Алғашқы қауымдық қоғам түсінігі және сипаттамасы Ал ғ аш қ ы қ ауым адамзат тарихында ғ ы ал ғ аш қ ы қ о ғ амды қ - экономикалы қ бірлестіктерді ң ә леуметтік. - презентация

1 Алғашқы қауымдық қоғам түсінігі және сипаттамасы Ал ғ аш қ ы қ ауым адамзат тарихында ғ ы ал ғ аш қ ы қ о ғ амды қ - экономикалы қ бірлестіктерді ң ә леуметтік ғ ылымда ғ ы атауы. Ал ғ аш қ ы қ ауымды жер шарын мекендеген барлы қ халы қ тар ө з дамуыны ң бастау сатысында басынан кешкен. Ал ғ аш қ ы қ ауымда е ң бек қ атынастары құ рал-жабды қ тар ғ а қ о ғ амды қ меншікке негізделді. Шаруашылы қ ұ жымды т ү рде ж ә не қ арапайым е ң бек құ ралдарыны ң к ө мегімен ж ү ргізілді. Ол адамны ң жануарлар д ү ниесінен б ө лініп шы ққ ан кезе ң інен мемлекетті ң пайда болу кезе ң іне дейінгі аралы қ ты қ амтиды. Ал ғ аш қ ы қ ауым даму кезе ң іні ң басты ма қ саты қ ауымны ң ж ә не оны ң м ү шесі болып табылатын ә рбір адамны ң ө мір с ү руіні ң негізгі шарты болып табылатын қ ажетті ө німді ө ндіру ж ә не т ұ тыну болды. Ө ндіргіш к ү штерді ң нашар дамуы жа ғ дайында б ұ л ма қ сат қ а жетуді ң жолы ұ жымды қ ( қ ауым ше ң беріндегі) е ң бек еді. Ал ғ аш қ ы қ ауымды қ қ о ғ ам ө ндірісті ң материалды қ жа ғ дайларыны ң те ң дігімен, е ң бекті ң жалпы ғ а бірдей міндеттілігімен, қ о ғ ам ж ә не қ ауым м ү шелері м ү дделеріні ң бірлігімен ж ә не негізгі құ рал-жабды қ тар ғ а қ ауымды қ меншікті ң болуымен сипатталады. Қ ауым барлы қ ұ жым м ү ддесіне с ә йкес оны ң м ү шелеріні ң ө німді т ұ тынуын реттеп отырды. Ө німді қ ауым м ү шелері арасында те ң б ө лу, те ң дестіру б ұ л қ о ғ амда ал ғ аш қ ы қ ауымды қ адамны ң барынша қ иын ө мір с ү руіні ң салдары болды. Оларды ң еш қ айсысы жал ғ ыз-жарым ж ү ріп к ү н к ө ре алмады. қ о ғ амды қ экономикалы қжер шарынмемлекетті ң

2 Мемлекет пен құқықтың пайда болуының алғы шарттары Мемлекет белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған зорлықты пайдалануға монополияға ие және қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық институты. Ежелгі грек ойшылы Платон « Мемлекет дегеніміз адамдардың қажеттілікті өтеу үшін бірігуі» деп анықтама беріп, оның пайда болуына еңбек бөлінісі әсер етті десе, ал оның шәкірті Аристотель « Мемлекет дегеніміз адамдардың пайда табуы үшін бірігуі» деп түсіндірді. Көне Рим ойшылы Цицерон «Мемлекет дегеніміз ортақ іс, халық игілігі, ал халық дегеніміз адамдардың көрінген бір қосындысы емес, ол көптеген адамдардың құқық мәселесі бойынша келісімі мен мүдделер бірлігінің нәтижесінде байланысқан бірігуі» дейді. «Мемлекет» сөзінің араб тілінен аудармасы иелік ету, иелену деген ұғымды, яғни белгілі бір аумаққа, сол аумақтағы халыққа иелік етуді білдіреді. Мемлекет – тарихи құ былыс. Ол адамзат баласымен бірге тума ғ ан. Ал ғ аш қ ы қ ауымды қ құ рылыс мемлекет дегенді білмеген. Ол жеке меншікті ң пайда болуымен бірге ғ ана ө мірге келген.

3 Мемлекет пайда болу заңдылықтары Мемлекеттің пайда болуы теориялары - мемлекет - көпқырлы құбылыс. Оның пайда болуы, шығу тегі әртүрлі факторлармен түсіндіріледі. Оның пайда болуынан бірнеше теориялар жасалған, алайда оны бір әмбебап теорияның шеңберінде түсіндіру мүмкін емес. Мемлекеттің пайда болуын түсіндіретін алғашқы теориялардың бірі - теократиялық теория. Бұл теорияға сәйкес мемлекет - Құдайдың ісі. Кез келген мемлекеттік билік Құдайдан. Жер бетіндегі Құдай ісін атқарушыларға бағынбау Құдайға қарсы шығумен тең. Келесісі - патриархалдық теория - мемлекет тікелей отбасының кеңеюінен пайда болды деп түсіндіреді. Отбасылардың бірігуі отағаларының мемлекеттің азаматына айналуына, ол өз кезегінде олардың үстінен қарайтын жаңа билік түрін - монархты тудырды дейді. Мемлекеттің пайда болуының табиғи-құқықтық теориясы мемлекеттің адамдардың өзара қоғамдық келісімі нәтижесінде шыққанын айтады. Соғыстан қажыған адамдар қорғану жолында бірігіп, мемлекет құрған деп сенеді. Күштеу теориясы (өкілдері: Дюринг, Каутский) мемлекет жаулап алу, күш қолдану негізінде пайда болған дейді. Мемлекеттік билік күш қолданудан туындайды. Органикалық теория мемлекетті тірі ағза ретінде қарастырады. Оның қызметі қалай жүрсе, мемлекет қызметі де солай атқарылады (Г.Спенсер). Психологиялық теориямемлекет адамдардың өзара бірлесіп, қауымдасып өмір сүру қажеттілігінен туындады дейді. Материалистік теория мемлекеттің ең алдымен, экономикалық себептерден туындағанын айтады. Марксистік теория мемлекет қоғамның біріне-бірі қарама- қайшы антогонистік таптарға жіктелуі, жеке меншіктің пайда болу нәтижесінде пайда болған деп түсіндіреді. Қоғамдық келісім теориясы адамдар өздерінің табиғи құқықтарының бір бөлігін мемлекетке беріп, шарт жасасқан, соның нәтижесінде мемлекет пайда болды дейді.мемлекетфакторларменҚұдайдыңКүштеу теориясыДюрингКаутскийМемлекеттік билікПсихологиялық теорияМатериалистік теорияМарксистік теорияантогонистік таптарғаҚоғамдық келісім теориясы

4 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері Мемлекет белгілі бір аума ққ а иелік етіп, сол жердегі халы қ ты ң еркін дамуына м ү мкіндік беретін, қ о ғ ам таби ғ атынан туындайтын орта қ істерді ат қ ару ғ а қ ажетті бас қ аруды ң жо ғ ар ғ ы д ә режеде ұ йымдас қ ан ж ү йесі, саяси билік ұ йымы. Егемендікке, за ң дастырыл ғ ан зорлы қ ты пайдалану ғ а монополия ғ а ие ж ә не қ о ғ амды бас қ аруды арнайы механизмдер (аппарат) ар қ ылы ж ү зеге асыратын қ о ғ амда ғ ы саяси билікті ұ йымдастыруды ң еркеше т ү рі, саяси ж ү йені ң орталы қ институты Мемлекеттің белгілері қ о ғ ам ұ йымыЕгемендіккемонополия ғ аинституты мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;әскерполиция мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады); мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады; мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды; мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады.

5 Мемлекеттің белгілері, түрлері,қызметтері Мемлекетті ң орталы қ ж ә не жергілікті билік органдары ж ү йесі болады, о ғ ан за ң ды, ат қ арушы ж ә не сот органдары, ә скер, полиция жатады. Мемлекетті ң т ұ р ғ ындары ә кімшілік-аума қ ты қ бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) б ө лінеді (ол бірліктер ә р елде т ү рліше аталады); мемлекетті ң шекарасы аны қ белгіленген аума ғ ы болады; Мемлекетті ң ә скерді, полицияны, соты болады. Бас қ а мемлекеттік мекемелерде қ ызмет істейтін шенеуніктерді ұ стау ү шін салы қ жинайды; Мемлекет за ң дар ж ә не бас қ а нормативтік- құқ ы қ ты қ актілер шы ғ арады, соларды ң к ө мегімен қ о ғ амды т ә ртіп орнатады. Унитарлық (лат. unitas біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады.Мемлекеттік биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады. Федерация (лат. foederatio одақ, бірлестік) белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.

6 Мемлекет басқаруы бойынша мына бөлімдерге бөлінеді Монархия (гр. μοναρχία біртұтас билік) абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолюттік монархия мұраланған тақ иесінің (монархтың) ешқандай заңдармен шектелусіз, өз қалауынша дара билік жүргізуі. Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билеген Қыпшақ мемлекеттері, XVIII ғасырдың соңындағы буржуазиялық революцияға дейінгі Людовиктер басқарып келген Франция осы абсолюттік монархияға мысал. Атадан балаға мұра боп қалған билік иесінің мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып, демократиялық ұстанымдармен үйлесім тауып басқаруын конституциялық монархия дейді. Мысал ретінде қазіргі Англия, Жапония мемлекеттерін айтуға болады. Республикалы қ бас қ ару парламенттік ж ә не президенттік болып екіге б ө лінеді. Парламенттік ж ү йесі бар елдерде парламенттегі орындарды ң к ө пшілігін сайлауда же ң іп ал ғ ан партия немесе партиялар коалициясы премьер- министр бас қ арады. Ү кімет ө зі жасап парламент бекіткен ба ғ дарлама бойынша ж ұ мыс істейді, парламентке есеп береді. Парламент жетекші р ө л ат қ арады, қ ажет десе, бас қ арушы ү кіметті қ ызметтен кетіре алады. Парламент за ң дарды ұ сынады ж ә не олырды қ абылдайды. Премьер-министр де парламентті ң қ арауына за ң дар ұ сынады. Сот билігі тек за ң дар ғ а с ү йенір ж ү зеге асырылады. Парламенттік республикалы қ бас қ ару ғ а Италия, Алманияны жат қ ызу ғ а болады. Президенттік ж ү йеде президентті ж ә не парламентті халы қ сайлайды, за ң ды билік пен ат қ арушы билік ара қ атынасы ө згереді, ел президенті мемлекетті ң де, ү кіметті ң де басшылы ғ ын ө з қ олына алады. Президенттік бас қ ару ү лгісі ретінде А Қ Шты келтіруге болады

7 Мемлекет типологиясының негізгі мәселелері. 1. Шы ғ ысты қ мемлекет (Батыс елдері ғ алымдарыны ң зерттеулерінде осылай аталады) Египет ( қ аза қ ша -ежелгі Мысыр), Вавилон ( қ аза қ ша - ежелгі Бабыл).Б ұ л мемлекеттерді ң географиялы қ орналасуы мен таби ғ и жа ғ дайлары ірі-ірі суландыру ж ү йелерін салу ж ұ мыстарын ұ йымдастыруды қ ажет еткен. Сонды қ тан да б ұ л мемлекеттерде жерді суландыру құ рылыстарына мемлекеттік меншік болды ж ә не м ұ ны ң ө зі сол мемлекетті ң экономикалы қ негізін құ рады. Осыдан барып шы ғ ысты ң мемлекетті ң қ ызметтері аны қ талды, ол қ ызметтер: а) Қ о ғ амды қ ж ұ мыстарды ұ йымдастыру; ә ) Салы қ тар мен алымдарды ө ндіріп алу (жинастыру); б) Ө зіні ң аума ғ ын қ ор ғ ау немесе бас қ а мемлекетті ң жер аума ғ ын жаулап алу; в) Қ ауымдастар мен құ л-к ү ндерді ң қ арсылы ң тарын басу. Мемлекеттік билікті ң ұ йымдастырылу т ү рі шы ғ ысты ң деспотия т ү рінде болатын. Б ү кіл билік м ұ рагер монарх қ а тиесілі болып, мемлекетті қ уатты ә скери-бюрократты қ аппаратты қ к ү шімен бас ң ар ғ ан. 2. Құ л иеленуші мемлекет (ежелгі Грекия, ежелгі Рим). Б ұ л мемлекеттерді ң экономикасыны ң негізі (базисі) тек ө ндіріс құ ралдары мен жабды қ тары ғ ана емес, сонымен бірге ө ндіруші к ү штер болып табылатын құ лдар да құ л иеленушілерді ң меншігі болатын. М ұ нда құ л иеленушілер ж ә не құ лдар негізгі таптар еді, б ұ лардан бас қ а ә леуметтік топ - қ ол ө нершілер болатын ж ә не т.б. Мемлекетті ң қ ызметтері: а) құ л иеленушілерді ң жеке меншігін қ ор ғ ау ж ә не қ ызметкерлерді қ анау ғ а жа ғ дайлар ту ғ ызу; б) құ лдарды ң қ арсылы ң тарын болдырмау, оларды басып, езіп-жаншуды ұ йымдастыру; в) т ә ртіпті са қ тау, т ә ртіпке келтіру ма қ сатында идеологиялы қ к ү ш ж ұ мсау ар қ ылы ы қ палын тигізу. Б ұ л мемлекеттерде мемлекеттік билікті ( ө кіметті) ұ йымдастыру монархия ж ә не республика т ү рінде болатын.

8 3. Феодалды қ мемлекет, б ұ л мемлекеттерді ң эконо-микалы қ базисі (негізі) - жерге, толы қ басыбайлы шаруалар ғ а жарым-жартылай т ү ріндегі меншік иесі болу феодалдарды ң ү лесі болатын. М ұ нда ғ ы негізгі таптар феодалдар ж ә не басыбайлы шаруалар еді. Аралы қ тап - қ ол ө нершілер мен т.б. болатын. Мемлекет қ ызметтері: а) феодалды қ меншікті қ ор ғ ау; б) қ аналушы тапты ң қ арсылы ғ ын басу; в) сырт қ ы шабуылдардан қ ор ғ ану ж ә не бас қ аларды басып алушылы қ (бас қ ыншылы қ ) со ғ ыстарын ж ү ргізу.) Мемлекеттік билікті ( ө кіметті) ұ йымдастыру т ү рі - ә рт ү рлі монархия. Бас қ аруды ң республикалы қ т ү рі (нысаны) тек қ ала - республика бол ғ андарда кездесіп отыр ғ ан (мысалы, Генуя, Псков). 4. Буржуазиялы қ (капиталистік) мемлекет. М ұ ндай мемлекетті ң экономикалы қ базисі - ө ндіріс құ ралдарына жеке меншікті ң болуы, ал негізгі таптары буржуазия мен ж ұ мысшылар, ә леуметтік таптарына - люмпен -пролетариат ( қ айыршылан ғ андар) жатады. Мемлекет қ ызметтері: а) экономикалы қ, я ғ ни белсенді т ү рде қ атысып араласу ар қ ылы экономиканы мемлекеттік реттеу; б) ә леуметтік (Халы қ ты ң кедей топтарына қ олдау к ө рсету ж ә не т.б.). Мемлекеттік билікті ұ йымдастыруды ң т ү рі (нысаны) сан қ илы (республикадан монархия ғ а дейін). 5. Социалистік мемлекет. Экономикалы ң базисі (негізі) - жер ж ә не т.б. қ о ғ амды ң мемлекеттік меншікте болды. Негізгі тап - ж ұ мысшылар мен шаруалар. Ә леуметтік топ ретінде зиялылар ал ғ а шы ғ ады. Қ ызметі: а) мемлекетті ң, қ о ғ амны ң ж ә не е ң бекшілерді ң м ү ддесін қ ор ғ ау; б) экономикалы қ ; в) ә леуметтік.

9 Мемлекеттің тарихи типтері Мемлекетті ң тарихи т ү рлері - қ о ғ амны ң тарихи дамуы кезе ң індегі барлы қ мемлекеттерге т ә н қ асиеттерді білдіретін ұғ ым. Б ұ л жіктеуді ң ал ғ ышарты бол ғ ан мемлекет жайлы марксистік ереже еді. О ғ ан с ә йкес, бір тарихи кезе ң де ө мір с ү ретін ә рт ү рлі мемлекет т ү рлеріне орта қ м ә нді белгілер бар. Осы к ө з қ арас қ а с ү йеніп мемлекетті ң құ лиеленушілік, феодалды қ ж ә не буржуазиялы қ т ү рлері аны қ тал ғ ан. Құ лиеленуші мемлекетте ү стемдік құ рушы тап ө зіне ба ғ ыныштыларды ң е ң бегімен ө ндірілген б ү кіл ө німді ө зі иеленеді. Құ лдар қ андай да бір саяси, за ң ды қ құқ ы қ тардан ж ұ рдай. Оларды зат қ а ұқ сатып сату ғ а, еш с ұ раусыз ө лтіруге, азаптап қ инау ғ а болады. Мемлекет осы жа ғ дайда ұ за қ уа қ ыт бойына тек құ лиеленушілерді ң м ү ддесін қ ор ғ ап келді. Феодалды қ мемлекетте ірі жер иеленушілеріні ң, феодалдарды ң, помещиктерді ң шексіз билігі ү стемдік құ рды. Б ұ л мемлекетте бай тап шаруалар ғ а жерді пайдалану ғ а беріп, одан т ү скен пайданы ң бір б ө лігін алып, е ң бегін қ анайды. Құ лдардан айырмашылы ғ ы, феодалды мемлекетте шаруалар е ң бек құ ралдары мен ө з ү йлеріне иелік етеді. Буржуазиялы қ мемлекет ө ндіріс дамуыны ң индустриалды кезе ң інде пайда болады. М ұ нда ресми т ү рде за ң алдына барлы ғ ыны ң те ң дігі жарияланады, сословиелік арты қ шылы қ тар жойылады. Ол азаматтар ғ а ж ұ мысшыларды жалдау ғ а немесе жалдану ғ а құқ ы қ береді.

10 Мемлекеттің өркениеттік типтері Билікті ң бір мазм ұ ннан бір мазм ұ н ғ а ө туі мен к ү рделіленуіне ж ә не ө з аума ғ ыны ң ке ң еюіне қ арай мемлекет мынадай даму сатыларын бастан кешіреді:ном, полис хал қ ы да, аума ғ ы да аз, бас қ ару ж ү йесі қ арапайым протомемлекет); бірнеше полис немесе тайпалы қ ода қ тарды ң бірігуінен пайда бол ғ ан, бас қ ару ж ү йесі ә лсіз, орта қ за ң ж ү йесі жо қ немесе нашар дамы ғ ан, ыдырап кету қ аупі к ү шті, қ азіргі кездегі конфедерация ғ а ұқ сас құ рылым); орталы қ тан ғ ан мемлекет ішкі ә кімшілік айма қ тарда экономикалы қ қ арым- қ атынастар к ү шейіп, орта қ а қ ша, орта қ за ң ж ү йесі енгізілген, ыдырап кету қ аупі болмашы ғ ана. М ұ ндай елдерді ң хал қ ы ә детте ұ лт деп аталады); империя; Орталы қ тан ғ ан мемлекеттер к ү шейе келе к ө рші елдер аума қ тарын басып алады, ә р т ү рлі шаруашылы қ ж ү йелерін біріктіріп, ә р т ү рлі қ о ғ амды қ құ рылысы бар елдерді к ү шпен бір орталы ққ а ба ғ ындырады, н ә тижесінде империя пайда болады. Ассоциациялан ғ ан мемлекет - мемлекет ішілік жиі мемлекет аралы қ қ атынастарды ң ерекше т ү рін білдіруге қ олданылатын ұғ ым. Негізінен ассоциациялан ғ ан мемлекет ретінде ерікті жолмен бас қ а мемлекетке ө зіні ң егемендігіні ң бір б ө лігін (жиі қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ж ә не сырт қ ы саяси байланыстарды ж ү зеге асыру, а қ ша айналымын ұ йымдастыру бойынша ө кілеттіліктерді) берген мемлекет т ү сініледі. Буферлік мемлекет - екі немесе бірнеше үлкен мемлекет территориясы арасында орналасқан мемлекет. Буферлік мемлекет әскери басып кіру шегінде орналасқан, оның территориясы арқылы маңызды транспорттық байланыс өтеді. Мұндай мемлекет геосаяси тұрғыда тиімді аймақты бақылауға мүмкіндік бередіәскери

11 Мемлекет функциясы түсінігі мен мазмұны Мемлекетімізді ң ма ң ызды сырт қ ы функцияларыны ң бірі бас қ а мемлекеттерді ң азаматтарымен ж ә не қ о ғ амды қ бірлестіктерімен бізді ң республика азаматтарыны ң ж ә не қ о ғ амды қ бірлестіктеріні ң карым- катынастарын ны ғ айту ғ а ы қ пал жасайтын саясат, экономика, м ә дениет, ғ ылым саласында ғ ы байланыстарды ж ү зеге асыру болып табылады.Мемлекет функциялары Мемлекет функцияларын аны қ тауда, біз е ң алдымен мемлекетті ң қ о ғ ам ө міріндегі жалпы р ө лін басшылы ққ а алуымыз керек. Б ұ л жерде бірінші орын ғ а мемлекетті ң адамдарды қ ауымдасты ққ а біріктіретін, оларды ң м ү дделерін т ү йістіретін, жалпы нормаларды са қ тау ғ а м ә жб ү рлейтін ж ә не геосаяси т ұ тасты қ ты қ алыптастыратын біріктіруші р ө лі қ ойылады. Б ұ дан мемлекетті ң е ң бірінші функциясы м ә жб ү рлеу функциясы екендігін к ө руге болады. М ә жб ү рлеу функциясы ә р т ү рлі ә дістер мен құ ралдар ар қ ылы іске асуы м ү мкін. Б ұ л не тікелей к ү ш к ө рсету болуы м ү мкін, не жанама м ә жб ү рлеу болуы м ү мкін. Барлы қ мемлекеттерде билік құ рушы субъект м ә жб ү рлеуді пайдаланады, біра қ оны ә р жа ғ дайда ә ркалай қ олданатынды қ тан мазм ұ ны мен сипаты, ә дістері мен құ ралдары ә р қ илы болуы м ү мкін. Осы функцияны ж ү зеге асыру ү шін мемлекеттік билікті ң құ рылымында м ә жб ү рлеу к ү штері қ алыптасады, я ғ ни олар: ә рекеттерді нормативті т ұ р ғ ыда ба ғ алайтын ж ә не кін ә лі немесе кін ә лі еместігіні ң объективті а қ и қ атын белгілейтін, м ә жб ү рлеу шаралары туралы м ә селелерді шешетін за ң органдары; тергеу органдары; полиция; пенитенциарлы қ мекемелер ж ә не бас қ алары. Ө ркениетті мемлекеттерде м ә жб ү рлеу құқ ы ғ ына тек мемлекеттік билік органдары ғ ана ие. М ә жб ү рлеу функциясы, мемлекетті ң бас қ а да функциялары сия қ ты, органдар мен билік субъектілеріні ң биліктік ө кілеттіктерінде белгіленеді. Біра қ құқ ы қ ты қ мемлекетте мемлекеттік билік органдары м ә жб ү рлеу шараларын құқ ы қ ты қ нормалар ше ң берінде ғ ана қ олдана алуы м ү мкін. Сонды қ тан м ә жб ү рлеу ә рекеттері за ң ды деп танылатынды қ тан азаматтар оларды қ абылдау ғ а ж ө не ба ғ ыну ғ а міндетті. М ә жб ү рлеу функциясыны ң болуы мемлекетті билік құ рушы к ү штерді ң қ олында ғ ы сойыл ғ а, диктатураны ң, террорды ң құ ралына айналдырып жіберуі м ү мкін.

12 Мемлекеттің келесі функциясы келісімдік функция. Мемлекетті ң саяси қ атынастарды ң ә р т ү рлі субъектілеріні ң арасын келістіруші орган екендігі с ө зсіз, ол айтыс-тартыстарда т ө реші ретінде қ атысады, позицияларды ң жа қ ындасуына ж ә рдемдеседі. М ә селен, мемлекеттік органдарды ң е ң бек пен капитал арасында ғ ы келісімдік р ө лі белгілі. Сонды қ тан ө ркениетті мемлекет ү шін саяси қ атынастарды ң барлы қ субъектілеріні ң т ү пкілікті м ү дделері туралы қ ам қ орлы қ басты болып саналады, ж ә не б ұ л қ ам қ орлы қ тек қ а ғ аз ж ү зінде қ алып қ оймауы ү шін мемлекеттік органдар барлы қ азаматтарды ң м ү дделерін қ амтып, білдіре алатындай ж ә не азаматты қ қ о ғ ам ұ йымдарымен ке ң қ арым- қ атынас қ а т ү се алатындай саяси қ атынастарды ң барлы қ субъектілеріні ң т ү пкілікті м ү дделерін белсенді қ ор ғ ай алатын дамы ғ ан құқ ы қ ты қ база ғ а ие бола отырып құ рылымдануы тиіс. Келісімдік функция мемлекетті ң ма ң ызды функциясы, оны ң іргетасы. Б ұ л функция қ о ғ амны ң саяси м ә дениетіні ң қ алыптасу мен даму де ң гейіне, оны ң ө ркениеттенуіні ң артуына орай жан-жа қ ты ж ә не ма ң ызды бола т ү седі. Келісімдік функция адамгершілік, қ айырымдылы қ, ізгілік, т ө зімділік секілді ұғ ымдар басты болатын ділді ң дамуымен де байланысты. Мемлекетті ң келісімдік функциясыны ң ж ү зеге асуында азаматты қ қ о ғ ам институттары ма ң ызды м ә нге ие.

13 Мемлекетті ң ү шінші функциясы ұ йымдастырушылы қ. Мемлекет адамдарды ң ә леуметтік ө міріні ң негізгі аспектілеріні ң ұ йымдасуына қ атысады. Б ұ л ү шін мемлекеттік меншікті ң ; мемлекетті ң қ аржылы қ м ү мкіндіктеріні ң ; мемлекеттік органдар қ ызметіні ң жалпылы қ, міндеттілік ж ә не бас қ арушылы қ сипаттарыны ң ; құқ ы қ ты қ базаны ң ; мемлекет шараларыны ң за ң дылы ғ ыны ң болуы шарт. Мемлекет белгілі бір де ң гейде қ о ғ амны ң рухани ө міріні ң ұ йымдастырушысы да болып табылады. Ол адамдарды ң тіршілік ә рекетінде қ ызмет ететін ә леуметтік қ а ғ идалар ғ а, адамгершілік принциптерге, ө скеле ң ұ рпа қ ты ң болаша ғ ына; оны ң азаматты қ кемеліне жетуіне, рухани м ә дениетті игеруіне, ә леуметтік ө мірге дайынды қ де ң гейіне ж ә не бас қ аларына бей-жай қ арай алмайды. Мемлекетті ң рухани ө мірді ұ йымдастыру м ү дделілігі саяси экстремизмні ң шектен тыс формасында к ө рінуі м ү мкін, мысалы, қ о ғ амны ң рухани ө міріні ң барлы қ т ұ старыны ң мемлекетті ң саяси ба қ ылауында болуы ж ә не осы ғ ан байланысты мемлекетті ң идеократты қ саяси ж ү йеге айналуы тоталитарлы қ режимдерге т ә н құ былыстар. Б ұ л ү рдісті авторитаризмнен де бай қ ау ғ а болады, себебі авторитаризм де халы қ ты біріктіретін идеология ғ а с ү йенеді.

14 Мемлекетті ң т ө ртінші функциясы қ ор ғ ау функциясы. Мемлекет қ о ғ ам т ұ ра қ тылы ғ ы мен оны ң дамуы ү шін қ олайлы жа ғ дайлар жасай отырып қ ор ғ айды. Ол адамдар қ ауымдасты ғ ын сырт қ ы теріс ә серлерден ж ә не ішкі деструктивті, қ иратушы к ү штерден қ ор ғ ауы қ ажет. "Милитаристік мемлекеттер", "полициялы қ мемлекеттер" деп аталатын мемлекеттерде қ арастырып отырыл ғ ан функция шектен тыс артып, ү стемдік етеді. Қ арастырылып ө ткен функцияларды ң барлы ғ ы қ андай д ә режеде болмасын барлы қ мемлекеттерге т ә н, себебі олар мемлекет м ә ніні ң к ө рінісі болып табылады, ж ә не оны ң таби ғ аты мен негізінен туындайды. Біра қ мемлекет т ү рлерін аны қ тауда б ұ л функцияларды ң ара қ атынастары ә р т ү рлі екендігі бай қ алады. Оларды ң мемлекетті ң тіршілік ә рекетіндегі орнын бас қ ару формалары мен саяси режим ерекшеліктеріне сай құ рыл ғ ан мемлекеттік органдарды ң құ рылымды қ ө зіндік ерекшелігі аны қ тайды. Авторитарлы қ типтегі мемлекеттерге м ә жб ү рлеу функциясыны ң келісімдік функциядан басымдылы ғ ы, саяси қ атынас субъектілеріні ң дербестігіні ң жетімсіздігі, оппозицияны ң ә лсіздігі мен ұ йымдаспа ғ анды ғ ы т ә н. Осы ғ ан байланысты авторитарлы қ мемлекеттер ж ү зеге асырып отыр ғ ан акцияларыны ң салыстырмалы за ң дылы ғ ымен, ай қ ын т ұ ра қ тылы ғ ымен сипатталынады. Осыны ң салдарынан қ о ғ амды қ организмде дер кезінде мемлекеттік органдар шешімін табу ғ а м ү мкіндік бермеген ә леуметтік проблемалар жина қ талынуы ж ә не шо ғ ырлануы м ү мкін. Билік ө те беделді ж ә не қ ажетті к ә сібилікке ие бол ғ анды қ тан пайда бол ғ ан барлы қ проблемаларды шешуге қ абілетті деген саяси иллюзияны ң негізінде қ ызмет етеді. Демократиялы қ мемлекеттерде м ә жб ү рлеу функциясымен қ атар келісімдік функция да басым болады. Саяси қ атынастар субъектілері дербес, қ о ғ амда дамы ғ ан саяси м ә дениетімен ұ йымдас қ ан оппозиция қ ызмет етеді, ал б ұ л саяси м ә дениет о ғ ан шиеленіс т ү йінін ө з уа қ ытында тар қ ату ғ а м ү мкіндік беретін, жа ғ дайды ң т ұ ра қ тануы мен қ о ғ амны ң ә леуметтік даму жолымен ал ғ а басуына ж ә рдемдесетін конструктивті саяси, экономикалы қ, ә леуметтік идеялар мен акцияларды ұ сыну ғ а ж ә не оларды ң ж ү зеге асуына қ атысу ғ а жа ғ дай жасайды. Оппозицияны ң міндеті қ о ғ амды қ ө мірде е ң басты м ә селелерді ң қ ойылуы мен шешілуіне ашы қ қ атысу жолымен электоратты ң сеніміне ие болу. Қ ажетті демократиялы қ құ рылымдарды ң болуы мемлекеттік саяси акцияларды ң да, сондай-а қ саяси қ атынастарды ң ә р т ү рлі субъектілеріні ң де за ң дылы ғ ын толы қ тай қ амтамасыз етеді. Тоталитарлы қ мемлекеттерде м ә жб ү рлеу мен қ ор ғ ау функциялары дамы ғ ан, ұ йымдастыру функциясы барлы ғ ын қ амтиды ж ә не келісімдік функциясын жо ққ а т ә н деуге болады. Сонды қ ган тоталитарлы қ мемлекеттер қ о ғ амды қ ө мірді ң барлы қ салаларында толы қ тай ұ йымдас қ ан ба қ ылау ж ү ргізетін мемлекеттік нормалар мен қ а ғ идаларды ң ү стемдігімен, я ғ ни қ о ғ ам ө міріні ң толы қ тай мемлекеттенуімен сипатталатын ө те к ү шті милитарландырыл ғ ан полициялы қ мемлекет болып саналады.