Қ аза қ Ұ лтты қ Аграрлы қ Университеті Жеміс-көкөніс, химия және өсімдік қорғау кафедрасы Жеміс-көкөніс, химия және өсімдік қорғау кафедрасы Алматы қ аласы 2014 Қ абылда ғ ан: ـОрындаған:: Пашенов Асылхан

1. Топыра қ ты ң адамзат ү шін ма ң ызы 2. Топыра қ құ нарлы ғ ы. 3. Топырақтың түрлері 4. Елді мекендерді ң санитарлы қ тазалы ғ ы 5. Қорытынды

Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызы өте ерекше. Ең алғашқы қауымдық құрылыс кезінде адамдар жабайы өсімдіктерді мәдени өсімдіктерге айналдыра бастады. Құнарлы топырақта өнімді өте көп алатынын адамдар сол кезде-ақ білген. Жер яғни топырақсыз адамның өмірі. Адамзаттың бүкіл өмірі осы топырақпен байланысты. Топырақ ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі құрамы болып табылады. Топырақтың құнарлығын арттыратын әр түрлі тыңайтыштар бар. Бейорганикалық тыңайтқыштар құстың саңғырығы, малдың тезегі және т.б. осыларды ерте кезден бастап адамдар өздерінің шағын жерлеріне еккен егіндеріне тыңайтқыш ретінде пайдалана білген.

Ө сімдіктерді ң, жануарларды ң ( ә сіресе микроорганизмдерді ң ), климат жа ғ дайларыны ң ж ә не адамдарды ң ә серімен ө згерген жер бетіні ң ү сті ң гі борпылда қ қ абаты. Топыра қ бойында құ нарлылы қ қ асиеті, я ғ ни ө сімдіктерді сумен, бас қ а да қ оректік элементтермен қ амтамасыз ететін қ абілеті болады. Топыра қ - литосфераны ң жо ғ ар ғ ы ә уе қ абатымен байланысатын қ абат, б ү кіл биосферада ғ ы тіршілікті ң тірегі. Топыра қ ғ асырлар бойы топыра қ т ү зуші факторларды ң ү здіксіз ә рекетінен пайда бол ғ ан таби ғ атты ң ерекше таби ғ и, ә рі тарихи денесі.

Топыра қ ты ң адамзат қ о ғ амы ү шін ма ң ызын айтып жеткізу қ иын. Егер б ұ рын ғ ы кезде ө скен ө німді жинау кезінде топыра қ ты ң жанама ма ң ызы болуы, себебі ол адамды жабайы ө сімдіктер ө німдерімен қ амтамасыз етті, ал жер жыртып, егіншілікпен айналыс қ ан кезден бастап топыра қ азы қ ө німдерінін к ө зіну айналды. Сонды қ тан е ң бек адамы ежелден осы таби ғ и байлы ққ а ү лкен құ рметпен қ арайды. В.В.Докучаев ойынша қ ара топыра қ ты жерлерді Ресейді ң негізгі байлы ғ ы деп атайды.

Топыра қ та ж ү ріп жататын к ү рделі биологиялы қ, физика-химиялы қ ж ә не химиялы қ процестердін адамзат қ о ғ амыны ң т ү рлі тіршілік салалары ү шін м ә ні зор. Осы процестерді тану топыра қ ты іс ж ү зінде пайдалануда жа ң а м ү мкіндіктер ашады. Микробиологиялы қ ж ә не геохимиялы қ процестерді зерттеуге байланысты топыра қ ты ң халы қ денсаулы ғ ы ү шін ма ң ызы аны қ тала т ү седі. Топыра қ та ғ ы физика- химиялы қ құ былыстарды зерттеуді ң гидротехникалы қ құ рылыс ү шін ж ә не алыс қ ашы қ ты ққ а созыл ғ ан магистралы қ құ бырлар салу ү шін ма ң ызы бар. Топыра қ та ғ ы биогеохимиялы қ ж ә не геохимиялы қ процестерді пайдалы қ азба кен орындарын іздеу кезінде пайдаланады. Жерді ң ауыл шаруашылы ғ ы ү шін ма ң ызы ерекше, сонды қ тан осы с ұ ра қ алды мен қ аралуы керек.

Топыра қ құ нарлы ғ ы деп оны ң таби ғ и ж ә не м ә дени ө сімдіктерді ң қ алыпты ө суі мен дамуын қ амтамасыз ету қ абілетін айтады. Топыра қ құ нарлы ғ ы оны кез-келген борпылда қ тау жынысынан ажырату ғ а м ү мкіндік беретін ерекше сапа. Б ұ л сапаны ң адамзат қ о ғ амы ү шін ма ң ызы зор. Таби ғ и топыра қ құ нарлылы ғ ы оларды ң қ алыптасуы барысында топыра қ т ү зу факторы ә серінен болады ж ә не таби ғ и ө сімдіктер ө сімділігімен ба ғ аланады. Ө нделетін жерді ң құ нарлы ғ ы ауылшаруашылы қ ө німдеріні ң т ү сім к ө лемімен ө лшенеді ж ә не ауылшаруашылы қ ө ндірісті ң де ң гейіне: осы топыра қ ты ң зиянды химиялы қ қ асиетін жоя білуге, қ олайлы су мен ауа режиміне, минерал, органикалы қ, бактериялы қ ты ң айт қ ыштар пайдалану м ү мкіндігіне, ауылшаруашылы қ ө ндірісіні ң механикаландыру де ң гейіне байланысты.

Таби ғ и топыра қ құ нарлы ғ ынан к ө рсеткіштері – аудан бірлігіндегі жылды қ ө сімдіктерді ң ү стеме ө суі: Тундра ү шін 10-25ц/га Г ү лді ж ә не шым г ү лді топыра қ Қ ара топыра қ ты жер Каштан топыра қ тар 40 С ұ р- қ о ң ыр топыра қ тар 12 Тропикалы қ саваннаны ң қ ызыл ж ә не сары топыра қ тары 120 Ыл ғ ал тропиктерді ң қ ызыл ж ә не сары топыра қ тары 325. К ү нделікті ө мірде құ нарлы деп белгілі бір м ә дени ө сімдіктер ү шін қ олайлы топыра қ ты атайды. Шынында құ нарсыз топыра қ болмайды, себебі құ нарлылы қ топыра қ ты ң ажырамас қ асиеті. Кез-келген топыра қ, онда жа қ ты ө сетін ө сімдіктер ү шін құ нарлы боп табылады.

Ө сімдіктер қ алыпты ө су ү шін топыра қ та мына жа ғ дайлар болуы тиіс: 1. Ө сімдік бойына сі ң іре алатын формада ғ ы қ орек элементтері болуы тиіс. 2. Ө сімдік сі ң іре алатын формада су болуы тиіс. 3. Ө сімдік тіршілігі ү шін қ ажетті м ө лшерде оттегімен қ амтамасыз етілуі тиіс. 4. Топыра қ массасыны ң құ рылымы қ олайлы болып онтайлы ауа – су режимін қ амтамасыз етіп тамырлардын топыра ққ а жа қ сы ө туін одан қ оректік заттар мен ыл ғ алды қ ты керегінше алуын қ амтамасыз етуі тиіс. 5. Ө сімдіктер ү шін зиянды қ оспалар болуы тиіс.

М ә лім бол ғ андай ө сімдіктер негізгі қ орек элементі ретінде топыра қ тан азот, фосфор, калий, кальций, темір, к ү кіртті сініреді. Химиялы қ талдау ғ а қ араса қ, топыра қ та ғ ы химиялы қ элементтер құ рамы к ө п ж ә не ол к ө п жыл ғ а жетеді. Н.П.Ремезов деректері бойынша, қ аратопыра қ құ рамында азот пен фосфорды ң к ө птігі сонша, бидайдан орташа т ү сім ал ғ анда ә лі 250 жыл ғ а жетеді екен, ал калий құ рамы – 3 мы ң жыл ғ а жетерлік. Біра қ ө сімдіктер ү шін элементтер м ө лшері емес, топыра қ та ғ ы ө сімдік сі ң іруге ы ңғ айлы формалары ма ң ызды. Қ ара топыра қ ты ң жыртылатын горизонтында ғ ы қ оректік элементтерді ң жалпы қ оры, 1 га ша қ анда Н.П.Ремезов бойынша 1952ж.

Сазды топыра қ Құ ламаларда т ұ ра қ ты жэне су б ұ зып кетуіне қ арсы келе алатын топыра қ ; жолды ң негізі ү шін жа қ сы материал болып табылады. Құ майт топыра қ Ыл ғ алды ж ә не құ р ғ а қ к ү йінде байланысы жа қ сы топыра қ : құ р ғ а қ ж ә не тым ыл ғ алды жерлерде жол ғ а себуге пайдаланады. Шым тезекті топыра қ Ыл ғ алдылы қ ты ң т ұ ра қ сыздану кезінде к ө лемдік ө згерістерге зор бейімі бар, қ атты сы ғ ылатын орамды грунт, жол себуге қ олданылмайды.

В.В.Докучаев деректері бойынша топыра қ ты құ раушы, оны ң қ алыптасуына қ атысушы барлы қ факторлар ішінде, топыра қ т ү зілуін ма қ сат қ а сай ө згертуге қ абілетті тек адамзат қ о ғ амы ғ ана. Адамны ң таби ғ атты ө згерту процесі топыра ққ а тарайды. Б ұ л адамзат дамуыны ң де ң гейіне байланысты. Жер өң деп, егіншілік бастал ғ аннан бері орман айма ғ ын өң деу ү шін от қ ою қ олданды. Б ұ л кезде орман ө ртеніп, боса ғ ан жерлерге егін егілді. Жер тоз ғ ан со ң оны тастап, жа ң а орман ал қ абы ө ртеліп, жа ң а жерлерге егін егілген. Егіншілікті ң е ң ежелгі ж ү йесі – ты ң ай ғ ан жерді қ олдану. Б ұ л ж ү йе падаланыл ғ ан жер учаскелері тоз ғ ан со ң ұ за қ уа қ ыт қ а егімей бос қ алдырады, ал ты ң айтыл ғ ан жерлер аз уа қ ыттан со ң қ айта егіліп пайдаланылады. Бірте – бірте бос жерлер саны азайып, егіс аралы қ ү зіліс уа қ ыты азаяды (1 жыл). Осылайша жерді пар айдап пайдалану екі ж ә не ү ш ауыспалы егіс қ олданылады..

Қ азіргі егіншілік ж ү йесі топыра қ құ нарлылы ғ ын қ олдау ғ а, арттыру ғ а ба ғ ыттал ғ ан. Осы ма қ сатта топыра ққ а т ү рлі ты ң айт қ ыш қ осады, қ ыш қ ыл топыра қ ты ә ктейді, өң деу процесін механикаландырады, егін егу айналымын ғ ылыми т ұ р ғ ыдан негіздейді, топыра қ ты азот қ а байыту ү шін ауыспалы б ұ рша қ т ұқ ымдас ш ө п егуді қ олданады. Жеді мелнорациялау шаралары: құ р ғ ату, суландыру, эрозия ғ а қ арсы шаралар т.б. қ олданылады. Топыра қ ө ндіріс құ ралы ғ ана емес, е ң бек ө німі де болады. Кейбір топыра қ тарды ң ө згертілуі соншалы қ оларды ерекше типке б ө луге болады. Осылар ғ а Қ ырымда ғ ы ж ү зім ө сіруге екі мы ң жыл бойы пайдаланып келе жат қ ан плантаждал ғ ан топыра қ тар, Орта Азияны ң ежелгі суармалы жазиралары жатады.

Топыра қ ж ә не халы қ ты ң денсаулы ғ ы, топыра қ ты ң санитарлы қ -гигиеналы қ ж ә не медициналы қ ма ң ызы зор. Топыра қ к ө птеген қ арапайым жануарлар мен микроорганизмдерді ң тіршілік ету ортасы болып табылады. Ірі совет ғ алымы-медик, географ А.И.Павловский зерттеулері бойынша таби ғ атта ж ұқ палы ж ә не паразиттік аурулар «ошактары» бар. Б ұ л ошактар ауру тудырушыларды ң тіршілік етуіне қ олайлы орта. Сондай орта – топыра қ болып саналады. Мысалы: гистоплазмоз тудырушы грибоктар тек қ ызыл-сары к ү л топыра қ ты жылы климатты айма қ та жа қ сы дамиды да, бас қ а топыра қ та дамымайды. Индияда со ңғ ы кезге дейін холера (тырыс қ а қ ) ауруы са қ талып келді. Оны ң ке ң тарап, адам ө ліміне жие ә келетінтарауы айма ғ ы – гидроморфы топыра қ ты (аллювиал, атыраулы қ, батпа қ ты) айма қ холера дамуына ө те қ олайлы.

Ба ғ аСанитарлы қ сан Коли- титр Анаэроб титрі 1кг топыра қ та ғ ы гельминт саны 1Таза0,98 к ө п1,0 ж ә не одан жо ғ ары 0,1 одан да жо ғ ары 0 2 Ә лсіз ластан ғ ан 0,85-0,981,0-0,010,1-0,00110 дейін 3Ластан ғ ан0,7-0,80,01-0,0010,001- 0, Қ атты ластан ғ ан 0,7 т ө мен0,001 т ө мен 100 ж ә не одан да т ө мен

Гербицидтер – арам ш ө птерді жою ү шін қ олданылады. Инсектицидтер – ж ә ндіктермен к ү ресу ү шін қ олданылады. Фунгицидтер – паразиттік са ң ырау құ ла қ тар ғ а қ арсы Акарицидтер – кенелермен к ү ресу ү шін қ олданылады. Нематоциттер – ж ұ мыр құ рттарды жою ү шін Бактерицидтер – бактерияларды жою ү шін Хлорорганикалы қ Фосфорорганикалы қ Сынап органикалы қ Мышьяк препараттары

Санитарлы қ химиялы қ к ө рсеткіштер Санитарлы қ микробиологиялы қ к ө рсеткіштер Санитарлы қ гельминтологиялы қ к ө рсеткіштер Санитарлы қ энтомологиялы қ к ө рсеткіштер

Та қ ырыбымды қ орыта келе топыра қ ты ң адам ө мірі ү шін пайдасы ө те ерекше. Топыра қ сыз адам ө мір с ү ру м ү мкін емес ж ә не де оны ң құ нарлылы ғ ына да аса берген ж ө н. Топыра қ құ нарлы болса ө сімдік ө сіп, ө німді ө те к ө п ө лшерде береді. Ал топыра қ ты ң құ нарлы ғ ы аз болса, ө сімдік ауырып одан алынатын т ү сім де азаяды. Топыра қ ты ң құ рамында ты ң айт қ ышты ң ү ш т ү рі болады. Органикалы қ, минералды ж ә не бактериялы қ ты ң айт қ ыштар. Оларды кез келген жерге пайдаланбай топыра қ та қ ай т ү рі жетіспесе соны пайдалан ғ ан ж ө н. М ұ ны ң к ө п пайдасы бар. Топыра қ құ нарлы ғ ы деп оны ң таби ғ и ж ә не м ә дени ө сімдіктерді ң қ алыпты ө суі мен дамуын қ амтамассыз ету қ абілетін айтады. ә р таби ғ ат зонасында топыра қ ты ң құ нарлы ғ ы ә р т ү рлі. Қ ара топыра қ - е ң құ нарлы топыра қ. Ол орман ж ә не орманды дала зонаснда орналас қ а. Топра қ ты ң құ рамы сол жерді ң таби ғ атына, я ғ ни, ө сімдікті ң, жан-жануарлар д ү нисіне к ү нні ң т ү суіне тікелей байланысты. Топыра қ ты ң құ рамында қ ара шірік к ө п болса, ол құ нарлы топыра қ болып саналады.

Назарларыңызға рахмет!!!