Орында ғ ан: Ділдабек Т.,Ташбулатова Н., Султанбекова Н. Сыныбы: 9 ҚӘ Қ абылда ғ ан :Арапова. - презентация

1 Орында ғ ан: Ділдабек Т.,Ташбулатова Н., Султанбекова Н. Сыныбы: 9 ҚӘ Қ абылда ғ ан :Арапова

2 Орында ғ ан: Ділдабек Т.,Ташбулатова Н., Султанбекова Н. Сыныбы: 9 ҚӘ Қ абылда ғ ан :Арапова

3 Ежелгі дәуір әдебиеті Сақ, ғұн, үйсін дәуірі Алып ер Тұңға, Тұмар патша, Шырақ батыр жырлары Сақ, ғұн, үйсін дәуірі Алып ер Тұңға, Тұмар патша, Шырақ батыр жырлары Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ-Х ғ.) Оғыз қаған жыры Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ-Х ғ.) Оғыз қаған жыры Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет (ХІІІ-ХІV ғ.) Рабғузи қиссалары Сайф Сарай шығ. Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет (ХІІІ-ХІV ғ.) Рабғузи қиссалары Сайф Сарай шығ. Түрік қағанаты дәуіріндегі әдебиет (V-VIIIғ) Орхон ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы, Оғыз-нама Түрік қағанаты дәуіріндегі әдебиет (V-VIIIғ) Орхон ескерткіштері, Қорқыт ата кітабы, Оғыз-нама Ислам дәуіріндегі әдебиет(Х-ХІІ ғ.) Әбу Насыр әл-Фараби, Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Мұхаммед Хорезми, Сүлеймен Бақырғани, Әбу Райхан әл-Бируни шығармалары Ислам дәуіріндегі әдебиет(Х-ХІІ ғ.) Әбу Насыр әл-Фараби, Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Мұхаммед Хорезми, Сүлеймен Бақырғани, Әбу Райхан әл-Бируни шығармалары

4 Көне түркі жазба жазба ескерткіштері түркологиялық әдебиеттерде негізінен үш бөлінеді. 1. Енисей топқа ескерткіштері. Бұған Енисей өзінің жоғарғы сағасы мен Тува Якутия Манғолия жерлерінен табылған көптеген ескерткіштер жатады. 2. Талас ескерткіштері. Талас ескерткіштердің табылуы табылуы Жамбыл уезінің әкімі, Талас жазуларын табушылардың бірі – В.А.Каллаурдың есіміне байланысты.Талас ескерткіштерінің саны қазір 10-нан асты. 3. Орхон ескерткіштері. Бұған VІІ ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың бас кезіндегі Құтылығ қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тонықұқ сияқты ірі ескерткіштер мен он шақты майда ескерткіштер жатады.

5 Скандинавия халықтарының тіліндерунь,яғни руна деген сөз қазақшаға аударғанда сыры ашылмаған, құпия деген мағынаны білдіреді. Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг өзі тапқан құлыптастардағы жазуды руна деп атайды. Алайда бұл руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай-ақ қойды. Ескерткіштедегі жазуды ешкім оқи алмады. Ол туралы әр-түрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты деушілер де, оны ежелгі маңғол жазуы, фин жазуы, скиф-славиян деп жорамалдаушылар да жазудың сырын ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемі дүр сілкіндірер мәлімдеме жасайды. жасады. Ғылым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Сондай-ақ ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері тәңірі жәнетүрік деген сөздер екен. Скандинавия халықтарының тіліндерунь,яғни руна деген сөз қазақшаға аударғанда сыры ашылмаған, құпия деген мағынаны білдіреді. Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг өзі тапқан құлыптастардағы жазуды руна деп атайды. Алайда бұл руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай-ақ қойды. Ескерткіштедегі жазуды ешкім оқи алмады. Ол туралы әр-түрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты деушілер де, оны ежелгі маңғол жазуы, фин жазуы, скиф-славиян деп жорамалдаушылар да жазудың сырын ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемі дүр сілкіндірер мәлімдеме жасайды. жасады. Ғылым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Сондай-ақ ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері тәңірі жәнетүрік деген сөздер екен.

6 Дәл осы кезде академик В:В:Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуларының он беске жуық әріптерін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей- ақ, В. В. Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, сонан соң оны аударып шықты.Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.М. Ядринцев тапқан ескерткіштер Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты- Могилянь) мен қағанның інісі, даңқты әскери қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан құлыптастарға қашап жазылған ұзақ жыр жолдары еді. Сонымен бірге ежелгі дәуір әдебиетіне қыпшақ тілінде жазылған(ХІІІ-ХVIғғ.) Кодекс куманикус,Махаббатнама,Жүсі п- Злиха,Гүлстан,Домбауыл,т.б. Қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енді. Олар өзінен кейінгі әдебиеттіңң дамуына негіз болған. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, Х. Сүйіншіәлиев, А.Қараубаева, М.Жолдасбеков, Н.Келімбетов, А.Егеубаев, т.б. Ғалымдар зор үлес қосты.

7 Орта Азияның Түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланылған. Бүкіл әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған. Орта Азияның Түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланылған. Бүкіл әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған.

8 Жыр көлемі жағынан 428 өлең жолынан тұрады.Мұның өзі құлыптастағы руналық жазу бойынша есептегенде ұзыннан-ұзақ 53 қатар жазу болады.Бұл жырдың ерекшелігі-осы жырбір-бірінен толық дербес тұрған 6 хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады. Жыр көлемі жағынан 428 өлең жолынан тұрады.Мұның өзі құлыптастағы руналық жазу бойынша есептегенде ұзыннан-ұзақ 53 қатар жазу болады.Бұл жырдың ерекшелігі-осы жырбір-бірінен толық дербес тұрған 6 хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады. Елтеріс қағанды сипаттау Білге қаған туралы Түріктерді тауғаштардың бағындырып алуы туралы. Түрік халқының ұлы ата-бабалары туралы Күлтегін туралы жыр Қапаған қаған туралы І хикая IV хикая ІІІ хикая ІІ хикая V хикая VІ хикая Түрік қағанаты Бұмын, Естеми қағандардан соң, жылдары тәуелсіздігінен айрылып, тауғаштарға бодан болады. Түрік қағанаты Бұмын, Естеми қағандардан соң, жылдары тәуелсіздігінен айрылып, тауғаштарға бодан болады.

9

10 Қапаған хан өлген соң, билікке Білге қаған келеді. Ол- Күлтегіннің екінші ағасы. Жырда асқан ақыл иесі, батыр ретінде суреттеледі. Күлтегіннің әкесі. Көк тәңірінің бұйрығымен Елбілге анадан туған. Әйелі-Ұмай ана. Олардан Күлтегін дүниеге келеді. Жырдың бас кейіпкері. Әкесі Елтеріс қаған.Күлтегін ағасы Қапаған ханмен бірге әке ісін жалғастырады.Он Алты жасынан бастап 23 рет соғысып, өз елін тауғаш- тардың езгісінен құтқарады. Білге қағанның кезінде төбе би болған. Оның қайын атасы. Елтеріс, Қапаған, Білге-үш ханның ақылшысы болған,жырау. Тасқа ойып жаздырған да Тонұқұқ, кей деректерде Иолығ тегін деп айтылады. Күлтегін батыр Тонұқұқ Елтеріс қаған Білге қаған

11 Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ –Х ғ.ғ.) Қорқыт ата (VI- VIII ғ.ғ.) Қорқыт туралы ел арасына кең тараған аңыздар. «Қорқыт ата кітабы»- Қ ОР Қ ЫТ АТА КІТАБЫ (Китаб-и д ә дем Коркут ғ али лисан таифа о ғ узан) – қ а һ арманды қ эпос ү лгісі, о ғ ыз- қ ыпша қ д ә уіріні ң жазба м ұ расы. ғ ылымда оны ң он екі н ұ с қ асы м ә лім: Дрезденде (12 н ұ с қ а) ж ә не Ватиканда (6 н ұ с қ а) са қ тал ғ ан. 19 ғ -да б ұ л жазба ескерткішті зерттеп, аудару ісімен акад. В.В. Бартольд айналысып, жеке тарма қ тарын жариялады. Кейін б ұ л аударма Деде Горгуд(Баку, 1950), Книга моего деда Коркута (М.–Л., 1962) деген атпен жары қ к ө рді. Ә. Қ о ң ыратбаевты ң аударуымен қ аза қ тілінде 1986 ж. т ұңғ ыш рет басылды. Ә деби ә рі тарихи этник. м ұ ра ретіндегі Қ ор қ ыт Атаны ң кітабында қ аза қ эпосына т ә н к ө ркемдік кестелермен қ атар қ аза қ тарихы мен м ә дениетіне қ осатын деректер де мол. Сондай-а қ жазбада о ғ ыз тайпаларыны ң этник. тегі, этнографиясысы, мекені, ә леуметтік жа ғ дайы, т.б. м ә ліметтер к ө п са қ тал ғ ан. Осы деректерден о ғ ыздарды ң бірде Сыр бойында ғ ы қ ыпша қ тармен, бірде Кавказ шегіндегі г ә уірлермен жаулас қ аны к ө рінеді. Жырда ғ ы ерлік сарындары аса елеулі. Қ ара Бода қ бірде қ ыпша қ ханына қ ан құ стыр ғ ан қ ара к ү ш иесі (3-жыр), енді бірде Хамид, Мардин қ амалдарын қ ират қ ан батыр.эпосДрездендеВатикандаакадВ.В. БартольдДеде ГоргудБакуКнига моего деда Коркута Ә. Қ о ң ыратбаевты ңэтнико ғ ызСырКавказ Қ ара Бода қ ыпша қХамидМардин

12

13 «Оғыз қаған жыры» Оғызнама – түркі халықтарының ежелгі шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде баяндайтын эпостық дастан.түркі халықтарыныңшежіресіндастан Шығарма алғаш ауызша туындап, бертін келе қағазға түсірілген. «Оғызнаманың» екі нұсқасы бар: бірі – көне ұйғыр әрпімен 13 – 14 ғасырларда көшірілген, ПариждіңҰлттық кітапханасында сақтаулы. Оның көлемі небәрі 42 бет, әр беті 9 жолдан ғана тұрады. Бұл нұсқаны алғаш В.В. Радлов орыс тіліне аударған. Кейін А.М. Щербак тілдік тұрғыдан зерттеп, ғылыми түсініктерін жаза отырып, қайта аударған, ол қолжазбаны түпнұсқа деп танымай, оның көшірмесі деген пікірге келген. Екіншісі – араб әрпімен жазылған, тарихшы, Хиуа ханы Әбілғазы нұсқасы. ПариждіңРадлов

14 Ислам дәуіріндегі әдебиет ( Х-ХІІ ғ.) Ахмет Йасауи (ХІІ ғ.) «Хикметтер» Ахмет Йасауидің қаламынан туған көлемді шығарманың бірі «Диуани хикмет» «Даналық кітабы». Ол оғыз-қыпшақ тілінде жазылған. Бұл еңбектің бізге жеткені XVXVI ғасырлардағы көшірмелері, түпнұсқасы сақталмаған. Бұл көшірмелер Алматыда, Стамбұлда, Қоқанда, Ташкентте, Мәскеуде сақтаулы. Ахмет Йасауидің бұл шығармасы діни сопылық еңбек. Исламның ішіндегі сопылық бағыт VIII ғасырда пайда болған. Жалпы, сопылық құран мен шариғатты толық мойындайды. Сопылық, өнеге, ұстамдарға халықтық жоғары мораль, адамның ішкі, сыртқы тазалығы, Аллаға сана арқылы ғана емес, өзінің шынайы тіршілігі арқылы құлшылық ету, қызықшылдыққа, байлыққа құмар болмау сияқты қағидалар тән. Сопылық өзінің осындай қарапайым, бұқара халықтың көңіліне жақындығымен ел арасында жақсы қолдау тапты, сөйтіп ислам дінінің бұқара халықтың арасына таралуына оң әсер етті.

15 Махмұд Қашқари Махмұд Қашқари (ХІ ғ. ) «Түркі тілдерінің сөздігі» Махмұд Қашқари ( ) - түркі ғалымы, әйгілі «Диуану лұғат-ит- түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбектің авторы. Толық аты-жөні Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед. Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықкөл жағас ындағы (кей деректе Шу бойындағы)Барсхан қаласы. Ыстықкөл маңындағы болған Барысхан қаласында әскерилер отбасында дүниеге келген. Қарахан әулетінен. Қашқарда, Бағдатта білім алған. Византия, Түркия, Қытай және басқа елдерді аралаған. Түркі тілімен қатар, араб және парсы тілдерінде де еңбектер жазған. «Диуани лұғат ат-түрік» - Қ. ең ұлы шығармасы. Онда көшпелілердің ой әлеміне қатысты да тамаша мұра жинақталған. Бұл тамаша энциклопедиялық туынды жылдары Бағдатта жазылған. Түпнұсқасы жоғалып кеткен жылы М.А.Абулфатх жасаған жалғыз көшірмесі Стамбулда сақтаулы. Толық нұсқасын қазақ тіліне А. Егеубаев тәржімәлады.Диуану лұғат-ит- түрк»ҚырғызстанЫстықкөлБарсханҚарахан әулеті

16 Жүсіп Балағұни

17 Құтты білік дастаны Құтты білік дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» жылдары Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуің тілген. Кезінде Құтты білік дастаны Шығыстың әр елінде әр түрлі аталып кеткен. Бір елде – Айнак ул-мамлакат (Мемлекет тәртібі), екіншісінде – Панунаман мулук (Әкімдерге насихат), үшіншісінде – Адаб ул- мулук (Әкімдердің әдептілігі) деген атпен мәлім. Бұл атаулардың бәрі – Құтты білік дастаны, негізінен, мемлекетті басқару мәселесіне арналған шығарма екенін растай түседі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл- парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі.Құтты білікҚарахан әулеті Пекин

18 Ахмет И ү гінеки Өмірбаяны Ахмед Иүгінекидің ғұмыры, өмір сүрген ортасы туралы деректер тым тапшы. Зағип болып туып, фәни жалғанның жарық сәулесін көрмей бақиға озған Ахмед жастайынан ілім- білімге құмартып, түркі тілдері мен араб тілін жетік меңгерген. Шариғат қағидаларын жан- жақты зерттеп-танып, терең іліміне сай Әдиб Ахмед деген құрметті атқа ие болған. Ақыл- ойы толысып, діни танымы әбден кемелденген шағында Ахмед Иүгінеки қысқаша тақырыптарға бөліп, ислам құндылықтарына негізделген өлең-жырларын өмірге келтіре бастайды. Кейін бұл жәдігерліктердің басы біріктіріліп, һибуат-ул-хақаиқ (Ақиқат сыйы) деп аталатын дидактикалық өлеңдер жинағына айналған. Мазмұны, танымдық нәрі жағынан алғанда Ақиқат сыйы Әбу Насыр әл-Фараби, Махмуд Қашқари, жылы Баласағұни, Қожа Ахмет Иасауи мұраларымен іштей астасып, 9 13 ғ. аралығындағы түркі дүниесінің рухани қазыналарының жарқын туындысына айналды.ШариғатдіниисламАқиқат сыйыӘбу Насыр әл-ФарабиМахмуд ҚашқариБаласағұниҚожа Ахмет Иасауи

19 Алтынорда д ә уірі Кодекс Куманикус Кодекс Куманикус (лат. Code x Cumanіcus), « Қ ыпша қ тіліні ң с ө здігі» – қ ыпша қ тілінде жазыл ғ ан діни м ә тіндер мен с ө здіктерден т ұ ратын кітап (латын ә ліпбиінде қ алыптас қ ан қ ыс қ аша атауы – СС), 82 пара қ тан (164 бет) құ рал ғ ан қ олжазба.лат.

20 Ә л-Хорезми Ә л-Хорезми (араб.: محمد بن موسی خوارزمی ) (толы қ есімі - Ә бу Абдулла (немесе Ә бу Жафар) М ұ хаммед ибн М ұ са ә л-Хорезми) - Орта ғ асырлы қ Ұ лы ғ алым - математик, астроном (ж ұ лдызшы), тарихшы, географ. Б ұ л ғ алымны ң ө мірі туралы м ә ліметтер ө те аз са қ тал ғ ан. Ә л-Хорезми есімі оны ң ту ғ ан елін к ө рсетеді – ортаазиялы қ Хорезм мемлекеті, ал ғ алымны ң та ғ ы бір ла қ ап аты - ә л- Маджуси – оны ң ата-тегінде зороастриялы қ абыз-ж ә діг ө йлер (арабша «маджус») бар екендігін к ө рсетеді.араб. ғ алымматематикастрономгеографХорезмабыз Ә л-Мам ұ н (813833) халифіні ң кезе ң інде Ә л- Хорезми Ба ғ датта ғ ы Академия іспеттес «Даналы қ ү йі» кітапханасын бас қ арды. Ә л-Васике (842847) т ұ сында Ә л- Хорезми хазарлар ғ а экспедицияны бас қ арды. Ә л-Хорезми жайында са қ тал ғ ан со ңғ ы м ә лімет 847 жыл ғ а с ә йкес келеді.Ба ғ датта ғ ыАкадемияхазарлар ғ а

21 Раб ғ узи Раб ғ узи (ла қ ап аты; шын аты-ж ө ні – Наср ә д-Дин Бур һ ан ә д- Динні ң баласы (т.- ө.ж.б.) – 13 ғ -ды ң ая ғ ы мен 14 ғ -ды ң басында ө мір с ү рген жазушы, ойшыл. Раб ғ узиды ң Қ исса-с-ул ә нбийя атты е ң бегі қ аза қ ә дебиетіні ң ертедегі н ұ с қ аларыны ң бірі саналады.

22 Сайф Сараи Саиф Сараи (1321, Сарайшы қ қ аласы 1396 ж. ш., Мысыр) қ ыпша қ а қ ыны, Алтын Орда д ә уірі ә дебиетіні ң к ө рнекті ө кілі. Хан ұ рпа қ тары арасында ғ ы та қ таласы т ұ сында ту ғ ан жерінен кетіп, ө міріні ң со ңғ ы кезе ң ін м ә мл ү ктер билігіндегі Мысырда ө ткізді. Саиф Сарайды Ә.Наджип қ аза қ хал қ ыны ң негізін құ ра ғ ан қ ыпша қ тайпасынан шы ққ ан деп есептейді. Бізге жеткен елеулі е ң бегі бес мы ң жол ғ а жуы қ т ү ркі ( қ ыпша қ ) тіліндегі Г ү лстан бит-т ү рки (1391) туындысын Сарайшы қ та бастап, Египеттегі Ніл ө зені бойында ая қ та ғ ан. Дастанны ң негізгі б ө лімі Са ғ диді ң Г ү лстан шы ғ армасыны ң еркін аудармасынан т ұ рады, сондай-а қ о ғ ан ө зімен т ұ стас сегіз шайырды ңғ азалдары, а қ ынны ң ө зі жаз ғ ан лирикалы қ ө ле ң дері, на қ ыл, ғ а қ лия, тол ғ аулары енген. Саиф Сарайды ң б ұ л поэмасы 14 ғ асырда ғ ы қ ыпша қ ә дебиетінде қ алыптас қ ан ә деби д ә ст ү р, озы қ поэзия ү лгісі бол ғ ан. Саиф қ олжазбасы 1915 ж. белгілі болды, оны ң фоток ө шірмесі Анкарада (1954), орыс ә ліпбиі негізіндегі транскрипциясыТашкентте (1968) басылды. Сайф Сарайи (13-14 ғ.) "Г ү лстан" атты шы ғ армасымен ә йгілі бол ғ ан. Ол Ширазды қ Са һ дид а қ ынны ң "Бустан" атты шы ғ армасы негізінде жаз ғ ан. Соны ң кей жерін қ ыс қ артып, кей жерін ұ зартып, ө зінше жырла ғ ан.Сарайшы қМысырАлтын ОрдаМысырда Ә.Наджип қ аза қ ыпша қ ыпша қ1391Сарайшы қ таЕгипеттегіНілСа ғ диді ңғ азалдарылирикалы қпоэмасы қ ыпша қ ә дебиетіндепоэзияАнкарада1954орысТашкентте1968Ширазды қ

23 Құ тып Х ұ срау– ШЫРЫН – Алтын Орда д ә уірі ескерткіші (14 ғ.). Авторы қ ыпша қ тайпасынан. Х ұ срау мен Шырынны ң махаббатына негізделген сюжеті Г.Низамиді ң осы аттас шы ғ армасынан алын ғ ан. Бізге жеткен н ұ с қ асы Парижді ң ұ лтты қ кітапханасында са қ талса, Египетте 1883 ж. к ө шірме

24 Қ айыр ғ али Жалаири Қ айыр ғ али Жалаири ( Қ адыр Ә лі Қ осым ұ лы би, ар ғ ы тегі Жалайыр) деп атал ғ ан б ұ л кісі ХVI- ғ асырды ң ортасы мен ХVII- ғ асырды ң басында ө мір с ү ріп ( жылдары), қ аза қ хал қ ыны ң тарихында ө шпес із қ алдыр ғ ан. Ресейді ң ата қ ты патшасы Борис Годуновты ң қ ол астында ж ү ріп, 1602 жылы "Жылнамалар жина ғ ын" жазып бітірген. Б ұ л қ аза қ тілінде жазыл ғ ан т ұңғ ыш ғ ылыми е ң бек. "Жина қ ты ң " тілдік құ рылымын, жазу м ә нерін зерттеп, к ө рнекті ғ алым Р.Сызды қ ова арнайы кітап жаз ғ ан ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл). Қ адыр Ә лі деректеріне Шо қ ан У ә лихановтан бермен қ арай талай тарихшылар, зерттеушілер с ү йеніп келеді. Ту ғ ан жері Қ аза қ стан жеріндегі Сырдария бойы. Қ адыр ғ алиды ң ата-бабалары Қ арахан ә улеті билігінен бері ү здіксіз хан сарайында қ ызмет етіп, ханны ң а қ ылшы- ке ң есшісі, қ ол бастар батырлары бол ғ ан. Оны ң ө з атасы Темшік Шы ғ ай ханны ң батыры болса, ә кесі Қ осым бек лауазымын иеленген.тарихында Қ аза қ станСырдария Қ арахан ә улетіШы ғ ай ханны ң Қ осымбек

25 Бабыр Захиредден М ұ хамед Бабыр (араб.: محمد بابر, «Бабыр» есіміні ң парсы тілінен ма ғ ынасы «арыстан, қ олбасшы, барыс» [1] ) мо ғ ол ж ә не ү нді ел билеушісі, сардары, Ұ лы Мо ғ ол мемлекетіні ң негізін қ алаушы, а қ ын ж ә не жазушы. [2]араб. [1] Ұ лы Мо ғ ол мемлекетіні ң [2] 1483 ж. а қ панны ң 14 қ азіргі Фер ғ ана у ә лаятында ту ғ ан. Оны ң ә кесі Омар Шайхы А қ са қ Темірді ң ш ө бересі, Фер ғ ананы ңә мірі еді. Ал Бабырды ң шешесі Құ тлы қ Нигар ханым Мо ғ олстан ханы, Шы ңғ ыс хан ә улеті Ж ү ністі ң қ ызы болатын. Бабыр ж ә не қ аза қ ты ң т ұңғ ыш тарихшысы М ұ хаммед Хайдар Дулатиды ң шешелері бірге ту ғ ан, апалы-сі ң лілі адамдар бол ғ ан. Демек, Бабыр мен М ұ хаммед- Хайдар б ө ле болып келеді. 1483а қ панны ң 14Фер ғ ана у ә лаятындаА қ са қ Темірді ңФер ғ ананы ңМо ғ олстанШы ңғ ыс ханМ ұ хаммед Хайдар Дулатиды ңМ ұ хаммед- Хайдарб ө ле

26 Дулати Дулати Х ұ сайын ұ лы М ұ хаммед Хайдар ( ) - ә йгілі тарихшы, ә дебиетші, Мо ғ олстан мен о ғ ан іргелес елдерді ң тарихы ж ө нінде аса құ нды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаханнама» дастаныны ң авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы ә мірлеріні ң ұ рпа ғ ы. Оны ң толы қ аты-ж ө ні – Дулат М ұ хаммед Х ұ сайын ұ лы Мырза М ұ хаммед Хайдар. М ұ нда ғ ы «М ұ хаммед Хайдар» - ө з аты, «М ұ хаммед Х ұ сайын» - ә кесіні ң аты, «мырза» - текті ә улетті ң т ұқ ымы екенін білдіретін атау (хан балаларыны ң ханзада, с ұ лтан аталатыны секілді), «дулат» - шы ққ ан тайпасыны ң аты Мо ғ олстанТарихи Рашиди»Жаханнама»Дулат

27