Та қ ырыбы : Тениоз. Тениаринхоз. Орында ғ ан: Хайрулла А.Б. Тексерген: Тусупова Қ.Н. Астана 2016

I. Тениаринхоз II. Тениоз Этиологиясы Патогенезі Клиникасы Емі.

Шошқа немесе қаруланған цепень (лат. Taenia solium)- тениоз ауруын қоздырушы паразит. Оның ересек формасы аш ішекте, ал финналары негізінен, бұлшықеттерде кездеседі. Сол сияқты, ол көзде, мида да кездеседі.лат. тениозфинналары бұлшықеттердекөзде мида

Ересек формаларыны ң ұ зынды ғ ы 2-3мм. Басы (сколекс) ө те кішкентай (2-3мм), онда к ө птеген қ арма қ шалар ж ә не 4 сор ғ ыштары орналас қ ан. Гермафродитбуылты қ тары квадрат т ә різді болады. Жатыр буылты қ ты ң ортасына орналасып 2 ү лкен ж ә не бір кішкентай б ө лімдерге б ө лінген. К ө птеген аталы қ бездері проглаттиданы ң б ү йір б ө лімінде орналас қ ан. Жетілген буылты қ тарда жатыр 7-12 тарма қ тар ғ а тарма қ тал ғ ан.(сколекс)Гермафродитбуылты қ тары

Түпкілікті қожайыны адам, ал аралық қожайындары адам және шошқа. Ауру адам фекалиясымен бірге жұмыртқаға толы жетілген буылтықтар сыртқа шығарылады. Жұмыртқаның әрі қарай дамуы үшін ол шошқа ішегіне өтуі керек. Әдетте, шошқалар лас, қоқыс, жерлерде жайылып фекалиялармен бірге паразит жұмыртқаларын жа жұтады. Қарында олардан 6 қармақшалы онкосфера түзіледі. Онкосфера қармақшалары арқылы ішек қабырғасын тесіп өтіп қан тамырларға енеді де, қанмен бүкіл денеге таралады, әсіресе қаңқа бұлшықеттеріне. Бұл жерде олар цистицерк типтес финнаға айналады. Финналар бұлшықеттерде ұзақ уақыт сақталады. Финналар түпкілікті қожайыны адам ішегінде ересек формаға айналады. Шала піскен шошқа етін жегенде адамдар финналарды жұқтырады.онкосфера

Қоздырғышы – Taenia solium – таспа тәрізді гельминт, 1000 дейін мүшелері бар, ұзындығы 3-4 метрге дейін жетеді. Диаметрі 0,6-2 мм, басында 4 сорғышы, қармағы бар, осы себептен қарулы цепень деп аталады. Ересек мүшелерінде 30 дан 50 мыңға дейін жұмыртқа болады. Сиыр цепенінен шошқа цепені мүшелер санының аздығымен, олардың мөлшерімен және ересек мүшелерінің жатырының бүйір тармақтарының аздығымен ажыратылады. Сонымен қатар, шошқа цепенінің белсенді жылжу қабілеттілігі болмайды. Сиыр және шошқа цепендерінің жұмыртқалары мен онкосфералары морфологиялық құрылыс бойынша бірдей.

Шошқа цепенінің личинкалық сатысында адам тіндерінде паразиттік даму 2,5-3 айда толық аяқталып цистицеркоз ауруын тудырыды.Бұл жағдайда аурулар факультативтік аралық иенің рөлін атқарады. Адам организмінде ересек гельминттердің паразиттік тіршілік ету тениоз ауруына әкеледі, бұндай адам - ақырғы ие. Соныменен аурыдың екі нозологиялық түрінде де адам ақырғы ие болады. Цистицерктің шошқа организміндегі тіршілік ұзақтығы 2 жылға децін, адам организмінде – 3-17 жылға дейін созылады, кейін петрификатқа айналады.

Тениозды ң эпидемиялы қ процесіні ң дамуы мен к ө ріністері, патогенезі, клиникасы цистицеркозда ғ ымен ө те ұқ сас. Инвазия қ оздыр ғ ышыны ң к ө зі – ауру адам, берілу механизмі – ауыз н ә жістік, ж ұғ у жолы – алиментарлы қ, за қ ымдауышы факторы - шош қ аны ң финозды еті,

Тениозда аралы қ иелері – ү й шош қ алары, сирегірек жа ғ дайда қ абандар, иттер, мысы қ тар, ал, адамдарда аралы қ ие болады. Шош қ а етін та ғ ам ғ а қ олданатын барлы қ жердегі т ұ р ғ ындарды ң арасында инвазия тарал ғ ан: Африкада, Қ ытайда, О ң т ү стік Азияны ң кей бір елдерінде, Америкада ж ә не Шы ғ ыс Еуропада, РФ, Беларусь, Украинада жиі, ал Қ аза қ станда сирек жа ғ дайларда тіркеледі, ересек адамдар жиірек ауырады. Ет комбинатыны ң, шош қ а шаруашылы ғ ыны ң ж ұ мыскерлері ж ә не ү й шаруасымен айналысатын ә йелдер арасында осы кеселмен нау қ астанушылы қ басымыра қ болады.

Тениаринхозды табу жолында ғ ы принциптер қ олданылады. Ананльді қ тесік айналасынан алын ғ ан жа ғ ындыны ж ә не нау қ асты ң н ә жісін микроскопта зерттеу қ олданылады. Серологиялы қ диагноз қ ою ү шін ЖГАР, ЖИФР, ИФТ пайдаланады, оларды қ ой ғ анда қ ан сары суымен қ атар ж ұ лын с ұ йы ғ ын да тексерген д ұ рыс. Аспапты ң ә дістерден офтальмоскопия, со ңғ ы кезендерінде – УДЗ, компьютерлік томография, к ө збен мида ғ ы петрификаттарды табу ү шін рентгенография қ олданылады.

Тениаринхоз барлы қ елдерде кездеседі, ә сіресе Африкада, Азия ж ә не Бал қ ан елдерінде ке ң тарал ғ ан. А Қ Ш – та ірі қ ара малды ң 1% - не дейін сиыр цепенімен залалдан ғ ан. ТМД елдері ішінде Кавказда, Орта Азияда, оны ң ішінде Қ аза қ станда жиі тіркеледі. Сонымен қ атар республиканы ң біраз облыстарында (Алматы, Жамбыл, О ң т ү стік Қ аза қ стан, Қ ара ғ анды, Павлодар ж ә не т.б.) тениаринхозбен сыр қ аттану 100 мы ң т ұ р ғ ын ғ а ша ққ анда 1,0 – ден асады. Сиыр цепеніні ң онкосфералары қ орша ғ ан орта ә серіне біршама т ө зімділік к ө рсетеді. Инвазия қ оздыр ғ ышыны ң жал ғ ыз ғ ана к ө зі – тениаринхозбен ауыратын адам. Инвазияны ң берілу механизмі ауыз – н ә жістік. Берілу жолы – алиментарлы қ, залалдану факторы – ірі қ ара малды ң финнозды қ еті

. Тениаринхозды ң берілуі мынандай схемамен ө теді: инвазия к ө зі болатын залалдан ғ ан адам (а қ ыр ғ ы ие) инвазиялан ғ ан материал т ү скен қ орша ғ ан орта объектілері ірі қ ара мал, оны ң денесіні ң тіндері инвазияны ң берілу факторлары болады қ абылдаушы адам (болаша қ а қ ыр ғ ы ие), цистицеркпен залалдан ғ ан етті пайдаланса, инвазия қ оздыр ғ ышыны ң к ө зі болады. Сиыр цепеніні ң айналым цикліні ң ше ң бері осылай т ұ йы қ талады.

Сиыр цепенімен инвазиялан ғ ан адамдар 2-4 айдан кейін бас қ алар ғ а ж ұқ тырушы қ абілетіне ие болады ж ә не онда ғ ан жылдар бойы инкосфераларды б ө ліп отыруы м ү мкін. Тениаринхозды қ абылдаушылы қ жалпы барлы қ адамдар ғ а т ә н. Дегенмен, ересектерді ң залалдануы, балалармен салыстыр ғ анда, ә лде қ айда жо ғ ары. Ол тама қ тану ғ а, ө ндірістік – к ә сіп қ ойлы ққ а ж ә не т ұ рмысты қ ә рекеттерге, ә дет – ғұ рып қ а, д ә ст ү рге байланысты. Ә йелдер, ерлерге қ ара ғ анда, к ө бірек залалданады. Со ңғ ыларды ң ішінде б ұ л инвазия мал соятын мекеме, тама қ дайындаумен байланысты к ә сіп қ ойлы қ ( қ асапшылар, ет комбинаттары, ет базары, ет д ү кендеріні ң ж ұ мысшылары, аспаздар) топтарда кездеаеді. Ауылды қ жерлерде, ә сіресе мал шаруашылы ғ ы жа қ сы дамы ғ ан айма қ тарда, тениаринхозбен залалданушылы қ молыра қ.

гельминт сор ғ ыштарымен аш ішек шырышты қ абатыны ң механикалы қ жара қ аттануы; ішекті ң ж ұ рмей (жабылып) қ алуы, ішек қ абыр ғ асыны ң тесілуі, зат алмасуына гельминтті ң токсикалы қ ә сері; гельминт тез ө су ж ә не даму процесі кезінде (жас гельминт т ә улігіне 7-10 см ұ зарады) та ғ амдарды п ә рменді пайдаланатынды қ тан, адам организміне қ ажетті қ оректік заттарды ң азаюы, осы себептен биологиялы қ құ нды компоненттерді ң жетіспеушілігіні ң туындауы; инвазия ұ за қ тылы ғ ыны ң бірнеше жыл ғ а созылуы.

Диагнозды сенімді түрде қоюға дәреттен тыс уақытта цепень мүшелерінің өз бетімен, көбінесе түнде, сыртқа шығуын анықтау негіз болады. Гельминттің жетілген бунақтары мен жұмыртқаларын табу үшін зертханалық әдістермен науқастын артқы тесігі айналасындағы қыртыстарынан және нәжістен алынған нативті жағындыларды Като тәсілі бойынша қалың жағындыны, байыту әдісімен (энторобиоз кезіндегідей) дайындалған препараттарды микроскопта қарау қолданылады. Сиыр цепенін шошқа цепенінен ажырату қажет. Ол үшін екі әйнекшенің ортасына қыстырылған препараттағы цепень бунағын жарыққа қарап анықтайды. Сиыр цепенінің 18-32, ал шошқа цепенінің 8-12 бүйірлік тармақтары болады. Сиыр цепенін ішек жолын рентгениен зерттеу арқылы да табуға болады. Сонымен қатар серологиялық реакциялар арқылы табуға болады.

Инвазия қ оздыр ғ ыштарыны ң к ө зі ж ә не а қ ыр ғ ы иесі тек қ ана адам бол ғ анды қ тан, эпидемия ғ а қ арсы ж ә не медициналы қ алдын алу шаралары т ө мендегідей болады: Инвазиялан ғ андарды белсенді т ү рде табу, оларды есепке алу ж ә не дегельминтизациялау, инвазиядан толы қ арыл ғ ан ғ а дейін емделгендерді диспансерлік ба қ ылау ғ а алу ма қ сатында т ұ р ғ ындарды ( қ ауіпті топтарды) жоспарлы т ү рде са қ тандырып, ал қ ал ғ ан контингенттерді – эпидемиологиялы қ к ө рсеткіші бойынша тексеруден ө ткізу; Елді мекендерді ң, мал шаруашылы қ фермаларыны ң, қ о ғ амды қ тама қ мекемелеріні ң, базар ж ә не бас қ а объектілерді ң санитарлы қ жа ғ дайын ү немі тексеру; Т ұ р ғ ындар арасында санитарлы қ а ғ арту ж ұ мысын ке ң ейту; Жеке шаралар: піспеген, шала піскен шош қ а етін жемеу; Қ о ғ амды қ шаралар: санитариялы қ - ветеринарлы қ ж ұ мыстарды д ұ рыс ұ йымдасьыру;