Проект-презентация учащихся 7 «Б»класса Чаттаевой Л.,Мокаевой М. Учитель –Чеченова А.М.

Къулийланы Къайсын: Тюнене, бюгюн, тамбла.

Къулийланы Шууаны жашы Къайсын 1ноябрьде 1917 жылда Чегемде туугъанды. Ол гитчеликден аталадан къала келген тириликни, чёрчекликни алып, тауланы сур адетлерине кёре, гиртчи ёсгенди. Беш- алтыжыллыкъ жашчыкъ болуп, ол, гёбеле атны кеси чыгъарып, жайракълай минип, чапдырып башлагъанды. Жашлай ол къой кютгенди, къойчу таягъына мангылайын тиреп, киришде олтуруп, къая башларына, жютю жухладан энишге салынып тургъан юзюк булутлагъа къарагъанды, сейирсиннгенди. Къулийланы Къайсын жазып Тёбен Чегемни орта школунда окъугъан заманында башлагъанды. Аны биринчи чыгъармасы дерс китапдан сейир этдирген А.С.Пушкинни «Тутхун» («Узник») деген назмусун таучагъа кёчюргени болгъанды жылда уа «Къарахалкъ» газетде аны «Эски Малкъаргъа» деген биринчи назмусу басмаланнганды. Тюнене

1935 жылда Къулийланы Къайсынны къадарына уллу, насыплы тюрлениу болады: Нальчикде къырал театр ачар ючюн, Малкъарны фахмулу жашларындан бла къызларындан театр студия къурап, аны Москвагъа театр искусствону къырал институтуна окъургъа жибередиле. Къайсын да ол, студия бла кетгеди. Анда окъугъан жылларын поэтге ёсеуню, уллу культурагъа кириуню, юйрениуню, жазыу усталыкъ алыуну жыллары болгъанды. Къулийланй Къайсын театр институтда окъугъаны бла да къалмай, адабият институтну ингир бёлюмюне да жюрюгенди.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Къулийланы Къайсын Прибалтикада болгъанды.Къайсын аскерге къазауат башланнгынчы кеси ыразызыгъы бла кетгенди, уушха анда тюбеп, Чегет Дунайда сермешгенди жылны кюз артында, Орёлну алып Тулагъа, андан ары Москвагъа ёшюн ургъан Гудерианны танк аскерлерине къажау къыйын сермешлеге къатышханды. Ауур жаралы болгъанды. Сау болуп, аскер бёлюмюне къайтхандан сора, 51-чи аскерни «Сын отечества» деген газетинде ишлеп, Сталинграддан Севастопалгъадери уруш жолланы къыдыргъанды. Ростовну, Донбассны, Кърымны азатлар ючюн баргъан урушлагъа къатышгъанды. Совет аскерлени биринчи къаууму бла Сивашда уруш бла ётгенди.

1941 жылда Латвияда жазгъанды таулу жаш, 24 жылы толуп, жашауунуалгъ урурун сакълап, ахшы умутлары тинипталай тургъан, къайсы бир жаш адамча, жашаргъа сюйген Къайсын: Урушха кириринги аллында билмейсе сен къыйын къадарынгы: батырча хорлапмы чыгъарса сен, не уа душманмы тёгер къанынгы? Жанын сюймеген жокъду бир киши, жашаудан татлы зат да жокъ. Алай мингле жашау этер ючюн биреу ёлюрге керек эсе уа – алгъа! Жер юсюнде жашау этиуню сынауу, сур кетилиги уруш отунда адамны уллулугъун ангылау бла келгенди. Поэт уллу къыйынлыкъ бла уллу жигитликни кёргенди. Халкъны хорланмаз кючюне сейирсиннгенди. Уруш къыйынлыкъ адамны дуния ангылауун терклендиреди. Жашау бла ёлюм, адам бла аны Ата журту дегенча ангыламлагъа инсан къарам терен, магъаналы болады. Поэтни закийлиги терк ёсюп, ол сёзню къыйматына, жютюлюгюне, суратлау кючюне бегирек эс бурады. Урушда сёз, окъла кибик, багъалы, кесгин, жазмагъын болургъа керекди.

Уруш кетген кёчгючюлюкню къыйын жылларында Къулийланы Къайсын халкъы бла бирге Къыргъызстанда жашагъанды, ишлегенди. Ол энди къыралны таныгъыулу поэтлеринден бири эди. СССР-ни Жазыучуларыны союзуну башчылары анга берген сыйны, хурметни хатеринден ол сюйген жеринде жашаргъа эркинлиги бар эди. Болсада, ала социалист Ата журтубузгъа кертичилей къалгъан эселе, къыйын кюн тарыгъыу сёзюн айтмай, тёзюмлюк, таукеллик сёзюн айтыргъа кеслеринде эслик да, кишилик да тапхан эселе, аны барында Къулийланы Къайсынны да къыйыны, таукелилиги болъанды.

Ауур таш адамны инбашына аугъанда, анга жаланда кишилик болушуругъун Къулийланы Къайсын туура ангылайды. Кишиликни тагыларын а ол жерини сур, деменгили тарыхында, жашауунда кёреди. Поэтни тангсыныуу, нёгерли, жол, ниет ёкюлю да «бата туруп кеме тенгизге, юллени ичгени къоймагъан, жеринден да къымылдамагъан, алай ёлге къолунда келген» капитан болады. Мен къара кюн кесиме нёгерге, Къаты кишилик, сени алама. Солдат ийнаннганча командирге, Мен эски кючюнге ийнанама. («Къайсын сагъатда»)

Бюгюн 39 жыл болгъанда, Къайсын юйюрюн алып (юй бийчеси, юй жашы), кёчип келип къалады да, «Нальчик» къонакъ юйде орланады. Келе келгенлей, Къайсын бек алгъа литератураны аягъы юсюне салыуну къолгъа алады. Азбар айталгъанладан жазып алып, Кязимни назмуларын китап этип чыгъарыуну ишин башлайды. Ол сыйлы иши бла ол бизни халкъыбызны бегитирге мурат эте эди, хар миллетни кесини миллет ийнагъы болургъа керекди, бизни уа аллай адамыбыз барды, аны аты Совет Союзну башха халкъланы иийнакъларыча, дуния маданиятда жазылып къалыргъа керегди деген магъанады. Бюгюнюбюзню ишлей, Къайсын 55 жыл мындан алгъа, бери къайта келгенлей жазады: Шахарым, Нальжигим,тау этегинде жылы уям, къайтдым, сени тапдым, кенг бутакълы жёгелеринг тюбюнде жарыкъ жаш кюнлериме да жолукъдум… Сау онеки жыллны санга термилдим, жериме тартдырып къыйын жыллада, азатлыкъ жол салды да, сизге келдим, кёргенимде, къууаннгандан жилядым! «Шахарым», 1956.

1959 жылда Кязимни 100- жыллыгъын белгилеуге битеу Россейни менме деген адамларын бери жыйып къояргъа аны къолундан келгенди. Россейни Жазыучуларыны ол заманнга алыкъа къуралып да бошамагъан союзуну эм белгили адамларын - Леонид Соболевну, Николай Доризону, Михаил Алексеевну, Сергей Михалковну, Расул Гамзатовну, Мустай Каримни- Нальчикге жыйып, къууанчлы жыйылыуну алай бардыргъанды. Анга жангыдан Къабарты- Малкъар деп атылгъан республиканы оноучулары бары да келирча этген эди. Аны ючюн айтама бюгюнюбюз деп Къайсыннга. Анда берисинде бизни ангыбыз ол кётюрген даражадан эниш болурга сюймей турады. Халкъ да болады адамладан, биз да бирлерибиз аладан,- дегенди Къайсын 1976 жылда.

Кесини жазгъанлары бла бетибизни чыгъарыу бла къалмай, ма аллай иги ишлери бла чыгхаргъанды Къайсын бетибизни, миллет даражабызны кётюргенди. Не да болсун, Къайсын бизни миллет таянчагъыбыз эди. Озгъан заманлада да, бюгюн да. Кеси биргебизге болгъанда, тюзюнлей барып къала эдинг, энди уа адетни жюрютюрге къалып къалгъанбыз. Тамбла уа тамбла?... Аны соргъаннга уа айтмайым кесини сёзлери бла биягъы: Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула, - бахча битдирген, сабан сюрген, таш, агъач жоннган, ийнек саугъан, отну, жулдузланы да сюйген!

Тамбла Тамбла дей эсенг а, биз аны атын тийишли даражада жюрютгенлей турсакъ, ол кесибизге игиди. Къайсын сау болса, аны аты хар къайда айтылып, кеси уа къууанчха изленип турлугъуна бир сёз жокъду. Тамбласын унтмагъан халкъ этеди алай. Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула! Жашау, бишген кёгетча, татлы, сизге деп жырлайды къанатлы, мамырлыкъ, къууанч сизге, саула! 1957 жылда окъуна халкъ айтыуну, «Бирликде – тирлик» деген сёзлени айтып, Къулийланы Къайсын поэма жазгъан эди. Сау болса, бюгюн ол бизге айтырыкъ эди: «Уоланла, тирлик бирликде болгъанын нек унутхансыз? 13 жылны къыйынлыгъы энтта иш да саныбызгъа-жаныбызгъа татып тургъанын кёрмеймисиз? Иш алайда болса, тамблагъызны сау кёрейим! Сизни бюгюн биргегизге болмагъанлыгъыма, мында да кюерикме сизни бла бирге мен да, иш осалгъа кетсе!» Бу сёзле жаланда бизге, таулулагъа насийхат болуп къалмайдыла. Хар миллетге да айтылады бу.

Къайсынча бир адамлары болмагъан халкъ кеслерин бек жарлылагъа санай болурла. Бизни халкъ а, бек насыплы халкъладан бириди…

Къайсын! Сени унутур кюн келмесин миллетиме…

Сау болугъуз! Проектни хазырлагъанла: Чатталаны Л.Мокъаланы М.