Көргенов Қуандық. Айтыс ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма- қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.поэзиялық. - презентация

1 Көргенов Қуандық

2 Айтыс ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма- қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жир жарысы.поэзиялық Айтыс синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жирларынан бастау алып, реле-реле ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай лирикалық, эпикалық, дрямалық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жирларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған.лирикалықдрямалық

3 Қазақтың ауыз әдебиетінде арте замена реле жатқан айтыс жанрының ту негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар. Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте арте замена реле жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің түрлері сараланып, бір-бірінен әлі ажирамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер саналып, әні де, өлеңі де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы, тағы басқалары да қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың алғашқы адымы осы кезеңде басталса керек.

4

5 Айтыс т ү рлері Адам мен жануарды ң айтысы Ө лі мен тіріні ң айтысы Ж ұ мба қ айтыс

6

7 Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып – жастық көңіл күйі мен өнер сына су бокса, ақындар айтысында өнер салыстыру, сөз сына судың үстіне әр ақын өз руны дәріптей жирлаушылық келіп қосылғанын көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған.

8

9

10 Ақындар айтысында "жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады" (С.Мұқанов). Олар өлеңді табань астында шығарады, то сыннан айтысады. Айтыс үстінде талой күтпеген жаллар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, то сын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тетрады. Соның бәріне ақындар жөпелдемеде жауап берегу, дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі ақындардан сөзге жүйріктікті, білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін, тарихын, жер жайын, этнографиялық ерекшеліктерін білуді керек етедіС.Мұқанов

11 Сонымен қатар айтысып отырғанда, ақын өзінің жеңілгенін білу де айтыстың негізгі шартының бірі болып сана лады. Сөзге сөз табу, орынды жерінде ұтымды сөз айту сияқты өзінің, жеңілгендігін білу де жоғары бағаланады. Жеңілгеніне қарамай, құр босқа төпей беруді көпшілік дарындылық, ақындық деп танымайды. Мұндай қылықты қазақ айтысқыштық, ұтымшылық деп санамайды. Оны қазақ "сиыршылау" деп атайды.

12

13 «Қазақ әдебиетінің тарихына» шенген (1-том, 2-кітап, 1960, биттер). Ал Әуезовтің 1948 жилы жазған «Айтыс өлеңдері» аты еңбегінде ол «Совет ақындарының айтысы» денег атпен берілген. Еңбекте автор қазақ халқының ежелден реле жатқан төл өнері - айтыстың жаңа заман, жаңа кезеңдегі өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Егер өткен дәуірлердегі айтыстарда ақынның негізгі арқа сүйері ру, ата-баба сияқты ескі әдет-салттар бокса, кейінгі ақындар өздерінің елі, ұжымшар, аудан, қала, облыс жайын тілге тиек етеді. Сол арқылы сын мен өзара сынды өткірлеп, өрістете түседі жилы Семейдің екі ақыны (Иса мен Нүрлыбек) бірі қала, екіншісі ауыл атынан айтысқанын, «Шашубайдың қасқырмен айтысын» (1932) мысалға келтіріп, айтыс өнерінің жаңаша мазмұн, түр сипатқа ие бола бастағанын сөз етеді.Осы сияқты «Қасқыр мен қойдың айтысы», «Қарагер ат пен директордың айтысы», «Бай мен кедей айтысы» туралы, 1939 жилы Алматыда өткен Нартай мен Нүрлыбектің айтысына және 1943 жилы республикалық көлемде өткен үлкен айтыстың кейбіріне қысқаша тоқталады. Жазушы кеңес кезеңіндегі айтыстарда қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық мәселелері мейлінше кең, терең толғаныспен сөз болатынын этап көрсетеді Семейдің

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26 Айтыстың негізгі салмағы да, түйіні де өмір шындығы. Бетпе-бет келген екі ақын да сол оранда жеңудің сан алуан жолдарын, ямал- тәсілдерін қарастырады. Ә денегнен амандасу, ел жағдайын сұраудың өзінде айтыс боларлық түйін, сын тағарлық мәселелер іздестіріледі. Қарсыластардың қай-қайсысы да негізгі уәж, атоллы ойларын бірден жайып салмой, аңысын аңдап, құрылған тор, аллалы қақпанға түсіруді көздейді. Оның алдын арап, мэтап, шырмап, қисынды да уәжді сөзбен тоспақ болады. Машығы мол, алла-тәсілі көп, атоллы сөзді орнымен қолдана білген ақын ғана мәрелі жеңіске жетеді.