ә селен, сол е ң бегінде Махм ұ т Қ аш қ ари " Қ оз ғ алыс", "А қ и қ ат", "Ізгілік", "Жауызды қ ", " Құ ндылы қ ", " Ө лшем", "Сана", "Рух", " Ә лем", Заман", "Д ү ние" сия қ ты к ө птеген философиялы қ термин-категорияларды усынды. Олар сол к ү йінде қ азір де қ олданылуда.

Махм ү т Қ аш қ ари т ү ркілер ө здеріні ң жас шамасын тарихи о қ и ғ алар-ды 12 хайуанны ң атымен аталатын жылдарды санаумен есептеп шы ғ арады, деп жазады. Махм ұ т Қ аш қ ари таби ғ ат, элеуметтік м ә селелерге де ғ ылыми т ұ р ғ ыдан пікір айт қ ан. Мэселен, т ү ркілер қ ауымында " құ л", "к үң ", "кемба ғ ал" (кедей), "бек"-тер бар екенін баяндайды. Ол кезінде т ү ркі елдерін к ө п арала ғ ан. Оларды ң тІлін, тарихын, ә дет- ғұ рпын зерттеп, ма қ ал-м ә телдерін жинастыр ғ ан. М ә селен, е ң бекке 7500 термин мен с ө здер, 290 ма қ ал-м ә тел кірген. Махмут Қ аш қ ари ол кітапты б ү кіл ө мір бойы зерттеп, жаздым дейдіді. Қ аза қ хал қ ыны ң сол кездегі адамгершілік, ерлік, тіл байлы қ қ асиетгеріне жо ғ ары ба ғ а берген.

Қ ожа Ахмет Иассауи ( ) - а қ ын, дана ойшыл, сопылы қ ба ғ ыт ұ ста ғ ан. Ту ғ ан жері Сайрам, ал ө мір с ү рген жері - Яссы, қ азіргі Т ү ркістан қ аласы. Сол жерде д ү ние сал ғ ан. Ислам дінін насихаттаушы. М ү хаммед пай ғ амбар жолынан ауыт қ ып, байлы ққ а, бас қ а қ ызы қ - тар ғ а берілген бай, молда, ишан, бек, с ұ лтандарды сына ғ ан. Пай ғ амбар жасына жеткен со ң жер астынан үң гір қ аздырып, қ ал ғ ан ө мірін сонда ө ткізген. А ң ыз бойынша, жер астында да сонша жыл ө мір с ү рген. Ел оны « Ә зірет С ұ лтан» дейді. Арада екі ғ асыр ө ткен со ң Ә мір Темір ол кісіні ң қ абірі басына ата қ ты кесене орнат қ анын айт қ ан едік. Меккеге бара алма ғ ан кісілер Т ү ркістанда ғ ы кесенеге келіп, д үғ а о қ ытса, жеткілікті деген де с ө з бар.

Негізгі е ң бегі - «Диуани хикмет» (Даналы қ кітап). Қ ожа Ахмет Иассауиді ң қ аза қ жерінде зор беделге ие бол ғ анын айтты қ. Білімін Б ұ харада толы қ тыр ғ ан. Ө зін Арыстан Бабты ң ш ә кірті деп есептеген. Д ү ние жинама ғ ан. « Қү дайды ң қү лымын, М ұ хаммедті ң ү мбетімін» деп сана ғ ан, бас қ аларды со ғ ан ша қ ыр ғ ан. Арыстан Бабпен ө зі арасында саба қ тасты қ ты ұ ста ғ ан. Қ ожа Ахмет Иассауи ислам дініні ң қ аза қ арасында ке ң тарауына ү лкен ү лес қ ос қ ан, шы ғ армасын елге т ү сінікті етіп, т ү ркі тілінде жаз ғ ан. Ол жергілікті халы қ тарды ң ескі дінін жо ққ а шы ғ арма ғ ан, қ айта оны ислам дінімен уштастыр ғ ан. Сонды қ тан Қ ожа Ахмет Иассауи шы ғ армаларында Алла (ислам), Құ дай (Зороастра), т әң ір (шаманды қ ) діндеріндегі т ү сініктер бірін-бірі жал ғ астырып, бірдей, қ атар қ олданылады. Ә улиелерге сиыну, т ү неу ә деттерін де қ абылдап, елге таратады.

Асан Қ ай ғ ы (XV ғ.) - қ аза қ даласынан шы ққ ан философ, ел қ амын жеген данышпан-а қ ын. Алтын Орда қ ұ ла ғ аннан кейін, халы қ а ң ызы бойынша, мемлекетті ң ыдыра ғ анын к ө ріп, «халы ққ а ы ңғ айлы, уайым- қ ай ғ ысы жо қ, қ ой ү стінде бозтор ғ ай ж ұ мырт қ алайтын» «Жер ұ йы қ ты» іздеп, желмаямен қ аза қ жерін аралайды. Талай жа қ сы жерлерді де, ш ө л даланы да к ө реді, б ә ріне тиісті ба ғ асын береді. Біра қ «Жер ұ йы қ ты» таба алмай, қ ай ғ ырады. Содан ел оны «Асан Қ ай ғ ы» деп ата ғ ан. Ә рине, қ аза қ жерінде ке ң жазы қ ты, к ө к майса шал ғ ынды, орманды-таулы жерлер де, ө зен-к ө лдер де бар, біра қ іздегені ә леуметтік тендік ү шін рахат ө мір болатын. Сонды қ тан оны қ аза қ жерінен шы ққ ан ал ғ аш қ ы ә леуметтік утопист деп те атайды.

М ү хаммед Хайдар Дулати ( ) - қ аза қ топыра ғ ында д ү ниеге келіп, Кашмир ө лкесін билеген ата қ ты қ олбасшы, мемлекет қ айраткері, тарихшы, ойшыл. Оны ң «Тарихи Рашиди» кітабы қ аза қ ханды ғ ыны ң қ алыптасу кезе ң ін баяндайды.

Шо қ ан У ә лиханов ( ) - қ азакгы ң ұ лы ғ алымы, ориента- лист, тарихшы, этнограф, географ, фольклорист, а ғ артушы, демократ. Шо қ анны ң ту ғ ан атасы У ә ли хан - Абылай ханны ң ү лкен баласы. Що қ анны ң ә кесі Шы ңғ ыс Қ ұ см ү рында ( қ азіргі Костанай облысы), а ғ а с ұ лтан бол ғ ан. Шо қ ан сол жерде д ү ниеге келген. Ол 1847 жылы Омбыда ғ ы кадет корпусына оку ғ а алынып, оны 1853 жылы бітірген. О ғ ан дейін ол елінде қ аза қ мектебінде о қ ып, арабша хат таныды. Корпуста журіп, ө зімен бірге о қ итын досы Г. Н. Потанинмен бірге прогресшіл м ұғ алімдерді ң ы қ палымен ой- ө рісі ке ң іп, тез жетіледі жылы таби ғ атында зерек Шо қ ан Батыс Сібір мен Қ аза қ станны ң солт ү стік-батыс айма ғ ын бас қ ар ғ ан генерал Г. X. Гасфортты ң ( ) адъютанты болды. Сол кезден бастап ғ ылыми-зерттеу ж ұ мыстарымен ты ғ ыз айналыс қ ан Шо қ ан 1855 жылы Омбыдан Семей ар қ ылы Іле, келесі жылы Жо ңғ ар Алатауына дейін, одан кейінгі жылы Омбыдан Ысты қ к ө лге дейін келген ә скери- ғ ылыми экспедициялар ғ а қ атысып, Жетісуды ң, Ысты қ к ө лдін ө сімдіктер ж ә не жануарлар д ү ниесін, халкыны ң ә дет- ғү рпын, тарихын, ауыз ә дебиетін зерттеп, к ө птеген материалдар жинайды, ә рбір халы қ ты ң этнографиялы қ ерекшеліктерін бай қ ататын суреттер салады

Дүниетанымдық көзқарасында Шоқан жалпы идеализм шеңберінен шыға алмағанымен, көп жағдайда материалистік көзқарасқа жа- қындады. Оның діни үғымның тууы жөніндегі пікірі өте құнды. Қазақ жерінде ол ислам дінімен қатар шамандық дін кең орын алып отырға- нын талдап көрсетті. Діннің гносеологиялық тамырын ашты. «Дала- дағы мұсылмандық туралы» деген еңбегінде: «Ислам діні қазақ хал- қының ойы мен сезіміне кедергі жасап, орта ғасырлық қараңғылықты уағыздайды, қазақ халқын орыс мәдениетінен бездіреді», - деп жазады. Ислам дінін таратушы татар молдаларын сынады. Қазақ халқының тез дамуы үшін қазақ жерінде орыс мектептерін ашып, ислам діні ықпалынан босату қажет деп көрсетті. Шоқан Орта Азия, Шығыс Туркістан елдерінің тарихын, мәдениетін, түрмыс-салтын зерттеді. Қырғыздардың «Манас» эпосын зерттеп, ол туралы ғылыми пікір айтты. «Жоңғария очерктерінде» Шоқан ең бай мәдени ошақтары болған Самарқан, Хиуа, Тәшкен, Ферғана, Бұхара кітапханалары мен обсерваториясы ХII-ХІV ғасырларда қирағанын өкінішпен айтады

Ыбырай Алтынсарин ( ) қ аза қ хал қ ыны ң тарихына аса к ө рнекті а ғ артушы, жа ң ашыл, педагог, жазушы, қ о ғ ам қ айраткері ретінде кірді. Тор ғ ай жерінде д ү ниеге келген. Орынбор шекара комиссиясы жанында қ аза қ балалары ү шін ашыл ғ ан мектепте жылдары о қ ып, оны ү здік бітіріп шы қ ты. Жастайынан ту ғ ан ә кесінен жетім қ ал ғ ан Ыбырай ү лкен ә кесі Бал ғ ожа биді ң қ олы ң да т ә рбиеленді. Орынборда о қ ып ж ү рген немересі Ыбырай ғ а жаз ғ ан мына с ә лем хатыны ң ү лкен т ә рбиелік м ә ні болды: «Атамды са ғ ындым деп асы- ғ арсы ң, саба ққ а к өң іл қ ойса ң басыларсы ң. Ата-ана ң ды ө нер білсе ң, асырарсы ң, Надан боп білмей қ алса ң, а һ ұ рарсы ң ». Ыбырай Орынборда о қ ып ж ү рген кезінен бастап, ө лкеде айдауда ж ү рген ә ртекті орыс зиялыларымен араласты, белгілі Шы ғ ысты зерттеуші В. Григорьевтен д ә ріс алды. Елге орал ғ ан со ң халы қ тан каржы жинап, мектеп ұ йін салу ғ а кірісті.

Мектеп 1864 жылды ң қ а ң тарында ашылды. Ал ма қ сат- тілегін Ыбырай былай деп белгіледі: «Мен қ аза қ жастарыны ң классикалы қ гимназияларда, ауыл шаруашылы қ академияларында о қ ып білім алуын, ө з хал қ ына қ ызмет етуін, жа ң алы қ ты іс жузінде к ө рсете білуін жо ғ ары м ұ рат деп білемін». Бала о қ ытып, т ә рбиелеу ж ұ мысында ол д ү ние ж ү зі педагогика классиктеріні ң идеяларын басшылы ққ а ала білді. О ғ ан басшылы қ еткен Қ азан университетіні ң профессоры, миссионер Н. И. Ильминский болады. Ол Ыбырай ғ а орыс алфавитімен жазыл ғ ан о қ у құ ралын жасауды ұ сынды жылы Ыбырай т ө рт тараудан т ұ ратын эйгілі «Киргизская хрестоматия» (« Қ аза қ хрестоматиясы») кітабын жазды.

А. Құ нанбаев ( ) қ аза қ хал қ ыны ң к ө рнекті ойшылы, а қ ын, а ғ артушысы. Ол д ә улетгі Құ нанбай ша ң ыра ғ ында д ү ниеге келді. Абай тарих қ а е ң алдымен кеме ң гер ойшыл а қ ын ретінде енді. Оны ң а қ ынды қ шеберлігі қ аза қ даласында шыр қ ау биікке к ө терілді. Абай ө лендері қ ашанда есті, с ө здері жина қ ы, ойлары тере ң, т ә рбиелік м ә ні зор, де ң гейі жо ғ ары болып келеді. «Мен жазбаймын ө ленді ермек ү шІн» деп а қ ынны ң ө зі айт қ андай, оны ң ө ле ң деріні ң ә леуметтік, этикалы қ м ә ні мейлінше тере ң. Сонымен қ атар Абай ө з заманыны ң қ о ғ ам қ айраткері, ойшыл-философы болды. Е ң алдымен, ол ө з хал қ ына ө ле ң дері, қ ара с ө здері ар қ ылы ү дайы ой салды, оны ң к ө кірегін оятып, оны наданды қ тан, жаман қ ылы қ тардан са қ тандырды, м ә дениетті болу ғ а, прогреске ша қ ырды.

Абай қ аза қ ты пайдасыз, ж ұ мыссыз қ а ңғ ырып ж ү руге құ мар деп сынады. Абай ө зіні ң ө лендерінде, әң гіме, ө сиетгерінде жан-жа ғ ы ң а қ ара, к ө ршілес ө збек, татар халы қ тарынан ө неге ал, солардан ү йрен дейді. Е ң алдымен Абай орыс хал қ ымен дос болып, тілін ү йренуге, ө нерін білуге ша қ ырды. Тек сол ар қ ылы қ аза қ хал қ ыны ң к ө зі ашылатынын айтты. «Орысша о қ у керек, хикмет те, мал да, ө нер де, ғ ылым да –б ә рі орыста т ү р. Зарарынан қ ашы қ болу ғ а, пайдасына орта қ болу ғ а, тілін, о қ уын, ғ ылымын білмек керек. Оны ң ү шін олар д ү ниені ң тілін білді, м ұ ндай болды. Сен оны ң тілін білсе ң, к ө кірек-к ө зі ң ашылады. Ә рбіреуді ң тілін, ө нерін білген кісі сонымен бірдейлік да ғ уасына кіреді... Орысты ң ғ ылымы, ө нері - д ү ниені ң кілті, оны білгенге д ү ние арзаныра қ т ү седі», - дейді Абай «Жиырма бесінші» с ө зінде.

Классикалы қ неміс философиясы

XVIII ғ асырды ң ая ғ ы - XIX ғ асырды ң бірінші жартысы неміс топыра ғ ында да философия ке ң інен дамы ғ ан ерекше кезе ң болды. Ол кезенді Ф. Энгельс классикалы қ неміс философиясы деп атады.

. XVIII ғ асырды ң ая ғ ы - XIX ғ асырды ң бірінші жартысы неміс философиясыны ң ө кілдері И. Кант ( ) Л. Фейербах ( ) Г. Гегель ( ) И. Фихте ( ), Ф. Шеллинг ( ).

XVIIXVIII ғ асырларда ғ ы а ғ ылшын, француз жа ғ дай-ларымен салыстыр ғ анда, XIX ғ асырда ғ ы Германия ә лі на ғ ыз орта, Революциялы қ еді. Сонды қ тан неміс ғ асырлы қ, феодалды қ ел болатынды философтары жалпы философиялык жа ғ дай б ұ л кезде ә лі туындама ғ ан м ә селелермен айналысты. Олар дворяндар емес, жай ғ ана хал қ ынан (бюргер) шы қ ты. Сондай-а қ ө з заманыны ң білімді адамдары қ атарында болды. Неміс философтарыны ң б ә рі де (Л. Фейербахтан бас қ алары) университеттерде профессорлы қ қ ызмет ат қ арды.

Иммануил Кантты ң ө мірі екі кезе ң ге: сын ғ а. Кант д ү ние пайда болды дейінгі кезе ң (1770) мен сын кезе ң і деп б ө лінеді. Сын ғ а дейінгі И.Кант д ү ние ө зінен- ө зі таби ғ и п.б. деген тарихы пікірге то қ тады. Онда ол ө зіні ң «Аспанны ң жаппай таби ғ и тарихы мен теориясы» (1755) деген кітабында метафизиканын т ұ йы қ ше ң берін бірінші болып б ұ зып, планеталарды ң ал ғ аш газ ғ а ұ қ сас т ү мандарды ң қ оюланып, қ атаюынан, ө здігінен, еш- қ андай сырт қ ы к ү шті ң ә серінсіз пайда бол ғ анын шамалады. Б ұ л Н. Коперниктен кейінгі ғ ылым ғ а қ осыл ғ ан ү лкен ү лес едІ. «Сын» кезе ң інде ол «Таза акыл ғ а сын» (1781), «Практикалык а қ ыл ғ а сын» (1788) деген е ң бектерін жазды.

И. Кант д ү ниені ө здігінен, бізді ң санамыздан тыс ө мір с ү ретін « ө зіндік зат» (вещь в себе) ж ә не «бізді ң зат» (вещь для нас) деп екіге б ө лді. Ол д ү ниені ң танымдылы ғ ын мойындамай, жо ққ а шы ғ арды. Ол сонымен қ атар субъективтІк идеалист, дуалист жылы И. Кант «Прологомендер» («Кіріспе») деген е ң бегін жазды. Онда ол ө зіні ң философияда ғ ы теориялы қ бастамаларын аны қ тады. И. Кант философиялы қ категориялар т ә жірибеден тыс, о ғ ан дейін адам басында таза идея к ү йінде пайда болады деп жазды. Оларды ң 12т ү рі: б ү тіндік, на қ тылы қ, терістеу, бірлік, к ө птік т.б.

"Таза а қ ыл ғ а сын" деген е ң бегі т ө рт тараудан т ұ рады. транцсиденттік этика транцсиденттік аналитика (талдау), транцсиденттік диалектика ә діс туралы трансиденттік ілім

Осы е ң бекті ң ү шінші тарауында И. Кант агностік пікірін ү ш т ү р ғ ыда дэлелдейді: а қ ылды психология (жан туралы ілім). Оны ң бар екенін, не жо қ екенін ешкім д ә лелдей алмайды а қ ылды космология (с ә лем туралы ілім). Оны ң бастауы не шегі бар ма? Д ә лелдеу қ иын а қ ылды теология ( құ дай туралы ілім). Оны ң бар, не жо қ екенін де ешкім д ә лелдей алмайды,

И. Кантты ң а қ ыл ғ а сыятын та ғ ы бір пікірі - антиномия, былайша айт қ анда, санада қ арсыласты қ бар дегені. Айт қ анын на қ тылай келіп, ол ә рбір ойды ң кері т ү рі бар деді. М ә селен, д ү ние уакыт жа ғ ынан да, ке ң істік жа ғ ынан да шекті. Екінші ой - олар қ ай жа ғ ынан ал ғ анда да шексіз. Немесе д ү ниені ң пайда бол ғ ан мерзімі жо қ, б ұғ ан қ арама- қ арсы пікір: д ү ниені ң пайда бол ғ ан мерзімі бар. Немесе ә рбір к ү рделі зат қ арапайым б ө лшектерден т ұ рады. Екіншісі, д ү ниеде қ арапайым зат м ү лде жо қ, б ә рі к ү рделі. Та ғ ы да бір пікір: д ү ниені т ү сінуге себептілік жеткіліксіз. Екіншісі - д ү ниеде б ә рі де себепті, байланысты болады. Д ү ние – м ә нді, д ү ние – м ә нсІз, т.б. И. Кантты ң осы антиномиясы Гегельді ң қ арама- қ арсылы қ тарды ң бірлігі мен к ү ресі деген зандылы қ ты ашуына ү лкен ы қ пал жасады.

Иоганн Готлиб Фихте ( ) - И. Кантты ң ш ә кірті. Оны ң басты е ң бегі - « Ә р қ илы жа ң алы қ ты сынау т ә жірибесі». Ол - субъективтік идеалист. Фихтені ң пікірінше, на қ ты ө мір с ү ретін тек бізді ң санамыз. Материалды қ д ү ние, болмыс, таби ғ ат тек бізді ң санамызда, бізді ң сезімімІзде, елесімізде, үғ ымымызда болады. Оны ң пікірінше, практикады қ істен сана б ұ рын басталады. Сана іштен туады. Фихтені ң та ғ ы бір пікірі - д өң гелектер туралы ілім. « Қ андай да бір шынды қ болмасын, ол - «менні ң » жемісі» дейді философ. Біра қ «менні ң » екі т ү рі бар: жекелік «мен» ж ә не абсолюггік «мен». Б ұ л екеуі ты ғ ыз байланыста. Егер «мен-ді» «мен емес» бейнелейтін болса, онда субъект теориялы қ болады да, ал егер керісінше болса, онда ол практикалы қ болады. Ал 1800 жылдан кейін ол «мен еместі» «менге» біржо-лата ба ғ ындырады. Сонды қ тан ол И. Кантты «мен еместі», былайша айт қ анда, санадан тыс « ө зіндік затты» мойында ғ аны ү шін сынады

Идеалистік ба ғ ытты ң ө кілі Фридрих Шеллингке Фнхтені ң ә сері зор болды. Біра қ ол Фихтеден бас тартты. Шеллинг объективтік идеалист болды. Оны ң пікірінше, ә лем - объективтік идеяны ң, ә лемдік рухты ң на қ ты бейнесі. Оны ң е ң бектеріні ң ө зегі - саналылы қ пен санасызды қ ты ң ара қ атынасы. Шеллингті ң пікірінше, д ү ниені абсолюттен туындайтын санамен т ү сіндіру м ү мкін емес, ол - иррационалды, ал ғ аш қ ы, сана ғ а емес, ыры ққ а,. Олай болса, д ү ниені ң бастамасы - қ ара ңғ ы стихия оны ң бостанды қ ка ү мтылуына негізделген. Фихтеге карама- қ арсы ой айтып, Шеллинг «менді» д ү ниені ң бірден-бір ө зегі, абсолюттік субъект емес, таби ғ аттан, адамнан тыс рухани негіз, объективтік сана деп қ орытады. Таби ғ ат - ә лемдік рухты ң санасыз бейнесі, н ә тижесі, ал адамзат - ә лемдік рухты ң саналы ә рекеті. Ол «Жа- ң алы қ ашу философиясы» деген е ң бегінде «таби ғ атты ң барлы қ қү былыстары белгілі ретпен жасалады, оны ң ә рбір жа ң а сатысы б ұ рын ғ ыдан сергек, саналы болып келеді» деп т ү жырымдады.

Георг Вилъгельм Фридрих Гегель - классикалы қ неміс философиясыны ң к ө рнекті ө кілі, объективтік идеалист. Гегель ө зіні ң «Барлы қ а қ ыл ғ а сыятын н ә рсе - шынды қ, барлы қ шынды қ а қ ыл ғ а сыяды» деген ка ғ идасын И. Фихтеден алып дамытты. Басты е ң бектері: « Логика ғ ылымы», Философиялы қ ғ ылымдар энциклопедиясы», « Құқ ы қ философиясы», «Дін философиясы», «Философия тарихы туралы лекциялар», Тарих философиясы туралы лекциялар»,

Гегель философиясыны ң ж ү йесі мынандай ү ш б ө лімнен т ұ рады: Логика Таби ғ ат философиясы Рух философиясы (феноменология)

Гегель философиясыны ң басты м ә селесі - ә лемдік рух, абсолюттік идеяны ң б ү кіл д ү ниеден б ұ рын пайда бол ғ анды ғ ы. Б ұ л пікірді Гегель «Логика ғ ылымы» деген е ң бегінде жан-жа қ ты баянда ғ ан. М ү нда ол абсолютгік идеяны, д ү ниеж ү зілік рухты таби ғ ат, қ о ғ ам пайда бол ғ ан ғ а дейін ә лі еште ң е емес, таза идея к ү йінде қ арап, оны ң диалектиканы ң ү ш жалпылы қ за ң дары – санны ң сапа ғ а к ө шуі, қ арама-карсылы қ ты ң бірлігі ж ә не к ү ресі, терістеуді терістеу негізінде, ө здігінен қ оз ғ алып, дамуын идеалистік т ұ р ғ ыда алып карайды.

Б ү л зандарда Гегель берген к ө птеген философиялы қ д ұ рыс аны қ тамалар да бар. Біз оны ң, м ә селен, м ө лшер - санды қ сапа, немесе сапалы қ сан деген, сондай-а қ « қ арама- карсылы ққ а», « қ айшылы ққ а», «сан ғ а», «сапа ғ а», «терістеуге», т.б. берген аны қ тамаларын қ олданамыз. Біра қ Гегель идеалистік т ү р ғ ыдан таза идеяны ң бірте-бірте абсолютгік идея ғ а, ә лемдік сана ғ а, б ү кіл д ү ниені жасаушы демиургке айналуын қ иял т ү рінде т ұ жырымдады. Ә рине, б ұғ ан қ осылу ғ а болмайды. Ө йткені идеяны ң даму зандылы қ тары - тек объективтік шынды қ ты ң даму за ң дылы қ тарыны ң санада ғ ы к ө шірмесі, бейнесі ғ ана. Гегельді ң пікірінше, таби ғ ат-абсолюттік идеяны ң зат қ а айнал ғ ан, ө згеше ө мірі. Б ұ л пікір Гегель философиясы ж ү йесіні ң екінші б ө лімі - «Таби ғ ат философиясында» баяндалады. Біра қ таби ғ ат дамымайды, тек ке ң істікте қ анатын жазады. Гегель е ң бегінде механика, физика ж ә не тіршілік мэселелері қ арастырылады. Ол материяны да с ө з етеді, біра қ оны д ү ниені ң негізі ретінде емес, идеяны ң бір к ө рінісі - үғ ым ретінде қ арастырады.

«Химия құ былыстарында, - дейді Гегель, - органикалы қ емес таби ғ ат ө зіні ң е ң жо ғ ары н ү ктесіне жетеді».« Органикалы қ физиканы ң шегі -тіршілік», - дейді Гегель. Оны ң философиясы ж ү йесіні ң ү шінші б ө лігі -рух философиясы. М ұ нда ол ә лемдік рух таби ғ агган жо ғ ары к ө теріліп, ө зіне- ө зі айналады. Гегель б ү л б ө лімде азаматты қ ко ғ амды, мемле-кетгі, к үқ ы қ ты, эстетиканы, дін философиясын әң гіме етеді. Сондай-а қ ол сана, ө зіндік сана, а қ ыл, рух феноменологиясын, м ә дениет м ә селелерін арнайы алып қ арайды. Гегельді ң пікірінше, дуниеж ү зілік тарих шы ғ ыстан батыс қ а ауысып келеді. Револгоция, Гегельше, субъективтік рухты ң абсолютгік жаратушы рухты ң жаса ғ ан шынды ғ ына наразылы ғ ы екен. Со ғ ысты Гегель адам қ о ғ амыны ң рухани Іріп-шіруінен са қ тап, қ о ғ амды моральды қ жа ғ ынан тазартатын, ны ғ айтатын құ былыс, ә рекет деп т ү сіндірді. Б ұ л Гегельді ң кешірілмейтін қ ателік-теріне жатады. Дегенмен, философияда оны ң орны ерекше.

Людвиг Фейербах - классикалы қ неміс философиясыны ң со ңғ ы ө кілі. Германияда ғ ы ж ү з жыл ғ а созыл ғ ан идеалистік, діни к ө з қ арасты ң т ү ндігін батыл сыпырып тастап, ө зін ашы қ тан-ашы қ материалиспін деп жариялады. Онын басты е ң бектері: « Христианды қ ты ң м ә ні», «Болаша қ философиясыны ң негізгі қ а ғ идалары»

Ол дуниені ң материядан т ү ратынын мойындап, таби ғ атты ң санадан тыс, о ғ ан ба ғ ынышсыз екенін д ә лелдеді. Ол рух пен дене арасыны ң алша қ ты ғ ын жойды. Фейербах болмысты бастауыш, сананы баяндауыш деп қ арады. Таби ғ ат денелерден, материядан, сезімдік жасайтын құ былыстардан т ұ рады, деп жазды Фейербах. Таби ғ ат м әң гі ж ә не шексіз. Оны ң ойынша, сана - соны ң тек к ө шірмесі, ал психолог- идеалист сол к ө шірмені тупн ұ с қ а ретінде т ү сіндіреді. Біра қ ол антропологиялы қ ма-териализмді қ уаттады. Ө йткені ол барлы қ материализмді т ұ рпайы материализм деп т ү сініп, барлы қ материализм атаулыны XIX ғ асырда пайда бол ғ ан т ү рпайы материализммен шатастырды. Сондыктан ө зін одан аула қ ұ стама қ болды.

«Шынды қ - идеализмде емес, материализмде емес, шынды қ тек антропология», - деп жазды Фейербах.Біра қ ол ө зіні ң антропологиялы қ материализміні ң на ғ ыз метафизикалы қ материализм екенін бай қ амады. Таным сезімнен басталады, деп уа ғ ыздады Л. Фейербах. Шынды қ ты ң д ә йегі - оны ң іштен ту ғ ан сана ғ а сай келуі деп т ү сінді. Б ұ л оны ң идеализмге жаса ғ ан орынсыз кешірімі болатын. Л. Фейербах Гегельді ң идеализмін орынды сынай отырып, оны ң диалектикасыны ң м ә нін тусінбей, оны керексіз деп, теріске шы ғ арды. Л. Фейербах христиан дінін де орынды сынады, біра қ діннен ол біржолата қ ол ү збеді.

Болаша қ философиясыны ң негізгІ қ а ғ идалары» деген е ң бегінде Л. Фейербах қ о ғ амиы ң қ оз ғ аушы к ү ші -адамны ң адам ғ а с ү йіспеншілігі, ә сіресе, ерлер мен эйелдер махабба-ты деп т ү сінді. Осындай байланысты ол дін деп қ арады. Б ү л да Л. Фейербахты ң идеализмі болатьш. Л. Фейербах Гегельді ң идеалистік философиясын сынап талда ғ анымен, айналып келгенде, ол ә сіресе қ о ғ а ануда идеализм ше ң берінен шы ғ а алмады

Көне Қытай философиясы

Қ арастыратын с ұ ра қ тар – К ө не Қ ытай философиясыны ң идеологиялы қ -практикалы қ сипаты, негізгі мектептері ж ə не ө кілдері.

К ө не Қ ытайды ң негізгі философиялы қ ескерткіштері: И цзин - Ө згерістер кітабы, Ши цзин - Ө ле ң дер кітабы, Шу цзин - Тарих кітабы. К ө не Қ ытай философиясыны ң негізгі мектептері: Конфуций мектебі, даосизм, легизм, моиз, натурфилософия ж ə не номиналистер мектебі

К ө не Қ ытай философиясыны ң негізгі ұ ғ ымдары. Адамды с ү ю (жэнь) - Е ң ə уелі ə ке мен ұ лды ң, билеуші мен шенеуніктерді ң, дос адамдарды ң, а ғ а-ініні ң арасында ғ ы қ арым- қ атынастарды бейнелейді, сонан со ң ғ ана жалпы адамдар арасында ғ ы с ү йіспеншілікті білдіреді. Алтын орта (чжун юн) -Конфуций философиясыны ң басты ұғ ымдарыны ң бірі. Б ұ л жетілген мораль ү лгісі, адам еш н ə рседе де шектен шы ғ ып кетпеуі керек дегенді білдіреді. Асыл адам, бекзат адам (цзюнь-цзы) - адамгершілігі жо ғ ары, жан-жа қ ты жетілген, алтын орта ғ а жеткен, ізеттілік, шыншылды қ, са қ ты қ секілді қ асиеттерге ие ж ə не бас қ а адамдарды ң адамгершіліктік жетілуіне к ө мектесуші адам. Б ұ л ұғ ым ғ а қ арсы ұғ ым - т ө мен адам ұғ ымы. Дао -д ұ рыс жол, космосты қ ж ə не адамгершіліктік за ң, Қ ытай философиясыны ң басты категориясы, ол бас қ а категорияларды ң б ə рін қ амтиды. Дао ө зінен ө зі дамитын универсумні ң жо ғ ар ғ ы принципі, барлы қ бар н ə рселерді ң ал ғ аш қ ы бастауы, д ү ниені ң генетикалы қ бірлігі ретінде т ү сіндіріледі. Ди - а ғ аны сыйлау

Инь ж ə не Ян - этимологиялы қ ма ғ ынасы т ө бені ң немесе ө зен жа ғ асыны ң к ө ле ң кесі мен к ү нгейі дегенді білдіреді. Инь мен Ян д ү ниедегі ретсіздіктерді т ə ртіпке келтіруші К ө к пен Жер к ү штері ретінде қ арастырылады. Олар бір-біріне қ арама- қ арсы, біра қ оларды ң ү ндесіп, бірігуі бар н ə рсені ң б ə рін бас қ аратын адамды д ү ниеге ə келді Ли - ритуал, салт, этикет. Сяо - ата-ананы құ рметтеу. Тянься - (орысша Поднебесная), К ө касты, Қ ытай еліні ң, мемлекетіні ң синонимі, қ ытайлы қ тар ө здерін u1179.азірге дейін осылай атайды Ци - этимологиялы қ ма ғ ынасы пісіп жат қ ан к ү рішті ң буы дегенді білдіреді, бірнеше ма ғ ына ғ а ие: белгісіз, сапасы жо қ ал ғ аш қ ы зат.

К ө не Қ ытай философиясыны ң негізгі ө кілдер Конфуций - Кун –Фу-цзы (Кун Ұ стаз) - бізді ң д ə уірімізге дейінгі жылдары ө мір с ү рген, к ө не Қ ытай философиясыны ң е ң к ө рнекті ө кілі, қ ызмет етушілер философиясы деген атау ғ а ие бол ғ ан философиялы қ мектепті ң - Конфуцийшілдікті ң негізін қ алаушы. Б ұ л мектеп ал ғ ашында жу - ғ алым-интеллектуалдар мектебіні ң ілімі деп аталды. Ө зіні ң философиялы қ мектебін Конфуций ө мірлік т ə жірибе жина қ тап, адам ғ а қ ажетті алты ө нерді - салттарды білу, музыканы т ү сіну, сада қ ата білу, к ү йме арба айдау, жаза ж ə не санай білу істерін ме ң герген, ə бден кемелденген жасында құ рды деп есептеледі. Ө зіні ң қ о ғ амда ғ ы ролін Конфуций ө те қ арапайым ба ғ алап, ө зін жа ң а ілімді жасаушы емес, к ө не данышпандарды ң (шэн) Шу цзин ж ə не Ши цзин кітаптарында ғ ы даналы ғ ын халы ққ а жеткізуші ғ анамын деп т ү сінген Лунь юй ( Əң гімелер мен пікірлер) е ң бегі Конфуций туындысы ретінде қ абылданады. Оны ң негізгі мазм ұ ны - мемлекет пен жеке адамды жан-жа қ ты жетілдіру жолдарын к ө рсету. Конфуцийді ң пікірінше, мемлекетті ң жа қ сы болма ғ ы оны құ рап отыр ғ ан адамдар ғ а байланысты, сонды қ тан да жеке адамны ң міндеті - мемлекетке, ө зіне жо ғ ары т ұ р ғ ан адам ғ а қ ызмет ету.

Лао-цзы (Ли Дань) - даосизм ілімін қ алыптастырушы, бізді ң д ə уірімізге дейінгі 6 –5 ғ асырларда ө мір с ү рген. Лао-цзы даоны болмысты ң ал ғ аш қ ы себебі, м əң гілік, ө згермейтін бастауы деп т ү сіндірді. Адам ойлауда да, іс- ə рекетінде де осы дао жолын ұ стануы, я ғ ни у -вэймен айналысуы қ ажет. У- вэй тыныш келісу дегенді білдіреді, кейінірек ə рекетсіздік, еште ң еге араласпау деген қ азіргі ма ғ ынасында т ү сініле бастады. Мо-цзы (Мо Ди) - моистер мектебіні ң негізін салушы, бізді ң д ə уірімізге дейінгі жылдары ө мір с ү рген. Конфуций іліміне қ арсы Мо-цзы адамды с ү ю идеясын басты деп т ү сінді. Оны ң ойынша, елдегі жа ғ ымсыз құ былыстарды ң себебі - адамдарды ң бірін бірі жа қ сы к ө рмеуі. Адам ө зін ғ ана с ү йсе, м ұ ндай эгоизм мемлекетке з ұ лымды қ ə келеді. Мэн-цзы (Мэн Кэ) - Конфуций ілімін жал ғ астырушы, Қ ытай тарихшыларыны ң м ə ліметтері бойынша ол Конфуцийді ң немересіЦзы Сыды ң ш ə кірті бол ғ ан. Ө мір с ү рген жылдары - бізді ң д ə уірімізге дейінгі жылдар. Оны ң іліміні ң негізі - т ө ртадамгершіліктік бастау: адамды с ү ю, парыз, салттарды орындау ғ а ұ мтылу ж ə не а қ ыл-даналы ққ а ие адам таби ғ атыны ң мейірімділігі.

Қ ытай философиясы туралы ойларымызды қ орытындыласа қ, ө зіні ң ма ң ызын ə лі к ү нге дейін жойма ғ ан, қ азіргі заман ғ ы Қ ытай мемлекетіні ң қ алыптасып-дамуына ерекше ə сер еткен, жалпы ал ғ анда мемлекет м ү ддесін жеке адам м ү десінен жо ғ ары қ ойып, адамгершілік м ə селелерін зерттеген философия болды деуге болады.

Қ айта ө рлеу кезе ң і философиясыны ң гуманистік сарында болуына католиктік шіркеуді ң рухани қ ыспа ғ ынан құ тылу ғ а ұ мтыл ғ ан адамдарды ң еркіндік, бостанды қ туралы идеялары ы қ пал жасады. Жалпы ал ғ анда қ айта ө рлеу философиясы негізгі ү ш ба ғ ытта дамыды. Н.Кузанский, Пикоделла, Мирандолла, Леонардо да Винчи Н.Макиавелли, Томас Мор, Томазо Компанелла Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей

Леонардо да Винчи ( ) Гуманистік ойды қ алыптастырушы, оны жалпы адамзатты қ м ә дени құ былыс қ а айналдырушы, италияны ң ұ лы суретшісі, таби ғ ат зерттеуші ғ алым, к ө рнекті философ. Оны ң философиясы беделдікті ң ә серінен бас тартып, т ә жірибеге, адамны ң а қ ыл-ойыны ң к ү шіне сену негізінде таби ғ атты ң бірлігін, адамзат м ә дениетіні ң ө міршендігін д ә ріптеумен ерекшеленеді. Да Винчи ал-Фараби мен Ибн рушты ң екі ұ дайы а қ и қ ат теорияларына қ арсы болды. Оны ң ойынша, діни а қ и қ ат деген жо қ, себебі құ дайды ң ө зі жо қ, шын а қ и қ ат – тек ғ ылыми а қ и қ ат қ ана. Ғ ылымда табыс қ а жетуді ң бірден-бір жолы – математика т ә сілі мен т ә жірибе. Да Винчи ал ғ аш қ ыларды ң бірі болып сурет ө нері саласында сынны ң мазм ұ ны туралы пікір айтып, эстетикалы қ тал ғ амны ң қ алыптасуына ү лкен ә сер етеді.

Адам- еркін, бостанды ғ ы ж ү зеге асыруда қ о ғ амны ң мемлекеттік р ө лін к ө рсететін а ғ ымдарды ң ішінде ерекше орын алатын италиянды қ саяси қ айраткер ж ә не тарихшы Николай Макиавеллиді ң ( ) ілімі еді. Негізгі шы ғ армалары: Билеуші ж ә не Тит Ливиді ң бірінші декадасы туралы пікірлер, оларды ң принциптері т.б. Макиавелли Тит Ливиді ң шы ғ армалары негізінде саяси іс- ә рекет т ә ртібін ж ү йелеп, христианды ққ а дейінгі Рим империясыны ң этикасы мен к ү ші мен ұ лылы ғ ы сия қ ты қ асиетке ие болуы ү шін, ө з іс- ә рекеттерінде д ұ рыс деп тап қ ан тиісті шараларды қ олданулары қ ажет. Ал б ұ л жолда ә дептілік қ а ғ идалары мен азаматты қ бостанды қ ы ғ ыстырылып, ескерілмей қ алса, онда т ұ р ғ ан ештене де жо қ, билеуші о ғ ан к өң іл б ө лмеуі керек. Макиавеллиді ң б ұ л ілімі Макиавелизм деп аталып кеткен, саясатта ө з ма қ сатына қ алай жетсе ң де д ұ рыс деген қ а ғ иданы ң қ алыптасуына ә келіп со қ ты.

Ә лемдегі процестерді ө з за ң дылы қ тарына с ү йеніп, т ү сіндіруге ба ғ ыттал ғ ан Н. Коперник ( ) негізгі е ң бегі – Аспан денелеріні ң айналуы туралы ә лемні ң к ү н орталы қ жаратылысы қ а ғ идасыны ң негізінде Джордано Бруноны ң ( ) философиялы қ к ө з қ арастары қ алыптасты. Негізгі е ң бектері: Себептілік, бастама ж ә не бірт ұ тасты қ туралы, Ә лемні ң ж ә не заттарды ң шексіздігі туралы т.б. Бруноны ң пікірінше, таби ғ аттан тыс еш қ андай к ү ш жо қ. Ол ке ң істікте де, уа қ ытта да шексіз, ал қ оз ғ алыс оны ң ө мір с ү ру т ә сілі. Таби ғ ат ө з за ң дылы ғ ымен дамиды. Ә лем мен құ дай бір. Ә лем –универсум, жал ғ ыз ғ ана м ә нділік. Сонды қ тан ол м әң гі ж ә не ө згермейді. Барлы қ заттар ө шпейтін, м әң гі, қ оз ғ алыста б ө лшектерден т ұ рады. Оларды Бруно – монада деп атайды. Монаданы ң материалды қ денелерге ғ ана емес, психика ғ а да қ атысы бар. Ал психикалы қ құ былыс барлы қ заттар ғ а т ә н бол ғ анды қ тан ә лемде жансыз денелер жо қ. Осыдан келіп Бруно ә лемде шексіз ж ә не сансыз к ө п тіршілік т ү рлері болуы ә бден ы қ тимал деген т ұ жырым жасайды. Бруноны ң к ө з қ арасынан ж ү йеленген т ү рде қ олданыл ғ ан Демокрит пен Гераклитті ң ілімдеріні ң ы қ палын бай қ аймыз.

Коперник пен Бруноны ң ілімдерін ә рі қ арай жал ғ астыр ғ ан итальян астрономы, физигі, математигі, философы Г.Галилей ( жж.) Ғ ылымны ң жа ң а екі саласына байланысты математикалы қ д ә лелдемелер мен пайымдаулар, Таби ғ ат туралы кітап, т.б. е ң бектер жаз ғ ан. Галилейді ң ғ ылымда аш қ ан екі жа ң алы ғ ы 1) қ атты ж ә не серпілмелі заттарды ң сырт қ ы к ү штерге қ арсылы ғ ы; 2) денелерді ң құ лау за ң дылы қ тары – оны ң философиялы қ к ө з қ арасыны ң қ алыптасуына ү лкен ә сер етті. Оны ң пікірінше, философия алфавит ә ріптерінен бас қ аша ә ріптермен жазыл ғ ан таби ғ ат кітабын о қ уы керек. Таби ғ атты ң кітабы ұ шб ұ рыш, квадрат, д өң гелек, шар, т.б. т ә різдес. Оларды о қ у ү шін схоластикалы қ ойланып-тол ғ ануды ң қ ажеті жо қ, керісінше, таза т ә жірибеге с ү йенген математикалы қ т ә сіл керек. Ғ ылыми зерттеу ж ұ мысында еш қ андай беделді мойындамау керек, тек к ү мандану ғ ана оны ілгері дамытады. Теория, концепцияларды – ба қ ылау, эксперимент негізінде, индуктивтік т ә сілді қ олданып т ұ жырымдау ғ а болады. Тек механикалы қ ә діс қ ана ә лемдегі құ былыстарды ж ә не оларды ң м ә нін т ү сініп-білуге м ү мкіндік беретіндіктен, бос схоластикалы қ ойлау ғ а ә келетін дедуктивтік т ә сілді ң ө міршендігі жо қ. Ол Коперник пен Бруно сия қ ты Жер ө з осі мен К ү нді айналып ж ү реді ж ә не ол к ү н ж ү йесіндегі к ө птеген планеталарды ң бірі ғ ана, ал к ү н ж ү йесі ә лемде сансыз к ө п ж ә не оларды ң к ө пшілігінде жердегідей тіршілік болуы ғ ажап емес деген пікір айтты.

Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Николай Кузанский ( ) салды. Ол философияның негізгі Мәселесін идиалистік тұрғыдан шешті. Ол кеңістік- Тің шегі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген Схоластикалық діни пікірге күмән келтірді, Дүниенің шексіздігін уағыздады.

Т а н ы м Т а н ы м

Д ү ниені танып-білуді ң м ә ні А қ ыл-параса,сана-сезім иесі ретінде адамны ң е ң басты қ аиеттеріні ң бірі - ө зін қ орша ғ ан ортаны танып – білуге деген ерекше ұ мтылыс. Адам айналасында ғ ы ә леуметтік д ү ниені, таби ғ и ә лемді танып білу барысында оларды ң ішкі құ пиясына үң іледі, қ асиеттерін аны қ тайды,даму за ң дылы қ тарын біледі, ө зіні ң орнын, бас қ а адамдармен қ арым- қ атынасын белгілейді. Д ү ниені танып-білуді ң негізінде құ былыстарды ң адам санасында бейнелен -уі жатады. Бейнелеу теорииясыны ң м ә ні мынада:заттар, құ былыстар мен процестер ж ә не оларды ң қ асиеттері мен ма ң ызды байланыстары танып-білуші субъектіден т ә уелсіз ө мір с ү реді. Т ү йсіктерді ң, қ абылдауды ң ж ә не а қ ыл-ой ар қ асында біз заттарды, оларды ң қ асиеттерін танып-білеміз. Таным –сырт қ ы заттар мен құ былыстарды ң, оларды ң қ атынастарыны ң адам санасында идеалды образдар ж ү йесі ретінде бейнелеуіні ң қ айшылы ққ а толы к ү рделі пройесі. Кейбір философтар д ү ниені танып-білу м ү мкіндігін м ү лде жо ққ а шы ғ арады, абсолютті а қ и қ ат,заттарды ң ішкі м ә ніне таным ар қ ылы жетуді мойындамайды, м ұ ндай позиция агностицизм д,а.(Д.Юм, И.Кант)

Таным процесіні ң диалектикасы Танымны ң субъектісі деп жеке адамдарды, таптар мен ә леуметтік топтарды, ке ң ма ғ ынада ал ғ анда, т ұ тас тарихи на қ тылы қ о ғ амды айту ғ а болады. Танымны ң объектісі Материалды қ ж ә не рухани д ү ниені ң қ о ғ аммен практикалы қ ж ә не теориялы қ т ұ р ғ ыдан қ арым- қ атынас қ а т ү сетін, на қ ты тарихи іс- ә рекет барысында субъекті игерген б ө лігі.

Таным объектілері адамны ң практикалы қ қ ызметімен ты ғ ыз байланысты ж ә не ә р қ ашан со ғ ан т ә уелді болады. Практика дегеніміз- адамдарды ң таби ғ атты ж ә не қ о ғ амды қ қ ұ былытарды нысаналы т ү рде ө згертуге ба ғ ыттал ғ ан қ о ғ амды қ ж ә не материалды қ қ ызметі. Сезімдік таным дегініміз-сезім м ү шелері:к ө ру,есту,сезіну ж ә не бас қ алар ар қ ылы ж ү зеге асырлатын танып білу. Сезім м ү шелері болса бізді ң айналымызда ғ ы д ү ние туралы м ә ліметтер санамыз ғ а келіп кіретін бірден бір арна болып табылады. Сезім м ү шелері ү ш формада болады: Т ү йсік Қ абылдау Елестеу

Логикалы қ ойлауды ң негізгі т ү рлері: Ұғ ым (логикалы қ ойлауды ң аса ма ң ызды элементі. Б ү кіл ойлау процесі ұғ ымдар ту ғ ызу, оларды ж ү йеге келтіру ж ә не пайдалану жолымен қ алыптасады) Пікір (заттар мен құ былыстар арасында ғ ы байланыстар мен қ атынастар б ө лшектелген ж ә не ке ң інен жина қ тал ғ ан т ү рде бейнеленеді.) Ой т ұ жырымы (осы ар қ ылы біз бастап қ ы білімнен логикалы қ жолмен жа ң а білім аламыз)

А қ и қ ат теориясы А қ и қ ат –танымны ң негізгі ма қ саты. А қ и қ ат дегеніміз- бізді ң білімізді ң бізден тыс қ ары т ұ р ғ ан объектіге с ә йкес келуі, оны ң санамызда д ә л к ө рініс тауып,бейнелеуі. А қ и қ ат қ а жету субъект пен объект арасында ғ ы ө зара байланыс негізінде ж ү ріп жататын ә леуметтік-тарихи процесс Салыстырмалы а қ и қ ат- толы қ емес білім Абсолюттік а қ и қ ат- толы қ ж ә не д ә л білім

Ғ ылыми танымны ң ә дістері мен т ү рлері Таным ө те к ү рделі, қ айшылы ққ а толы, ұ за ққ а созылатын процес бол ғ анды қ тан, оны іске асыру барысында т ү рлі ә дістер мен т ә сілдер қ олданылатыны ө зінен- ө зі т ү сінікті. Ке ң ма ғ ынада ә діс дегеніміз белгілі бір м ә селені шешу ү шін та ң дап алын ғ ан жол, қ олданылатын айла мен ә рекеттер жиынты ғ ы. Ғ ылыми таным ә дістерін қ олдануды ң басты ма қ саты-шынайы, а қ и қ ат білімге қ ол жеткізу. Эмпириялы қ,теориялы қ Ба қ ылау Эксперимент Модельдеу Анализ Индукция Дедукция Абстракциялар На қ тылы ққ а Тарих Логикалы қ Ж ү йелік- құ рылымды қ

СанаСана

Сана м ə селесі философияда ғ ы басты ж ə не к ү рделі, т ү сіндіруге қ иын м ə селелерді ң бірі, себебі сананы к ө ру, ө лшеу, сезім м ү шелері ар қ ылы қ абылдау м ү мкін емес, біра қ сана адамны ң жануарлар д ү ниесінен ерекшелігін к ө рсететін факторларды ң бірі, сана ар қ ылы адам мен оны қ орша ғ ан ортаны ң арасында ғ ы байланыс ж ү зеге асырылатыны к ү м ə нсіз. Сонды қ тан да философия тарихында сана, жан, бейсаналы қ ұғ ымдарыны ң т өң ірегінде ү немі пікір таластар ж ү ріп отырды ж ə не олар қ азірде жал ғ асуда.

Сананы т ү сінудегі ə р т ү рлі к ө з қ арастарды біріктіріп, екі ү лкен топ қ а б ө луге болады: Материалистік – сананы материяның дамуында пайда болатын табиғи қасиеті деп түсіну; Идеалистік - сананы материяға жат,одан алғашқы, жаратылыстан тыс пайда болатын рухани субстанция деп ұғыну. Жаратылыстану ғылымдарының дамуының нақты жетістіктері сананың мəні, генезисі туралы сауалдарға жауап берді деп айтуға болады.

Сананы ң таби ғ аты қ о ғ амды қ, я ғ ни ол тарихи эволюция н ə тижесінде қ о ғ амда қ алыптасты ж ə не сананы ң дамуы қ о ғ амды қ ортада ғ ана м ү мкін болма қ. Сананы ң қ алыптасуыны ң ал ғ ышарты ретінде е ң бекті атау ғ а болады. Е ң бекті ң ар қ асында адам ө зіні ң к ү нделікті ө мір с ү руіне ж ə не таби ғ атты ң д ү лей к ү штерінен қ ор ғ ану ғ а қ ажетті н ə рселерді жасады, таби ғ ат заттарыны ң жа ң а қ асиеттерін ашты, ой- ө рісін ке ң ейтті, е ң бек құ ралдарын бірте-бірте жетілдіре т ү сті. Е ң бекті ң дамуы қ о ғ амда ө мір с ү ріп отыр ғ ан адамдарды жа қ ындатты, оларды ң бір-біріне бірде ң е айту қ ажеттілігі туды, араласу құ ралы ретінде тіл пайда болды. Е ң бек пен тіл адамны ң миын, сезім органдарын дамытты, есту, к ө ру, сезу, қ абілетін к ү шейтті, санасын қ алыптастырды. Абстракциялау ғ а, т ұ жырым жасау ғ а құ штарлы қ е ң бек пен тілге қ айта ə сер етті, оларды дамыту ғ а жа ң а к ү ш берді. Сана, сонымен қ атар, бейнелеуді ң жо ғ ар ғ ы формасы. Бейнелеу барлы қ материя ғ а т ə н қ асиет. Объективті ө мір с ү ретін заттар, құ былыстар,процесстер бір-біріне ү немі ə сер етіп отырады ж ə не белгілі бір д ə режеде ө згерістерге ұ шырайды. ə рбір зат, құ былыс ө зі ə сер еткен н ə рседе ө зіні ізін, бейнесін қ алдырады.

Қ арапайым бейнелеу – бейнелеуді ң б ұ л т ү рінде субъект Объектіні ң белсенділігін ту ғ ызбайды (мысалы, затты ң суды ң немесе айнаны ң бетінде бейнеленуі). Информациялы қ бейнелеу - бейнеленуші бейнелеушіні ң бойында белсенді ə рекет, ө згерістер жасайды. М ұ ндай бейнелеу тірі таби ғ атта да, қ о ғ амда да кездеседі. Мысалы, лекция о қ ушы ұ стазды ң студентті ң санасында жа ң а ойлар оятуы, қ арапайым бір клеткалы жануарлар мен ө сімдіктерді ң тітіркенуі. Ә леуметтік бейнелеу - қ о ғ амды қ болмысты ң жеке ж ə не қ о ғ амды қ санада, ой-пікір, к ө з қ арас, идея, теорияларда бейнеленуі. Бейнелеуді ң е ң жо ғ ар ғ ы формасы де ң гейіне к ө терілгенге дейін сана материяны ң т ө менгі формаларыны ң эволюциясыны ң сатыларынан ө тті.

1) тітіркену - ө сімдіктерді ң ысты қ -суы ққ а, т ə улік уа қ ытына, бас қ а сырт қ ы ə серлерге реакциясы. 2) сезімталды қ - жануарлар д ү ниесіне т ə н. Организм ө зіне биологиялы қ жа ғ ынан ал ғ анда қ ажетті емес, сонымен бірге биологиялы қ т ұ р ғ ыдан бейтарап, біра қ онымен қ осыла отырып, информациялы қ ма ң ызы бар н ə рсеге реакция бере алады, я ғ ни т ү йсік ту ғ ызады. М ұ ндай бейнелеу тірі организмні ң ішкі ж ұ мысын, информацияны қ орыту ж ұ мысын к ү рделендіріп, нерв ж ү йесіні ң негізін қ алайды. Мысалы, а ң дар ө з жауларын к ө ргенде организміні ң барлы қ м ү мкіндіктерін жина қ тап, шабуыл ғ а немесе қ ор ғ ану ғ а дайындалады. Біра қ жануарлар ой қ орыту ғ а қ абілетсіз. 3) психикалы қ бейнелеу - нерв ж ү йесімен ты ғ ыз байланысты. Субъект пен объектіні ң бір-бірне ə сері негізінде психикалы қ образ (бейне) қ алыптасады, ол нерв клеткаларында са қ талып, керек уа қ ытында қ ажетке асады. 4) адам санасы - бейнелеуді ң е ң жо ғ ар ғ ы т ү рі.

Өзіндік сана - адамның өзін саналы тіршілік етуші ретінде түсіне білуі, өзіне деген сыни көзқарасы, өз мүмкіндіктерін бағалай білуі. Өзіндік сана рефлексия феноменімен тығыз байланысты. Рефлексия - тұлғаның өзі туралы ойлануы, ішкі рухани дүниесінің тылсым қатпарларына үңілуі. Адам рефлексиясыз өзінің жанында не болып жатқанын түсіне алмайды. Рефлексия деңгейі əртүрлі болуы мүмкін. Рефлексиясы жоғары, өзін танып-білуге, өзіне сыни көзқарас қалыптастыра білген адам міндетті түрде өзгереді. Сана жəне өзіндік сана туралы айтқанда саналылық аспектісін міндетті түрде қарастыру қажет. Саналылық - адамның өз қылықтарының қоғамдық салдарларын, қоғам алдындағы парызын түсінуі. Саналылық тұлғаның іс-əрекеттерінің адамгершіліктік-психологиялық сипаттамасы болып табылады, адамның өзінің мүмкіндіктері мен мақсаттарын көре білу қабілетіне негізделеді жəне ол жаны сау тұлғаның қасиеті.

Бейсаналылы қ (бессознательное) - адам т ү йсінбейтін Психикалы қ құ былыстарды ң жиынты ғ ы. Олар ғ а биологиялы қ т ү рде т ұқ ым қ уалау ар қ ылыберілетін инстинктілер, автоматты т ү рде жасалатыніс- қ имылдар стереотиптері, сезімдік ж ə не интеллектуалды қ интуиция, т ү с к ө рулер,гипнотикалы қ к ү йлер ж ə не т.б жатады.

Қ о ғ амды қ сана - қ о ғ амны ң ө зін- ө зі, ө зіні ң қ о ғ амды қ болмысын ж ə не қ орша ғ ан ортаны т ү йсінуіні ң (осознание) н ə тижесінде пайда болатын қ о ғ амда ғ ы ə рт ү рлі пікірлерді ң,теорияларды ң, идеяларды ң, діни сенімдерді ң жиынты ғ ы. Ол қ о ғ амды қ болмысты бейнелейді, біра қ салыстырмалы т ү рде белсенді, я ғ ни, қ о ғ амды қ болмысты пассивті бейнелеп қ ана қ оймай, ө зі де қ о ғ амды қ болмысты ң дамуына белсенді ə сер етіп отырады. Қ о ғ амды қ сана ж ə не жеке сана. Жеке сана мен қ о ғ амды қ сананы ң ара қ атынасын жеке мен т ұ тасты ң ара қ атынасы ретінде Қ арастыру ғ а болады. Жеке сана қ о ғ амды қ сананы ң б ө лігі, оны ң құ рамында қ о ғ амды қ сананы ң элементтері ыл ғ и да болады. Адам ө мірге келгенде қ о ғ амда ө зіне дейін қ алыптас қ ан ө ндірістік қ атынастар ғ а, қ о ғ амны ң экономикалы қ негізіне ғ ана емес, рухани м ə дениет пен м ə дени құ ндылы қ тар д ү ниесіне қ адам жасайды. Сонды қ тан да жеке адам қ о ғ амды қ сананы ң принциптерімен ж ə не шектеулерімен санасу ғ а м ə жб ү р.

Қоғамдық сананың құрылымы. Зерттеушілер қоғамдық сананың құрылымында қарапайым жəне теориялық, қоғамдық психология жəне қоғамдық идеология деңгейлерін, сонымен қатар, мынадай түрлерін:саяси сана, құқықтық сана, мораль, дін, өнер, ғылым жəне философияны атап көрсетеді.Қарапайым немесе əдеттегі сана - адамның қоршаған ортаны бейнелеуінің тарихи жағынан алғанда алғашқы тəсілі, қоғамның рухани өмірінің ажырамас бөлігі. Кейбір ойшылдар қарапайым сананы тоғышарлықсана, жаңаға қабілетсіз деп, төмен бағалайды. Мысалы, осындай менсінбеушілік Гегельде кездеседі, бірақ ол қарапайым сана жалпыадамзаттық мəдениеттің байлығын игеруге талпынса, ғылыми деңгейге дейін көтеріле алады деп сенеді. Ал Кант қарапайым санаға құрметпен қарады. Шынында да, қарапайым сана нақты өмір сүріп отырған адамдардың, қоғамның құрамдас элементтерінің санасы, бір тұлғаның екінші тұлғадан айырмашылығын көрсететін жəне оларды бір қоғамдық тұтастыққа біріктіретін рухани микрокосм, адамдардың күнделікті өмірлерінің қарапайым уайым-қуаныштарының, үміттері мен түңілулерінің жиынтығы. Қарапайым сананы зерттеу арқылы қоғамның жалпы көңіл-күйі, тыныс-тіршілігі туралы мол мəлімет алуға болады. Осы жерде қоғамдық психология ұғымын қарастырған дұрыс.

Қоғамдық психология дегеніміз - белгілі бір қызмет жəне басқа да жағдайлар арқылы біріктірілген адамдардың əлеуметтік көңіл-күйлері мен сезімдері, қоғамдық пікірлері, салт-дəстүрлері мен мінез-құлықтары жəне əлеуметтік əдеттері.Қоғамдық психология терминін ғылыми айналысқа итальяндық марксист Антони Лабриола 1896 жылы енгізіп, оны қоғамдық сананың бүкіл мазмұнына кіргізді. Бұл терминнің философиялық əдебиетте кеңінен тарауына орыс ойшылы Г.Плеханов үлкен үлес қосты. Ол қоғамдық сана терминін қоғамдық психика жəне таптық идеология деп бөліп, қоғамның психологиясын зерттеудің маңыздылығын атап көрсетті жəне онсыз құқық пен саяси мекемелердің тарихын да, мəдениеттің де, əдебиеттің де, философияның да, басқа рухани құбылыстардың да тарихын түсіну мүмкін еместігін ескертті. Қазіргі кезеңде қоғамдық психологияны зерттеумен əлеуметтік психология ғылымы айналысады. Жалпы алғанда, қоғамдық психология мен қарапайым сана қоғамдық сананың бір деңгейінде орналасқан. Теориялық сана. Адамның бойында тек қарапайым сана, немесе, тек теориялық сана болуы мүмкін емес, олар бірін-бірі толықтырып отырады. Теориялық сана - маңызды байланыстар мен заңдылықтардың ғылымда жəне қоғамдық сананың басқа формаларында бейнеленуі, ол тарихи жəне теориялық алғышарттарға, рухани қызметке сүйенеді. Осы анықтама арқылы қоғамдық идеологияның мəнін түсінуге болады. Философиялық əдебиетте идеология теория, негізделген, жүйелі, ретті білім деп қарастырылады.

Идеология - саяси, құқықтық, эстетикалық, діни, көркемдік жəне басқа идеялар мен концепциялардың жүйесінен тұратын, өзінде теориялық негіздермен қатар, іс-əрекет бағдарламаларын, идеологиялық ұстанымдарды көпшілікке тарату механизмдерін біріктіретін күрделі рухани құрылым. Қоғамдық психология мен қоғамдық идеологияның ерекшеліктері жəне бірлігі: 1)Идеология қоғамдық психологияны өзгертетін белсенді фактор; 2)Қоғамдық психология идеологияның таралу кеңістігі, бірақ ол пассивті негіз емес, ол идеологиялық құрылымдарды сұрыптап-таңдайды, кейбіреулерін қолдауы мүмкін, ал кейбіреулерін терістейді; 3)Идеология жүйелі түрде идеологтар мен саясаткерлердің қызметі арқылы жасалады.Қазіргі уақытта идеология термині қайта жаңғырып отыр деуге болады. Кеңестер Одағы дəуірінде ұзақ уақыт тым асыра идеологияландырылған қоғамда өмір сүргеніміз белгілі. Ол қоғам ыдыраған соң, идеологиялық вакуум пайда болды, тіпті қоғамтанушы ғалымдардың өзі бұл терминді айналып өтуге тырысты, қоғамды идеологиясыздандыру мəселесі де кеңінен талқыланды. Əрине, бұл көзқарас дұрыс емес, себебі əрбір мемлекеттің өзіндік құндылықтар жүйесі, қоғамның барлық мүшелерінің көзқарастарын бейнелейтін белгілі бір ұстаным-бағыты міндетті түрде болуы тиіс, қоғам онсыз өмір сүре алмайды. Осы күрделі жұмыс қазір белсенді қолға алынып, дамуда.

Мемлекеттік, жалпыұлттық идеологияның негізгібағыттары Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың ғылыми- теориялық еңбектерінде, Қазақстан халқына 2006 жылғы Жолдауында белгіленген. Оларды жалпы қорытсақ: 1) ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету; 2) ішкі ұлттық бірлікті нығайту; 3) Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру; 4) қоғамда жоғары тіл мəдениетін орнықтыру; 5) тұрақтылықты, азаматтық келісімді қалыптастыру жəне тағы басқа.

Қ о ғ амды қ сананы ң формалары. Қ о ғ амды қ сананы ң формалары м ə селесі ү немі қ ызу тал қ ыланып, оны ң санды қ құ рылымы туралы пікірлер ө згеріп отырады. Салыстырмалы т ү рде ал ғ анда, қ о ғ амды қ сананы ң формалары мыналар деуге болады: саяси сана, құқ ы қ ты қ сана, діни сана, ө нер, мораль (адамгершілік), ғ ылым ж ə не философия. Кейбір ғ алымдар қ о ғ амды қ сананы ң экономикалы қ ж ə не экологиялы қ формалары туралы да айтып ж ү р.

Құқықтық сана - адамдардың мемлекет тағайындаған заң ережелері мен заң мекемелерінің жиынтығы болып табылатын нақты құқыққа деген қатынастарын білдіретін көзқарастарының, идеяларының, теорияларымен түсініктерінің жиынтығы. Құқықтық сананың да екі деңгейі бар: 1) практикалық құқықтық сана - адамдардың құқықты практикалық қолдануы, қоғамда қабылданған нормативтік актілерге қатыстықылықтары, сыртқы іс-əрекеттері. Ол мынадай компоненттерден тұрады: құқықтық сезімдер, құқықтық дағдылар жəне əдеттер, құқықтық білімдер. Құқықтық сезімдер субъективті, оларды заң ережелеріне адамны реакциясы деуге болады. Мысалы, əділеттілік сезімі, еркіндік сезімі, немесе ашу-ыза. Құқықтық дағдылар - адамның заң талап ететін сыртқы əрекеттер жасай білуі, бұл əрекеттердің оның бойында тұрақты қалыптасуы (Мысалы,шығынды өтеу, келісім-шарт жасау, тиесілі нəрсені ала білу жəне т.б.).Мұндай дағдылар индивидтің өмірін, қызметін жеңілдетеді. Құқықтық əдеттер - құқықтық нормаларды сақтауға деген индивидтің ішкі қажеттілігі. Құқықтық білімдер - құқық саласы бойынша субъектінің түсініктерінің, пікірлерінің, бағлары мен ұстанымдарының жиынтығы.

2) Теориялық құқықтық сана - құқықты, оның шекаралары мен нормативтерінің шекараларын түсінуге, құқыққа қатынас тəсілдері мен құралдарын анықтауға жəне құқықтық білімді жетілдірдіруге арналған ой қызметі процесі мен оның жемісі.Мұндай ой қызметінің міндеті – құқықтық сананы өзгерту, оның құқықтық нормативтерге мүмкіндігінше көбірек сəйкес болуына жету. Бұл қызметті арнайы құқықтық білімі бар адамдар атқарады, олар заң ғылымын кəсіби дамытып, заңдар дайындайды, ғылым-практикалық ұсыныстар жасайды. Құқықтық сана əртүрлі функциялар атқарады: 1)танымдық - құқықты практикалық түрде қолдану жəне құқықтық қатынастарға тікелей қатысу арқылы адамдар құқықты танып-біледі. 2)бағалау функциясы - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы құқық өзінің көзқарастарына сəйкес келе ме, əлде жоқ па - субъект осыған байланысты құқықты жағымды немесе жағымсыз бағалайды. Əрине мұндай бағалау жасай білу үшін құқықтық білім қажет. 3)реттеу функциясы -құқықтық информацияның субъект қызметінің бағдарламасына айналуы жəне бұл білімнің нақты істерде көрініс табуы.

Мораль немесе адамгершіліктік сана - адамдар өздерінің мінез- құлықтарында басшылыққа алатын, олардың бір-біріне, қоғамдастықтың əртүрлі формаларына қатынасын білдіретін принциптердің, ережелердің, нормалардың жиынтығы. Мораль қоғамдық сананың ең көне формаларының бірі. Өзін сақтап қалу үшін қоғам адамдардың бəрі ұстануға тиіс ережелер қалыптастырып, олар арқылы жалпы адамдардың, жыныстардың жəне ұрпақтардың арасындағы қатынастарды реттеп отырды. Моральдың пайда болуы туралы бірнеше концепциялар бар. 1) Діни түсінік бойынша, адамгершіліктік заң адамға сырттан, құдайдан беріледі. 2) Эмпирикалық концепция мораль адамның, оның тəжірибесінің, тарихының дамуының, əдеп-ғұрыптары мен дəстүрлерінің қалыптасуының жемісі деп түсіндіреді. 3) Автономдық концепция бойынша мораль адамға əуелден, генетикалықдеңгейде берілген, сондықтан ол салыстырмалы түрде өзгеріске көп ұшырамайды жəне адамдардың индивидуалдық сапаларына байланысты əрбір адамда əртүрлі.

Эстетикалық сана - адам өзі өмір сүріп отырған шындықтың құбылыстарын əсемдік пен ұсқынсыздық, трагикалық жəне комикалық тұрғысынан бейнелейтін эстетикалық түсініктер жиынтығы. Эстетикалық сананың құрылымына заттар мен құбылыстардың эстетикалық құндылығын, сонымен қатар, адамның эстетикалық практикасын: адам жасаған заттардың, табиғат құбылыстарының, адамдардың арасындағы қатынастардың əдемілігін ұсқынсыздық жəне əсемдік, асқақтық жəне төмендік, трагикалық жəне комикалық тұрғысынан бейнелейтін көзқарастар, сезімдер, талғамдар, пікірілер, түсініктер, теориялар жəне идеалдар кіреді. Эстетикалық сана психологиялық (сезімдер, талғамдар) жəне теориялық-идеологиялық (идеялар, теориялар) деңгейден тұрады. Екінші деңгей біріншісінен жоғары жəне оны эстетика ғылымы зерттейді. Қоршаған шындыққа эстетикалық қатынас немесе эстетикалық сана практикалық қызметте ғана емес, ерекше сала - өнерде көрініс табады. Өнердің қоршаған дүниені бейнелеу екені сөзсіз. Бірақ өнер туындыларында елестетудің жасампаз күші ерекше байқалады. Осы ерекшелік туралы Кант: Біз материалды табиғаттан алғанымызбен, бұл материал мүлдем басқа нəрсеге, атап айтқанда, таби ғ аттан асып кететін н ə рсеге өң делуі м ү мкін, - деген болатын.

Ө нерді ң функциялары: 1) танымдық - өнер туындыларының көмегімен адам өрісін кеңейтеді, дүние, табиғат, адам туралы білімін толықтырады. 2) тəрбиелік - эстетикалық идеал арқылы өнер адамның жан дүниесіне, мінез-құлқына, түсініктеріне зор ықпалын тигізеді. 3) эстетикалық - өнер эстетикалық талғам қалыптастырады, адамның шығармашылық рухын, шығармашылық бастауын оятады. 4) гедоникалық -өнер туындылары адамға лəззат береді. Өнер тұлғалық сипатқа ие, оны жасайтын да, қабылдайтын да, қолданатын да тұлға, сондықтан өнер туындысының мазмұны, оны түсініп-бағалау деңгейі тұлғаның ерекшеліктерін бейнелейді. Өнер қоғамдық сананың басқа формаларымен, əсіресе саясатпен тығыз байланысты

БолмысБолмыс

Болмыс (бытие) категориясы философиялы қ категорияларды ң арасында ғ ы е ң бастысы. Б ұ л ұғ ым ғ а аны қ тама берсек, болмыс - бар болып отыр ғ анны ң (сущее), ө мір с ү ріп отыр ғ анны ң барлы ғ ын қ амтитын ж ə не оларды ң е ң ма ң ызды қ асиетін - бар болу, на қ ты ө мір с ү руді білдіретін категория. О ғ ан ма ғ ынасы жа ғ ынан жа қ ын ұғ ымдар ретінде космос, д ү ние, таби ғ ат ұғ ымдарын атау ғ а болады, біра қ болмыс категориясы ке ң ж ə не ау қ ымды, мазм ұ ны жа ғ ынан тере ң. Болмыс қ а қ арсы категория - болмыс емес (небытие) немесе болмау (кейбір ғ алымдар қ аза қ тіліндегі философиялы қ ə дебиетте биболмыс ұғ ымын да қ олданып ж ү р).

Болмыс реалды идеалды Реалды болмыс ке ң істіктік- уа қ ытты қ сипат қ а ие, қ айталанбайтын, индивидуалды заттарды ң, процестерді ң, ə рекеттерді ң, адамдарды ң на қ ты ө мір с ү руі. Идеалды болмыс м əң гі, уа қ ыт қ а т ə уелсіз, ө згермейді. Құ ндылы қ тар, идеялар, ұғ ымдар осындай сипат қ а ие. Кейбір философтар идеалды болмысты а қ и қ ат болмыс деп таниды.

Болмысты ң осылайша жалпы б ө лінуін одан ə рі жіктесек, оны ң мынадай т ү рлерін атау ғ а болады: тірі ж ə не ө лі таби ғ атты ң заттары, қ асиеттері ж ə не қ атынастары болмысы; адам болмысы; ə леуметтік болмыс; рухани болмыс; материалды қ заттар мен оларды ң т ү сінік, ұғ ым, теория т ү рінде бейнеленетін идеалды қ образдары болмысы. Тірі ж ə не ө лі таби ғ атты ң заттары, қ асиеттері ж ə не қ атынастары болмысын қ орша ғ ан орта деген ұғ ым ар қ ылы бейнелеуге болады.

Қ орша ғ ан орта Бірінші таби ғ атты құ райтын адамнан б ұ рын пайда бол ғ ан, о ғ ан дейін ө мір с ү рген. Оны ң санасынан т ə уелсіз таби ғ ат заттары, процестері ж ə не к ү йлері. Таби ғ ат ке ң істік пен уа қ ытта шексіз, таби ғ ат болмысы ө згермелі, объективті, реалды. Онсыз адам ө мірі м ү мкін емес, біра қ таби ғ ат қ а белгілі бір д ə режеде м ə н беретін, оны қ абылдайтын - адам.

Қ орша ғ ан орта Екінші таби ғ ат - адам бірінші таби ғ ат материалдарын ө з е ң бегі мен біліміні ң к ө мегімен өң деуіні ң н ə тижесінде жаса ғ ан заттар д ү ниесі, ол таби ғ и материал мен на қ ты индивидтерді ң рухани қ ызметіні ң ж ə не б ұ л заттарды ң ə леуметтік қ ызметтері мен міндеттеріні ң ажырамас бірлігі.

Болмысты ң т ү рлері саналуан бол ғ анымен, олар бір-бірімен ты ғ ыз байланысты ж ə не бірлікте. Б ұ л т ұ жырымды со ңғ ы кезде қ ар қ ынды дамып отыр ғ ан синергетика (synerqeia – ынтыма қ тасты қ, бірлесе ə рекет ету) ғ ылымы немесе ашы қ ж ү йелерді ң ө зін- ө зі ұ йымдастыруы теориясы жа қ сы д ə лелдеп отыр.

Д ү ниені ң ө згермейтін, жойылмайтын бір бастауын, негізін бейнелейтін философиялы қ категория субстанция деп аталады. Плюрализм – д ү ниені ң к ө пт ү рлілігін, б ұ л т ү рлерді ң бір-бірінен т ə уелсіздігін мойындайды.

Дуализм - д ү ниені ң екі, материалды қ ж ə не идеалды қ бастауы бар дейді, ал монизм бір ғ ана бастау туралы т ұ жырымдайды. Монизм идеалистік ж ə не материалистік монизм болып б ө лінеді. Ал ғ аш қ ысы д ү ниені ң негізі ретінде идеалды қ ты таниды.

Платон барлы қ н ə рселерді ң негізі ретінде идеяны, ал Гегель абсолюттік идеяны жариялады.

Орта ғ асырлы қ христиан ж ə не м ұ сылман ойышылдарыны ң да басым к ө пшілігі осы монистік к ө з қ арасты ұ станды, біра қ д ү ниені ң негізі құ дай деп пайымдады. Материалистік монизм д ү ниені ң бастауы материалды қ дейді. Б ұ л к ө з қ арасты ң ө кілдеріне к ө не гректерді ң Милет мектебіні ң ойшылдарын, Ренессанс ғ алымдар Н.Кузанский мен Дж.Бруноны, марксизм философиясын жат қ ызу ғ а болады. Ғ ылымны ң дамуы д ү ниені ң бір, материалды қ негізі бар екендігін д ə лелдеді деуге болады.

Назарлары ң ыз ғ а рахмет!!!