Қ абылда ғ ан: Т ү сіпбек Қ.Е Орында ғ ан: ЭЭ-17-1 т.с. Сейтжанов Айбол Қ аза қ стан Республикасыны ң Білім ж ә не ғ ылым министрлігі Қ ара ғ анды мемлекеттік. - презентация

1 Қ абылда ғ ан: Т ү сіпбек Қ.Е Ор-нда ғ ан: ЭЭ-17-1 т.с. Сейтзанов Айбол Қ аза қ стан Республикассыны ң Білім ж ә не ғ былим министрлігі Қ ара ғ анты мемлекеттік техникали қ университеті 2019

2 Жоспар 1. Арыстан баб кесенесі 2. Ахмет Яссауи ғ эмираты 3. Домала қ анна кесенесі 4. Ибрагим ата кесенесі 5. Қ ералаш анна (Айша-бибі )кесенесі 6. «А қ мешьіт» үң гірі 7. « Ғ айып ирен, қ игры қ шілтен» киелі жері 8. Ү каша ата пираты 9. Ұ сын ата мазары 10. Гаухар анна кесенесі 11. Аппа қ Ишан мешьіті 12. А қ бура ә улице пираты 13. Қ арабура ә улице кесенесі 14. Жыла ғ ан ата үң гірі 15. Д ә убаба ә улице пираты 16. К ө з ата ә улицесі пираты 17. Б ә йдібек баба кесенесі 18. Баба т ү кті Шашты Ә зіз кесенесі 19. Ә л қ кккоза ата кесенесі 20. Бали қ ши ә улице киелі урны

3 Оңтүстіктегі киелі 20 ор-н «Т ү ркістанда Т ү мен баб, Сайрамда бар сансиз баб, Отырарда отиз баб» демекші, О ң т ү стік Қ аза қ стан облисттттында киелі ор-ндар к ө степ кездеседі. Олар ғ аниеттеніп келушілерді ң санны кеміген емс. Ө з дертіне дауна іздеуші хали қ, киелі ор-ндар ғ а а ғ ылип зататы. Біз сол ор-ндарты ң 20-сын іріктеп аллоты қ.

4 Қ кккоза Ахметті ң ұ стазы бол ғ ан Арыстан бабты ң құ рметіне Отырар жерінде тарихи кесене салон ғ ан. Б ұ л кесенені ң бірінші құ рылисы XIV-XV ғ асыр арали ғ ына затса, XVIII ғ асырда к ө не мазарты ң урнына за ң а ерекше к ү мбездер орнатылты. Ө ткен ғ асырты ң 70 жылдары ғ имарат қ иратылип, б ү гінгі н ұ с қ асы бой к ө терген болалтын. Хали қ арасттттында «Арыстан баб қ а т ү не, Қ кккоза Ахметтен тіле» денег с ө з бар.

5 Т ү ркістан қ аласттттында ғ ы Ахмет Яссауи ғ эмираты – XII ғ асырда ғұ мир кешькен ә йгілі к ө не т ү ркі а қ сыны, софизмді уа ғ издауши Ахмет Яссауиді ң бейітіні ң басы на орнатыл ғ ан. Ескерткішті ХІV ғ асырда аты к ө пшілікке м ә ш һү р бол ғ ан Ә мір Темір саллотыр ғ ан. Б ұ л кесенемен қ атар, Ү клен қ ылует (жер асты мешьіті, XII ғ.), Сегіз қ орли кесене (XIV-XVI ғғ.), Ұ ли қ бекті ң қ изы, Ә білхайыр ханны ң зайыбы Раби ғ а С ұ лтан Бегім кесенесі (XV ғ.), Шы ғ ыс моншасы (XVI-XVII ғ.), Есімхан кесенелері бар.

6 Домала қ анна кесенесі – Али Сылан қ изы Нуриланны ң мазарсыны ң ү стіне салон ғ ан. Қ ккаратау б ө ктерінде Балаб ө ген ө зеніні ң бойттттында орналас қ ан. Домала қ анна Байдібек астанны ң кенже ә йелі бол ғ ан. XI-XV ғ асырлары бірнешье рет ж ө нделіп, 1966 жыли а қ тастардан қ сайта қ алан ғ ан.

7 Ибрагим ата кесенесі – Сайрамны ң солт ү стік- ши ғ ысттттында ор-н тепкен. Ибрагим – Ахмет Яссауиді ң ә кесі. Ал ғ аш қ ы құ рылисы XII- XIV ғ асырлар ғ а зататы. Дегенмен, кесене к ө пке шидамай құ лап қ ал ғ ан, қ азіргі ү лгісі XIX ғ асыр ғ а зататы.

8 Қ ералаш анна кесенесіні ң ал ғ аш қ ы н ұ с қ асы XIII ғ асыр ғ а зататы. Ал қ азіргі кесене XIX ғ асырда бой к ө терген. Қ ералаш аннанны ң шин есімі – Айша-бибі, ол М ұ санны ң қ изы бол ғ ан. Т ү ріктер арасттттында ке ң тарал ғ ан Қ ералаш анна ғ а сыйсынып келушілер аз емс. Сайрам ауданттттында орналас қ ан.

9 О ң т ү стіктегі киелі ор-ндарты ң бірі – Б ә йдібек ауданттттында ғ ы «А қ мешьіт» үң гірі. Ә касты тау жсыныстары қ абатттттында ғ ы ойы қ үң гірді ң ұ сынты ғ ы – 120 метр, ені – метр, биіктігі шамамен – 35 метрге жесть, т ө бесі к ү мбезге ұқ саз. Ал жыл б ұ р-н «А қ мешьіт» үң гіріні ң ұ сынты ғ ы – 200 метрдей бол ғ ан кен. Б ұ л үң гірге келушілер ая ғ ы ү зілген емс.

10 « Ғ айып ирен, қ игры қ шілтен» – Т ө люби ауданнынан Қ азы ғұ рт тауына қ рай кететін жел бойттттында ғ ы Әң гір ата ауылсыны ң ма ң ттттында орналас қ ан. Б ұ л киелі жерге байланнысты мынадай да діни жерамладар бар: ә улицелікті ң жеті статусы бар: е ң же ғ ар ғ исы – құ тып, одна кейін – ә руа қ уль му қ адидас, ү шінші статусы – Ғ айып ирен, қ игры қ шілтен болип санналаты кен. Қ игры қ шілтенні ң құ рамттттында қ игры қ ә улице болаты. Шілтер ата ә улицеде ү ш б ұ ла қ бар: ш ұ ры қ бастау (сумы құ ла ққ а ем), өң ешь бастау (сумы тсыныс желдары мен ке ң ірдекке ши­па) ж ә не к ө з бастау (сумы заннар ғ а д ә ру).

11 Ү каша ата пираты – О ң т ү стік Қ аза қ стан облисы, Т ү ркістан қ аласынан 60 ша қ игрымдай жира қ та орналас қ ан. А ң из бойынша, Ү каша ата сахара М ұ хаммер (с. ғ.с) пай ғ ломбарты ң сенімді серігі ә рі к ү зетшісі бол ғ ан. М ұ нда адамны ң ниетіне қ рай су берілетін құ ты қ бар. Келушілер осы құ ты қ тан б ұ йыр ғ ан сумын алип кетеді. Құ ты қ тік емс, спираль т ә різді.

12 Ұ сын ата мазары – Шардара ауданттттында ор-н тепкен. Мазар к ү йдірілген шарши пішіндес кірпіштен қ алан ғ ан. Мазарты ң ши ғ ыс б ө лігінде же ғ ары ши ғ алтын басплада қ, ал батыс б ө лігінде ша ғ ын б ө лме бар. Кіре берісі П ә рпі секілді к ө ркемделіп, есікті ң ү сті ң гі за ғ ы с ү йірленіп келген арка мен ә шекейленген.

13 Гаухар анна кесенесі – о ң т ү стік жеріндегі к ө не ескерткіштерді ң бірі болип табылаты. Ө ткен ғ асырларда зартисы за ң быр-су ғ а шидамай құ лап қ ал ғ ан к ө рінеді, т ә уелсіздік ал ғ ан жылдары қ сайтадан ж ө ндеу ж ұ мыстары ж ү ргізіліп, қ алпына келтірілді. Б ұ л ор-н ғ а ауруына шипа ізденегдер к ө п каледі.

14 Аппа қ Ишан мешьіті – Б ә йдібек ауданны, Шаян ауылинда ор-н тепкен. Аппа қ Ишан к ү мбезі к ү йдірілген кірпіштен шарши етіп т ұ р ғ изыл ғ ан. Жалпы ума ғ ы 6,7 х 6,6 метр, ішкі к ө лемі 3,5 х 3,5 метр, биіктігі 6 метр. Қ абыр ғ анны ң ішкі за ғ ынан ә лемні ң т ө рт за ғ ына ба ғ ыттал ғ ан тайиздау қ уис засал ғ ан. Құ рылисты к ү мбезбен зап қ ан.

15 Қ азы ғұ рт таусыны ң етегінде Қ кккоза Ахмет Яссауиді ң замандасы, сендай-а қ ш ә кірті бол ғ ан А қ бура ә улице затыр. Шын есімі – А қ тамберді. Ө з заманттттында а қ бура ғ а мініп, зікір сал ғ ан адам бол ғ ан кен. Сол ү шін хали қ арасттттында А қ бура астаннып кеткен.

16 Соза қ ауданны, Соза қ ауылинда Қ арабура ә улице кесенесі бар. Б ұ л ескерткіш ХІV ғ асырда т ұ р ғ изылип, ХХ ғ асырты ң со ң ттттында толи қ ж ө ндеуден ө ткен. Кесене а қ кірпіштен қ алан ғ ан, ә р қ айсисы сегіз қ орли қ ос б ө лмеден т ұ раты. Т ө бесі к ү мбезді болип каледі, бірінші б ө лмесі 100 шарши метр, ал екінші б ө лмеде ескі кесене бар. Қ арабура ә улицені ң пираты ескі кесенеде затыр.

17 Жыла ғ ан ата үң гірі – Т ү ркістан қ аласынан 80 ша қ игрымдай жердь. Үң гір ауссыны ң биіктігі 3-4 метр бокса, ені 9 метрге жете- қ абыл, тире ң дігі метрді құ райты. Б ұ л үң гір тау зартастарсыны ң құ лауынан панда бол ғ ан. Шат қ ладан т ө менірек ө зенні ң сол за ғ асттттында биіктігі метр зартаста диаметрі 15 – 18 см қ уистан о қ тын-о қ тын су ат қ ылап т ұ раты.

18 Д ә убаба ә улице Арыс ө зеніні ң а ңғ ар-нда март бол ғ ан. Оны ң денесі сол жердьгі шут қ лада жер қ ойнына тапсигрылаты. Ө з заманттттында Д ә убаба Ү йсін мемлекетіні ң К ү нбиі бол ғ ан кен.

19 К ө з ата ә улицесі – Т ө ле би ауданны, А қ бастау ауылинда орналас қ ан. Келушілерді ң ая ғ ы ү зілген емс. К ө зді емдейтін ә улице кісі осы жердь қ айтыс бол ғ анты қ тан, заннары ауыралтын зандар басы на жиі кале баста ғ ан.

20 Б ә йдібек баба XІV ғ асырда Шы ғ ыс Қ ккаратау ө лкесінде ө мір с ү ріп, қ азіргі Б ә йдібек ата елді мкені жерінде д ү ниеден ө ткен. Б ә йдібек ата кесенесін салу ғ а Самар қ анд, Ташкент, Сайрам, Шымкенттен арнайы шеберлер келген. Б ә йдібек ата заманттттында к ө шпелі елді ң басын біріктіріп, а қ ылши, қ олбасши ретінде к ө рінетін аса ірі тарихи т ұ л ғ а бол ғ ан.

21 Баба т ү кті Шашты Ә зіз кесенесі – Соза қ ауданны, Құ мкент ауыли ма ң ттттында орналас қ ан. Кесене мазар ү стіне к ү йдірілген кірпіштен қ алан ғ ан. Қ асбеттік композиция ғ а құ рыл ғ ан бір ү йлі болип каледі. Баба т ү кті Шашты Ә зіз – м ұ сылмандар арасттттында ә улице этан ғ ан.

22 Қ кккоза Ахмет Яссауи кесенесінен ши ғ ыс қ а қ рай 2,5 ша қ игрымда орналас қ ан Ә л қ кккоза ата кесенесі бар. Те ң із де ң гейінен 208 метр биіктікте затыр. А ң из ғ а с ү генсек Ә л қ кккоза ата Гаухар аннанны ң к ү йеуі бол ғ ан. Кесене к ү йген кірпіштен қ алан ғ ан, ХХ ғ асырты ң со ң ттттында ж ө ндеу ж ұ мыстары ж ү ргізілген.

23 Бали қ ши ә улице – О ң т ү стік Қ аза қ стан облисы, Соза қ ауданнына қ аресты Суынты қ денег жердь орналас қ ан киелі ор-н. Бали қ ши ә улицені ң басттттында іші бали ққ а толи б ұ ла ғ ы бар, сумы сал қ ын, емдік қ асиетке ие. Ә улицеге келіп, т ү неушілер игрым етіп, бали қ тар ғ а жом тастайты. Бали ғ ын ұ ста ғ ан адам заманты ққ а тап болаты делінеді.

24 Назарларыңизға рахмет!