Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети И.А.Ахмедов, И.У.Нематов, А.А.Салимов ИНВЕСТИЦИЯ ВА ЛИЗИНГ АСОСЛАРИ Тошкент-2012

Инвестиция ҳ а қ ида тушунча Ўзбекистон Республикасида инвестиция хусусида қ онуний ҳ ужжатлар 1991 йилдан бошлаб қ абул қ илинган бўлиб, улар ўтган ва қ т ичида анча такомиллаштирилди. Ўзбекистон Республикасининг Инвестиция тў ғ рисидаги қ онунида кўрсатилишича, инвестиция бу - и қ тисодий самара (фойда, даромад) олиш ёки ижобий ижтимоий натижага эришиш учун сарфланадиган пул мабла ғ лари, банкларга қ ўйилган омонатлар, пайлар, қ имматли қ о ғ озлар (акция, облигациялар), технологиялар, машиналар асбоб-ускуналар, лицензиялар ва самара берадиган бош қ а ҳ ар қ андай бойликлардир

«Инвестиция» атамаси лотин тилидаги «invest» сўзидан келиб чи ққ ан бўлиб « қ ўйиш», «мабла ғ ни сафарбар этиш», «капитал қ ўйилмаси» маъносини беради. Кенг маънода инвестиция мабла ғ ни кўпайтириб ва қ айтариб олиш ма қ садида капитални сафарбар этишни билдиради. Инвестиция дейилганда барча турдаги миллий ва интелектуал бойликлар тушунилиб, улар тадбиркорлик фаолияти объектларига йўналтирилиб даромад келтириши ёки бирор-бир ижобий самарага эришиши зарур. Инвестиция киритишдан асосий ма қ сад даромад олиш ва ижобий ижтимоий самарага эришишдир. Инвестиция киритишда, аввало: 1 инвестиция фаолияти субъектларнинг муста қ иллиги ва ташаббускорлигининг таъминланиши; 2 киритилаётган моддий неъматларга инвестиция ма қ омини бериш (фу қ ароларнинг ўзларининг э ҳ тиёжларини қ ондириш учун сотиб олган буюмлари инвестиция бўла олмайди); 3 қ онун билан белгиланган инвестиция фаолиятини амалга ошириш имконияти яратилиши зарур бўлиб ҳ исобланади.

Инвестиция талабининг эгри чизи ғ и исталган инвестиция ҳ ажми (I) ва реал фоиз ставкаси ми қ дори (r) ўртасидаги бо ғ ли қ ликни ўрнатади. Реал фоиз ставкаси, яъни пул капиталини қ арзга олиш нархи қ анчалик ю қ ори бўлса, инвестициялашни хо ҳ ловчилар шунча кам бўлади ва аксинча реал фоиз ставкаси қ анчалик паст бўлса, фойда келтирадиган инвестиция лойи ҳ алари шунча кўп бўлади. Шунинг учун ҳ ам инвестиция функцияси графиги пасаювчан кўринишда бўлади Инвестиция функциясининг графиги

Инвестиция харажатлари фойда келтиришини ани қ лашда номинал фоиз ставкаси эмас, балки реал фоиз ставкаси ҳ исобга олинади. Реал фоиз ставкаси нархлар даражасининг ўзгаришини акс эттириб, номинал ставкадан инфляция даражасини айирмаси кўринишида ани қ ланади. Масалан, номинал фоиз ставкаси 16% га тенг бўлса, инфляция даражаси йилига 12% ни ташкил этса, унда реал фоиз ставкаси 4% (16%-12%) ни ташкил этади. Агарда, бу ми қ дор кутилаётган соф фойда меъёридан паст бўлса, инвестиция харажатлари ўсиб боради.

Инвестиция муносабатларининг давлат томонидан тартибга солиниши Ўзбекистонда инвестиция фаолиятини давлат томонидан тартибга солинишининг асосий йўналишлари бўлиб қ уйидагилар ҳ исобланади: 1 Инвестиция фаолиятининг қ онунчилик негизини такомиллаштириш. 2 Соли қ тўловчилар ва соли қ солиш объектларини, соли қ ставкалари ва уларга доир имтиёзларни таба қ алаштирувчи соли қ тизимини қ ўллаш 3 Нормалар, қ оидалар, стандартларни белгилаш 4 Монополияга қ арши чораларни қ ўллаш 5 Кредит сиёсати ва нарх сиёсатини ўтказишга ва бош қ а табиий ресурсларга эгалик қ илиш ва улардан фойдаланиш шартларини белгилаш 6 Инвестиция лойи ҳ аларини экспертиза қ илиш механизмларини белгилаш

Ўзбекистон Республикасида чет эл инвестицияларини тартибга солиш ва жалб этиш билан шу ғ улланадиган расмий муассасалар Расмий муассаса номи Муассасанинг чет эл инвестицияларини тартибга солиш ва жалб этиш билан бо ғ ли қ фаолият доираси Вазирлар Ма ҳ камасининг таш қ и и қ тисодий фаолиятни мувофи қ лаштириш департаменти Қ уйидаги жорий жараёнларни мувофи қ лаштиради: -инвестиция фаолиятини, биринчи навбатда чет эл инвестициялари билан амалга ошириладиган лойи ҳ аларни давлат томонидан қ ўллаб- қ увватлаш бўйича зарур ҳ укумат қ арорларини ишлаб чи қ иш; -давлат бош қ аруви идоралари, вазирликлар ва идоралар ишини ташкил этиш. И қ тисодиёт вазирлигиИнвестиция сиёсатини ва дастурларини ишлаб чи қ иш Таш қ и И қ тисодий ало қ алар, инвестициялар ва савдо вазирлиги -Мамлакат ва хориж инвесторларининг инвестиция таклифлари тў ғ рисида маълумотлар банкини шакллантириш; -инвестиция му ҳ итини ўрганиш; -хорижий инвесторларга ахборот ва бош қ а хизматлар кўрсатиш; -инвестиция лойи ҳ аларини амалга оширишда мамлакат ва хориж инвесторларига ёрдам кўрсатиш; -чет эл капитали иштирокида амалга ошириладиган инвестиция лойи ҳ аларининг бажарилишини кузатиш (мониторинг); -корхоналарни таш қ и и қ тисодий фаолият иштирокчилари тарзида рўйхатга олиш ва хорижий компаниялар ваколатхоналарини аккредитациялаш Давлат мулкини бош қ ариш қ ўмитаси Давлатга тегишли мулкни хусусийлаштириш ва тасарруф этиш жараёнларида чет эл инвестицияларини тартибга солиш.

Ўзбекистон Республикасида чет эл инвестицияларини тартибга солиш ва жалб этиш билан шу ғ улланадиган расмий муассасалар (давоми) Ўзбекистон Республикасида чет эл инвестицияларини тартибга солиш ва жалб этиш билан шу ғ улланадиган расмий муассасалар (давоми) Молия вазирлиги Қ арз сиёсати ва ҳ укумат кафолатларини бериш. Адлия вазирлигиЧет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарни рўйхатга олиш. Таш қ и ишлар вазирлигиХорижий инвесторларга ва Ўзбекистонда ишлаётган хорижий фу қ ароларга визалар бериш. Ички ишлар вазирлигиХорижий инвесторларни ва Ўзбекистонда ишлаётган хорижий фу қ ароларни турар жойи бўйича рўйхатга олиш. Давлат соли қ қ ўмитасиЧет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарни соли ққ а тортиш ва уларнинг божхона билан бо ғ ли қ фаолиятини тартибга солиш. Марказий банкКонвертация тартиб- қ оидаларини, шунингдек, унинг ўтказилишини, валюта мабла ғ ларидан фойдаланишни тартибга солиш, қ арз сиёсати. Таш қ и и қ тисодий фаолият миллий банки Таш қ и и қ тисодий фаолиятга банк хизмати кўрсатиш ва лойи ҳ ани молиялашни амалга ошириш. «Ўзбекинвест» давлат су ғ урта компанияси ва «Ўзбекинвест-интернешнл» қ ўшма корхонаси Чет эл инвестицияларини инвестиция таваккалчилигидан ва хавф-хатарлардан су ғ урталаш. «Ўзбекинвестлойи ҳ а» миллий инжиниринг компанияси Дастлабки техник-и қ тисодий асосномани ва инвестиция лойи ҳ алари техник-и қ тисодий асосномаларини тайёрлаш. Давлат мулки қ ўмитаси ҳ узуридаги қ имматли қ о ғ озлар бозори фаолиятини мувофи қ лаштириш ва назорат қ илиш маркази Қ имматли қ о ғ озлар бозорини шакллантириш, ривожлантириш, назорат қ илиш ва тартибга солиш со ҳ аларида давлат сиёсатини амалга ошириш. Мамлакат ва хорижий эмитентларнинг қ имматли қ о ғ озларини сотиб олиш ор қ али мажмуа инвестицияларини амалга ошириш.

Давлат хорижий инвестицияларни тартибга солишнинг қ уйидаги усулларидан фойдаланади: молиявий: жадаллаштирилган амортизация; соли қ имтиёзлари; субсидиялар, қ арзлар бериш; кредитларни су ғ урталаш ва кафолатлаш; номолиявий: ер участкалари ажратиш; зарурий инфратузилма объектлари билан таъминлаш; техник ёрдам кўрсатиш

Хорижий инвестициялар ва уларни жалб қ илиниш сабаблари Хорижий инвестициялар - бу чет эл инвесторлари томонидан ю қ ори даражада даромад олиш, самарага эришиш ма қ садида мутло қ бош қ а давлат и қ тисодиётининг, тадбиркорлик ва бош қ а фаолиятларига сафарбар этадиган барча мулкий, молиявий, интеллектуал бойликлардир йил 30 апрелда қ абул қ илинган «Чет эл инвестициялари тў ғ рисида»ги Ўзбекистон Республикаси қ онунининг 3-моддасида «Чет эллик инвесторлар асосан даромад (фойда) олиш ма қ садида тадбиркорлик фаолияти ва қ онун ҳ ужжатларида та қ и қ ланмаган бош қ а турдаги фаолият объектларига қ ўшадиган барча турдаги моддий ва номоддий бойликлар ва уларга доир ҳ у қ у қ лар, шу жумладан, интеллектуал мулкка доир ҳ у қ у қ лар, шунингдек чет эл инвестицияларидан олинган ҳ ар қ андай даромад Ўзбекистон Республикаси ҳ удудида чет эл инвестициялари деб эътироф этилади».

Хорижий инвестицияларга асосан 2 гуру ҳ омиллар таъсир кўрсатади: 1) и қ тисодий омиллар: -ишлаб чи қ аришнинг ривожланиши ва и қ тисодий ўсиш суръатларининг бир маромда ушлаб турилиши; -жа ҳ он ва ало ҳ ида мамлакатлар и қ тисодиётидаги чу қ ур таркибий силжишларнинг амалга оширилиши (айни қ са, фан-техника тара ққ иёти юту қ лари ва жа ҳ он хизматлар бозори тара ққ иёти таъсири остида олиб борилиши); -ишлаб чи қ аришни хал қ аро ихтисослашуви ва кооперациялашувининг чу қ урлашуви; -жа ҳ он и қ тисодиёти трансмиллийлаштирилишининг ўсиб бориши (масалан, А Қ Ш трансмиллий корпорация (ТМК)лари хорижий филиалларининг ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ҳ ажми А Қ Ш товар экспортидан 4 маротаба орти қ дир); -ишлаб чи қ аришнинг байналминаллашуви ва интеграция жараёнларининг чу қ урлашиб бориши; -хал қ аро и қ тисодий муносабатларнинг фаол ривожланиши ва бош қ алар. 2) сиёсий омиллар: -капитал экспорти (импорти)ни эркинлаштириш (эркин и қ тисодий ҳ удудлар (ЭИХ), оффшор ҳ удудлари ва бош қ алар); -ривожланаётган мамлакатларда индустирлаштириш сиёсатини олиб бориш; -и қ тисодий исло ҳ отларни олиб бориш (давлат корхоналарини хусусийлаштириш, хусусий секторни ва кичик бизнесни қ ўллаб- қ увватлаш); -бандлик даражасини ушлаб туриш сиёсатини олиб бориш ва бош қ алар.

Инвестициялар замонавий техника ва техналогиялар билан куролланиш, илмий-техник, ишлаб чи қ ариш ва а қ лий имкониятларини тиклашнинг асосий воситадир. Айнан хорижий инвестициялар ор қ али миллий и қ тисодиёт жонланиб, ишлаб чи қ ариш замонавий, ра қ обатдошлар товарлар ишлаб чи қ аришга ихтисослашиб боради. Бу эса ўз навбатида янги иш ўринларининг ташкил этилиши ва мамлакатдаги мавжуд и қ тисодий ва ижтимоий муаммоларнинг ҳ ал бўлишига олиб келади.

Ўзбекистон и қ тисодиётини ривожлантиришда хорижий инвестицияларнинг роли Ўзбекистон улкан хорижий инвестициялар йўналтирилаётган мамлакатлар гуру ҳ ига кириш учун барча шарт-шароитларга, хорижий инвестицияларни жалб этиш учун бир қ атор афзалликларга эга. Мамлакатимиз муста қ илликка эришганидан буён қ улай инвестиция му ҳ итини яратиш давлатимиз и қ тисодий сиёсатининг марказий масалаларидан бири бўлиб келмо қ да.

Ўзбекистон Республикасида 2010 йилги инвестицион дастури капитал қ ўйилмаларининг асосий параметрлари Молиялаштириш манбаларининг номлари 2010 йилги прогноз, млрд. сўм Жамига нисбатан фоизда Капитал қ ўйилмалар, жами18220, Марказлаштирилган инвестициялар3819,820,9 2.Номарказлаштирилган инвестициялар14400,579,1 2.1.Корхоналар мабла ғ лари7777,742,7 2.2.Тижорат банклари кредитлари1530,08, Шу жумладан, АТБ « Қ ишло қ қ урилиш банк»ининг имтиёзли кредитлари 256,31,4 2.3.Тў ғ ридан тў ғ ри хорижий инвестициялар ва кредитлар 3876,821,2 2.4.А ҳ оли мабла ғ лари1216,06,6

Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари Бозор и қ тисодиёти шароитида корхоналарнинг асосий ва айланма ишлаб чи қ ариш фондларида инвестицияларни молиялаштиришнинг ўзига хос манбалари шакллантирилган бўлиб, бундай манбалар корхоналарнинг ўз- ўзини молиялаштириш тамойилларига асосланади. Ҳ озирги кунда Республикамизда инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг қ уйидаги манбалари мавжуддир: 1. Корхона ва жисмоний шахслар жам ғ армалари.2. Банк кредитлари ҳ исобидан молиялаштириш. 3. Давлат бюджети ва бюджетдан таш қ ари фондлар мабла ғ лари ҳ исобига молиялаштириш. 4. Хорижий инвестициялар.

Инвестиция лойи ҳ асини молиялаштириш манбалари ва иштирокчилари таснифи Гуру ҳ ларКичик гуру ҳ ларИнвестиция фаолияти иштирокчилари ташкилий шакллари Бюджет ва нобюджет фондлар Давлат бюджети Ҳ укумат И қ тисодиёт вазирлиги Молия вазирлиги Ма ҳ аллий бюджетларМа ҳ аллий ваколатли органлар Нобюджет фондларПенсия фонди Бандлик фонди Инвестиция фонди ва бош қ а фондлар Кредит тизимиБанклар Кредит муассасалари Марказий банк Давлат ғ азначилиги Инвестицион банклар Кредит уюшмалари Су ғ урта тизимиСу ғ урта фондлари ва ташкилотлари Давлат су ғ урта компаниялари Нодавлат су ғ урта компаниялари Молиялаш- тиришнинг жамоавий шакллари Инвестицион ташкилотлар Инвестицион банклар Су ғ урта ташкилотлари Инвестиция компаниялари ва фондлари Нодавлат пенсия фондлари Су ғ урта компаниялари Пайли инвестицион фондлар Хорижий инвесторлар Чет эл давлатлари, ҳ укуматлари, хал қ аро молиявий институтлар, тижорат банклари, институционал инвесторлар, инвестицион банклар Жа ҳ он банки Европа тикланиш ва тара ққ иёт банки, Хал қ аро молиявий корпорация Корхоналар, жисмоний шахслар Мулкчиликнинг турли шаклларидаги ҳ ар қ андай корхоналар

Сўнгги йилларда инвестициялар таркиби, хусусан, бюджетдан ажратиладиган инвестициялар ва банк кредитлари а ҳ амияти кескин ўзгарди. Айни пайтда инвестициялар молиявий манбалари таркибий тузилишида ҳ ам сезиларли ўзгаришлар рўй берди Сўнгги йилларда инвестициялар таркиби, хусусан, бюджетдан ажратиладиган инвестициялар ва банк кредитлари а ҳ амияти кескин ўзгарди. Айни пайтда инвестициялар молиявий манбалари таркибий тузилишида ҳ ам сезиларли ўзгаришлар рўй берди йилларда инвестициялар таркибининг ўзгариши, фоизда Молиялаштириш манбалари 2005 йил2006 йил2007 йил2008 йил2009 йил Давлат бюджети12,710,79,0 8,1 Чет эл инвестициялари 19,219,022,825,832,4 Корхоналар ва а ҳ оли мабла ғ лари 60,360,059,053,946,9 Бош қ а манбалар7,810,39,211,312,6

Ўзбекистонда ҳ ам инвестиция лойи ҳ аларни тузиш ва молиялаштириш учун қ улай инвестиция му ҳ итини яратиш бўйича изчил чора-тадбирлар ишлаб чи қ илмокда. Уларнинг негизида иккита асосий омил ётади: Ўзбекистонда ҳ ам инвестиция лойи ҳ аларни тузиш ва молиялаштириш учун қ улай инвестиция му ҳ итини яратиш бўйича изчил чора-тадбирлар ишлаб чи қ илмокда. Уларнинг негизида иккита асосий омил ётади: 1 -и қ тисодий бар қ арорлик; 2 -инфляция жараёнларини тартибга солиш ва миллий валюта-сўмнинг тўлов қ обилиятини оширишга йўналтирилган макрои қ тисодий сиёсат. Ҳ озирги пайтда Ўзбекистон Республикасида қ улай инвестиция лойи ҳ аларини тузиш ва уларни молиялаштириш бўйича қ уйидаги омиллар мавжуд: 1 -инвестиция лойи ҳ алари билан шу ғ улланувчи шахсларни ра ғ батлантириш; 2 -саноатнинг устувор со ҳ алари, ё қ ил ғ и, энергетика мажмуалари бўйича инвестиция лойи ҳ аларини тузишни жадаллаштириш; 3 -и қ тисодиётда илм фанга талаб кучли тармо қ ларида ишлаб турган қ увватларни янгилаш ва янгиларини барпо этиш бўйича интеллектуал инвестицион лойи ҳ аларни амалга киритилиши.

Саноат ишлаб чиқаришининг ўсиш ҳажми

йиллар оралиғида Лизинг операцияларини ўсиш динамикаси млн. АҚШ доллари *4 та авиолайнер сотиб олиш бўйича ЎзРТИФ Миллий банкини бир пайтдаги операцияларини ҳисобга олмаган ҳолда ҳисобисиз

* 2001 йил маълумотлари. Иқтисодиётнинг соҳа ва тармоқлари 2000 й.2010 й. Саноат14,224,0 Қишлоқ хўжалиги30,117,5 Хизматлар37,049,0 Жумладан лизинг хизматлари1,02*1.5% Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳатларнинг асосий кўрсаткичлари

I - босқич : йй. Лизингнинг қонуний асосларини яратиш ва халқаро механизмларни жорий этиш II – босқич : йй. Лизинг соҳасида ҳуқуқий базани такомиллаштириш ва лизинг бозорини шаклланиши III – босқич : йй. Лизинг бозорида рақобат муҳитини шакллантириш ва лизинг хизматларини оммалаштириш Ўзбекистонда лизинг хизматлари бозорини ривожланиш босқичлари ( йиллар )

Лизинг компаниялари бозорига хусусий ва хорижий капиталнинг кириб келиши Лизинг компаниялари миқдори

Лизинг операциялари портфели динамикаси в млрд. сум.

Лизинг объектларини таркибий ўзгариши

Лизинг объектларини таркибий ўзгариши

Конец 90-х гг. Лизинг хизматлари бозорида худудларнинг фаоллиги

Конец 2010 г. Лизинг хизматлари бозорида худудларнинг фаоллиги

йилларда Ўзбекистонда лизинг хизматлари хажмининг истиқболлари