Қ АЗА Қ СТАНДА Ғ Ы ОТЫН ЭНЕРГЕТИКАСЫ. М Ұ НАЙ Ж Ә НЕ ГАЗ. ОРЫНДА Ғ АНДАР:УТЕБАЙ Ғ АЛИЯ, КАМАЛОВ САЛАМАТ. ТЕКСЕРГЕН: РЫС Қ АЛИЕВА РОЗА.

М Ұ НАЙ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ М Ә ЛІМЕТ Негізінен ал ғ анда к ө мірсутектерінен (85 % - ғ а дейін) т ұ ратын б ұ л заттар дербес ү йірімдер шо ғ ыры т ү рінде жекеленеді: метанды,нафтенді ж ә не ароматты (хош иісті) тізбектер. Оны ң құ рамында оттегі, азот, к ү кірт, асфальтты шайыр қ осындылары да кездеседі. ү йірімдер шо ғ ырыметандынафтендіоттегіазотк ү кіртасфальттышайыр М ұ найды ң т ү сі қ ыз ғ ылт, қ о ң ыр қ ош қ ыл, кейде ол ашы қ сар ғ ыш т ү сті, а қ шыл болып та келеді. Мысалы, Ә зірбайжанны ң Сурахана ал қ абында а қ шыл т ү сті м ұ най ө ндіріледі. М ұ най судан же ң іл, оны ң меншікті салма ғ ы 0,65-0,95 г/см 3. М ұ най ө з бойынан электр тогын ө ткізбейді. Сонды қ тан ол электроникада изолятор (айырушы) ретінде қ олданылады. Осы кезе ң де м ұ най құ рамынан екі мы ң нан астам халы қ шаруашылы ғ ына керекті заттар алынып отыр: бензин, керосин, лигроин, парафин, к ө птеген иіссу т ү рлері,кремдер, парфюмериялы қ ж ұ мса қ майлар, д ә рі- д ә рмектер, пластмасса, машина д өң гелектері та ғ ы бас қ а. Ол қ уатты ә рі арзан отын бір тонна м ұ най ү ш тонна к ө мірді ң, 1,3 тонна антрацитты ң, 3,3 тонна шымтезекті ң қ ызуына те ң. Ә зірбайжанны ңэлектр тогынизоляторайырушыхалы қ шаруашылы ғ ынабензинкеросинлигроинпарафинкремдерд ә рі- д ә рмектерпластмассак ө мірді ңантрацитты ңшымтезекті ң Қ азір " Қ ара алтын" деп ба ғ аланатын м ұ найды ң ө зіндік мол тарихы бар жылы ол т ұңғ ыш рет Америка құ рлы ғ ынан Еуропа ғ атасылатын тауарларды ң тізіміне кіріпті. Сол жылы Венесуэладан Испания ғ а ж ө нелтілген м ұ най тасымалыны ң ал ғ аш қ ы легі бірнеше темір құ ты ғ а ғ ана құ йыл ғ ан ж ү к екен. Ол кезде д ә рігерлер оны тек артрит ауруын емдеуге ғ ана пайдаланатын бол ғ ан1539АмерикаЕуропа ғ аВенесуэладанИспания ғ а

М Ұ НАЙДЫ Ң ЭЛЕМЕНТТІК ҚҰ РАМЫ МЕН ГЕТЕРОАТОМДЫ Қ КОМПОНЕНТТЕРІ К ө мірсутектермен қ атар м ұ най құ рамында та ғ ы бас қ а заттар да бар. Мырышы бар - H2S, меркаптандар, моно- ж ә не дисульфидтер, тиофендер мен тиофандар полициклдіктермен бірге т.б. (70-90% қ алды қ ө німдерде шо ғ ырланады); азотты заттар – негізінен пиридин, хинолин, индол, карбазол, пиррол ж ә не порфиринде р ( ү лкен б ө лігі ауыр фракциялар мен қ алды қ тарда шо ғ ырланады) гомологтары; қ ыш қ ылды заттар – нафтен қ ыш қ ылы, фенолдар, смолалы- асфальтты т.б. заттар ( ә детте жо ғ ары қ айнайтын фракциларында кездесетін). Элементтік құ рамы (%): С – 82-87, Н – , S – (сирек – 8-ге дейін), N - 0,0011,8, O 0,0050,35 (сирек – 1.2-ге дейін) ж ә не т.б. Барлы ғ ы м ұ най құ рамында 50-ден аса элементтер табыл ғ ан. Мысалы, жо ғ арыда ғ ылармен қ оса V( %), Ni( %), Cl (іздерінен бастап 210-2%- ғ а дейін) т.с.с. Ә р зат ә р кен орнында ә р м ө лшерде кездесетіндіктен орташа химиялы қ қ асиетттер жайлы тек шартты т ү рде ғ ан аайту ғ а болады. К ө мірсутектерменМырышыазоттыпиридинхинолининдолкарбазолпирролпорфиринде рнафтен қ ыш қ ылыфенолдар

ПАЙДАСЫ М ұ най д ү ние ж ү зілік жанар-жа ғ ар май-энергетикалы қ балансында орасан зор ү леске ие: оны ң адамзат пайдаланатын қ уат к ө здері ішінде 48% алады. Болаша қ та б ұ л к ө рсеткіш м ұ най ө ндіруді ң қ иындай беруінен, ж ә не атом ж ә не бас қ а қ уат к ө здерін пайдалануыны ң ө суінен кеми береді. Химия мен м ұ най-химия ө нерк ә сіптеріні ң қ ар қ ынды дамуына байланысты м ұ най ғ а деген с ұ раныс жанар-жа ғ ар майлар ү шін ғ ана емес, синтетикалы қ каучук, синтетикалы қ талшы қ тар, пластмасс, жуу құ ралдарын, пластификатор, боя ғ ыштар т.б. ( ә лемдік ө ндірісті ң 8%-нан астамы) ө ндіру шикізат к ө здері ү шін ө суде. Осыларды шы ғ ару ғ а бастап қ ы заттар ретінде к ө п қ олданылатындар: парафиндік к ө міртектер – метан, этан, пропан, бутан, пентан, гексан, ж ә не жо ғ арымолекулярлы қ тар ( атомды молекулалы к ө міртектер), циклогексан; ароматты к ө міртектер – этилен, пропилен, бутадиен; ацетилен. Химиясинтетикалы қ каучуксинтетикалы қ талшы қ тарпластмасспластификаторбоя ғ ыштарметанэтанпропанбутанпентангексанциклогексанэтиленпропиленбутадиенацетилен А Қ Ш Қ уат А қ парат бас қ армасыны ң (EIA) есебі бойынша 2011 жылы ә лем к ү н сайын миллион баррель т ұ тын ғ ан.

М Ұ НАЙ Ө НІМДЕРІ М ұ най ө німдері – к ө мірсутектер мен оларды ң туындыларыны ң қ оспасы; м ұ най мен м ұ най газдарынан алынатын жеке химиялы қ қ осылыстар. М ұ най ө німдері отын, майлар, битумдар, ауыр к ө мірсутектер ж ә не ә р т ү рлі м ұ най ө німдері сия қ ты негізгі топтар ғ а б ө лінеді. Отын негізіндегі м ұ най ө німдеріне к ө мірсутекті газдар мен бензин, лигроин, керосин, дизель отыны, мазут, т.б. жатады. М ұ най ғ а серік газдар пайда болуы ж ө нінен таби ғ и газдар ғ а жатады. Оларды ң б ұ лай ерекше аталуы м ұ най кенімен бірге кездесуіне байланысты – олар м ұ найда еріген к ү йде болады немесе м ұ най кеніні ң ү стін "б ү ркеп" жатады. М ұ най жо ғ ары к ө терілгенде, қ ысым кенет т ө мендейді, газдар с ұ йы қ м ұ найдан б ө лініп шы ғ ады. Ертерек кезде м ұ най ғ а серік газдар пайдаланылмайтын, м ұ най ө ндіретін жерде оны жа ғ ып жіберетін. Қ азір ондай газдарды жинап алады, ө йткені олар, таби ғ и газ сия қ ты жа қ сы отын ж ә не ба ғ алы химиялы қ шикізат болып табылады. Құ рамында метанмен бірге бас қ а да к ө мірсутектер: этан, пропан, бутан, пентанны ң ед ә уір м ө лшері бол ғ анды қ тан, серік газды пайдалану м ү мкіндігі таби ғ и газ ғ а қ ара ғ анда тіпті ед ә уір ке ң. Сонды қ тан таби ғ и газ ғ а қ ара ғ анда химиялы қ өң деу жолымен серік газдан заттарды к ө п м ө лшерде алу ғ а болады. Серік газдарды тиімді пайдалану ү шін оларды құ рамдары жа қ ын қ оспалар ғ а б ө леді. Пентан, гексан ж ә не бас қ а к ө мірсутектерді ң қ алыпты жа ғ дайда с ұ йы қ к ү йде болатын қ оспалары газды бензин т ү зеді(олар м ұ найдан ішінара газбен бірге ұ шып шы ғ ады). Одан кейін пропан мен бутанны ң қ оспасы б ө лінеді. Газды бензин мен пропанбутан қ оспасын б ө ліп ал ғ аннан кейін құ р ғ а қ газ қ алады, оны ң басым к ө пшілігі метан мен этан қ оспасынан құ ралады. Газды бензин құ рамында ө те ұ ш қ ыш с ұ йы қ к ө мірсутектер бар, сонды қ тан оны двигательдерді от алдыр ғ ан кезде тез т ұ тандыру ү шін бензинге қ осады. Пропан мен бутан с ұ йылтыл ғ ан газ т ү рінде, жанармай ретінде т ұ рмыста пайдаланылады. Құ рамы ж ө нінде таби ғ и газ ғ а ұқ сас құ р ғ а қ газ ацетилен, сутегі ж ә не бас қ а да заттар алу ү шін, сол сия қ ты отын ретінде пайдаланылады. М ұ най ғ а серік газдар химиялы қ өң деуге арнал ғ ан ж ә не жеке к ө мірсутектер – этан, пропан, н-бутан, т.б. б ө лініп алынады. Ал олардын қ аны қ па ғ ан к ө мірсутектер алады. М ұ най – молекулалы қ массалары ә р т ү рлі, қ айнау температуралары да бірдей емес к ө мірсутектерді ң қ оспасы бол ғ анды қ тан, айдау ар қ ылы оны жеке фракциялар ғ а(дистиляттар ғ а б ө леді, м ұ найды ң құ рамында С5 – Сn к ө мірсутектері бар ж ә не °С аралы ғ ында қ айнайтын бензин құ рамында С8-С14 к ө мірсутектері болатын °С аралы ғ ында қ айнайтын лигроин, құ рамында С12-С18 к ө мірсутектері болатын ж ә не °С аралы ғ ында қ айнайтын керосин алады, б ұ лардан кейін газойль алынады. Б ұ ны ң б ә рі – ашы қ т ү сті м ұ най ө німдері. Бензин ұ ша қ пен к ө ліктерді ң поршенді двигательдері ү шін жанармай ретінде қ олданылады. Сол сия қ ты бензин майды, каучукты еріткіш ретінде, матаны тазарту ғ а, т.б. қ олданылады. Лигроин трактор ү шін жанармай болады. Керосин – трактор, реактивті ұ ша қ тар мен зымырандарды ң жанармайыбензинлигроинкеросиндизель отынымазутЛигроинтракторКеросинреактивтізымырандарды ң

М Ұ НАЙ МЕН ГАЗДАРДЫ ТАСЫМАЛДАУ

М ұ най мен газды алыс қ ашы қ ты ққ а тасымалдауды ң ү ш негізгі т ү рі бар: сумен, теміржолмен ж ә не құ бырлар ар қ ылы тасымалдау. Газ к ү йіндегі газды тек құ бырлар ар қ ылы ғ ана тасымалдайды. Су транспорттары танкерлер мен баржалар (лихтерлер) ар қ ылы м ұ найды, м ұ най ө німдерін ж ә не с ұ йытыл ғ ан газдарды кез келген м ө лшерде тасымалдайды. Су жолы, ә детте теміржол ж ә не құ бырларды ң ұ зынды ғ ына қ ара ғ анда, ұ зын болады. Сонды қ тан бір қ атар жа ғ дайларда тасымалдау ғ а кететін шы ғ ындар да к ө п болуы м ү мкін. О ғ ан қ оса, солт ү стік ке ң діктердегі сумен тасымалдауды ң тек мезгілдік сипаты болады. Теміржол к ө лігімен цистерналар, бункерлер ж ә не ыдыстармен барлы қ м ұ най ө німдері, м ұ най ж ә не с ұ йытыл ғ ан газдар тасымалданады. Алайда, жаппай тасымалдау ү шін теміржол к ө лігін пайдалану к ө п жа ғ дайларда тиімсіз. Салыстырмалы т ү рде аз ө ндірілетін м ұ най ө німдері ә р т ү рлі сортты майлар, мазуттар, ә сіресе битум мен парафиндер ү шін теміржол алыс қ ашы қ ты қ тар ғ а тасымалдауды ң негізгі т ү рлеріні ң бірі болып табылады. М ұ най мен газды ң к ө п м ө лшерін кез келген қ ашы қ ты ққ а тасымалдауды ң экономикалы қ т ұ р ғ ыдан е ң тиімдісі құ бырлы қ тасымалдау.