ЛІНГВІСТЫЧНАЕ РАЯНАВАННЕ БЕЛАРУСІ Пяткевіч Павел Аляксандравіч студент 4 курса спецыяльнасць Ге аграфія. Гідраметэаралогія

Працэсы сістэмнага і дэталёвага вывучэння рускіх гаворак пачаліся ў XIX стагоддзі даследаваннем розных лінгвістычных асаблівасцяў у межах распаўсюджвання рускай мовы, усталяваннем магчымасцяў абяднання іх у тэрытарыяльныя группы і складання карты рускіх гаворак. Стварэнню дыялекталагічных карт рускай мовы папярэднічалі працы шматлікіх навукоўцаў па даследаваннях у галіне рускай дыялекталогіі, апісаннях рускіх гаворак і збіранню дыялектычных матэрыялаў. У 1852 году выходзіць, дзякуючы намаганням А. Х. Востокова і І. І. Срезневского, «Вопыт областного вялікарускага слоўніка», а ў 1958 годзе - дадатак да яго. Пастаўленыя задачи па складанні карты гаворак ўпершыню былі ў поўнай меры рэалізаваныя ў пачатку XX стагоддзя. Маскоўскай Дыялекталягічная камісіяй была прынятая і развіта класіфікацыя рускіх гаворак А. А. Шахматава. Абапіраючыся на гэтыя дадзеныя, камісія апублікавала дзве программы па збіранню дыялекталагічных звестак ў 1909 і 1911 гг. Метадам анкета ваня сельскага насельніцтва былі доследованы гаворкі Еўрапейскай часткі Расіі, і на основе гэтых дадзеных ў 1914 годзе была складзена Дыялекталягічная карта рускай мовы ў Еўропе (выдадзена ў 1915). Гэта падзея зявілася першим этапам у вывучэнні рускіх дыялектаў. На гэтай карце былі показаны тэрыторыі распаўсюджвання і адлюстравана дыялектна е чляненне вялікарускай, маларасейскай і беларускай гаворак рускай мовы (якія парней сталі лічыць крыма самастойнымі ўсходнеславянскімі мовамі - рускім, украінскім і беларускім)

Беларуская народна-дыялектных мова падзяляецца вучонымі на два асноўных дыялекты, паўночна-заходні дыялект і паўднёва-заходні дыялект, падзеленых пераходнымі сярэднебеларускімі говоркамі. Гаворкі беларускай народна-дыялектнай мовы адрозніваюцца адзін ад аднаго лексікай, характером аканья, наяўнасцю цвёрдага «Р» ва ўсякім становішчы обо ў пэўных умовах, обо змешваннем цвёрдага «Р» з мяккім, наяўнасцю обо адсутнасцю дыфтонгаў, дзеканья і цекання, змешвання «Ч» і «Ц» і г. д., а так сама ўяўляюць змешаныя гаворкі па соседстве з украінскімі, паўночна- і паўднёварускімі. Вялікі ўклад у вывучэнне асаблівасцяў гаворак беларускай мовы ўнёс акадэмік Расійскай Імператарскай Акадэміі навук Яўхім Карскі. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны Інстытутам мовазнаўства Акадэміі навук БССР сумесна з Беларускім Дзяржаўным універсітэтам і педагагічнымі інстытутамі савецкай рэспублікі было арганізавана падрабезна е і сістэматычна е вывучэнне гаворак беларускай мовы ў дзяржаўных межах БССР. На основе собранных матэрыялаў быў склад цены падрабезны «дыялектычны атлас беларускай мовы», не ўсе мовы свету і назвать не ўсе мовы Еўропы маюсь такія падрабезныя і добра зафіксаваныя навуковыя працы ў галіне дыялекталогіі.

Гісторыкі вылучаюць гісторыка-этнаграфічныя раёны Беларусі, якія ў данных выпадках супадаюць з фізіка-ге аграфічнымі правінцыямі, у іншых - з акругамі

Варыянты ўнутранай класыфікацыі гаворак беларускай мовы мелі тэндэнцыю адрознівацца ў ХІХ ст., пасля чего ў ХХ ст. эмаль паўсюдна ў лінгвістычнай літаратуры зацвердзілася наступая схема класыфікацыі гаворак беларускай мовы. Назвы группаў гаворак, а так сама дыялектаў, якія ўтвараюцца группамі гаворак, адпавядаюць аре алу гэтых группаў гаворак і дыялектаў. Палескія гаворкі нягледзячы на ўласную назву, у беларускай дыялекталёгіі вылучаюцца асобна, поруч з дыялектамі. Палескія гаворкі Берасьцейска-пінская (заходняя, загародзкая) группа гаворак гаворкі крайняга паўднёвага заходу Берасьцейска е вобласьці; Берасьцейска-пінская Мазырская (усходняя) группа гаворак гаворкі паўднёвага заходу й часткова центру Гомельска е вобласьці. Могуць разглядацца як слуцка-мазырскія гаворкі паўднёва-заходняга дыялекту. Мазырская Паўднёва-заходні тэрыторыі паўднёвага заходу Беларусі (за выключэньнем заходняга Палесься), прылеглых раёнаўПольшчы й Летувы, невялікіх прылеглых участок Украіны. Паўднёва-заходні Гарадзенска-баранавіцкая группа гаворак гаворкі эмаль усёй Гарадзенскай (без трах паўночных раёнаў), поўначы й усходу Берасьцейскай вобласьцяў; Гарадзенска-баранавіцкая Слуцкая группа гаворак гаворкі практична ўсяго поўдня Менска е вобласьці, а так сама прылеглых рэгіёнаўМагілёўскай, Гомельскай і Берасьцейскай вобласьцяў. Могуць разглядацца як слуцка-мазырскія гаворкі Слуцкая

Паўночна-ўсходні дыялект тэрыторыі практична ўсёй Віцебскай, центру, поўначы, усходу Магілёўскай, паўночнага ўсходу Менскай вобласьцяў, прылеглыя часткі Летувы й Латвіі, шэраг падежных рэгіёнаў Расеі. Віцебская группа гаворак гаворкі ўсходняй часткі Віцебска е вобласьці, прылеглых раёнаў Расеі; Полацкая группа гаворак гаворкі цэнтральнай і заходняй участок Віцебска е вобласьці, памежныя рэгіёны Расеі, Латвіі, Летувы; Магілёўская группа гаворак гаворкі поўначы, центру й усходу Магілёўска е вобласьці, а так сама бліжэйшых рэгіёнаў Расеі; Сярэднебеларускія гаворкі незважаючы на тэрмін, вылучаюцца асобна, нароўні з астатнімі дыялектамі белорусская мовы. Распасьцёртыя параўнальна вузкай дыяганальнай паласой паміж арэаламі паўночна-ўсходняга й паўднёва-заходняга дыялектаў. Гаворкі, якія палеглі ў основу белорусская літаратурна е мовы.

ПАЎДНЁВА-ЗАХОДНІ ДЫЯЛЕКТ Найбольш паслядоўна гук [а] выступа ет пасля мяккіх зычных у першим складзе перед націскам, у іншых складах мужа мець месяца гук [е а], [а е] : в ес е а ла, вы ц е агц і. У становішчы пасля мяккіх зычных непал націскам у адпаведнасці з націскнымі галоснымі [а], [о], [е], [ф] закрыта е, [к] закрыта е мужа выступать галосны [е]: с ело, с ерабро, вы ц ехц і. Гэты варыянт яканья называ ецца кане. Недысімілятыўна е кане ў паўднёва-заходніх говорках мужа быть няпоўным. У канцавым адкрытым складзе кане адсутніча е, тут вымаўляюцца гукі [а], [о], [е]: с е но, ва рта, мо ро, на шагов, ма н е. Адной з характерных асаблівасцей кансанантызму паўднёва-заходніх гаворак зяўляецца абмежавана е ўжыванне мяккіх губных зычных. Яны ўжываюцца толькі перед галоснымі [е], [к] закрыта е, [і]. Перад галоснымі [а], [о] ма е месяца спалучэнне пэўнага цвёрдага губного зычнага з гукам [й]: плац, мйа со, ры бйачы.

Дадзеным говоркам уласціва кане. Але ў адрозненне ад паўднёва- заходняга недысімілятыўнага тут назіра ецца дысімілятыўна е кане. Калі пад націскам знаходзіцца любы галосны гук, за выключэннем [а], гады ў першим складзе перед націскам вымаўляецца гук [а]: водой, дорога, жал е за. Калі ж пад націскам знаходзіцца галосны [а], гады ў адзначаных умовах выступа ет галосны [ы] обо [ъ]: травы, вода, штыка. ПАЎНОЧНА-УСХОДНІ ДЫЯЛЕКТ Яканне, аналагічна е дысімілятыўнаму аканню пасля цвёрдых зычных. Пры яго рэалізацыі ў становішчы пасля мяккіх зычных у першим складзе перед націскам у адпаведнасці з галоснымі [о], [е] выступа ет гук [а], калі пад націскам любы галосны, акрамя [а]. Калі ж пад націскам [а], то ў першим складзе перед націскам вымаўляецца [і] обо [ь]: б іда, м ітла, н іха й.

Сярэднебеларускія гаворкі – гэта гаворкі, якія характарызуюцца тым ці іншым спалучэннем асаблівасцей і сродкаў одной і другой дыялектнай разнавіднасці. Разам з тым яны вылучаюцца і адрозніваюцца комплексам уласных асаблівасцей і сродкаў. Адна з істотных асаблівасцей – гэта недысімілятыўна е кане. Сярэднебеларускія гаворкі характарызуюцца не адрозніваннем галосных [а], [о], [е], штор выступаюць пад націскам, ва ўсіх ненаціскных складах, у тым ліку і ў канцавым адкрытым складзе: вада, голова, дорога, с е на. Падобным зяўляецца і недысімілятыўна е яканье: в ас е л л а, по л а, гуляй а. Відаць, з поўным канем і яканьем связана наяўнасць у назоўніках у местным склоне адзіночнага ліку гука [а] ў ненаціскным становішчы ў камчатку: у ха ц а, на л і па, у ша пицца, на таро з а. Характэрнай фанетычнай асаблівасцю гаворак зяўляецца вымаўленне гука [о] пад націскам у становішчы перед [ў] у адпаведнасці з галосным [а]: забор ў, уз оў, про ўда. СЯРЭДНЕБЕЛАРУСКІЯ ГАВОРКІ

У складзе беларускай мовы заходнепалескія гаворкі зяўляюцца структурной агульнасцю па шэрагу сваіх асаблівасцей і сродкаў. Разам з тым па многіх сваіх асаблівасцях яны характарызуюцца значной не аднастайнасцю. Адметнасцю заходнепалескіх гаворак зяўляецца стракатасць іх уза емнага тэрытарыяльнага размяшчэння. Адной з найбольш значных прыкмет заходнепалескіх гаворак зяўляецца захаванне галоснага [о] ў ненаціскным становішчы, ці океане: голова, вода, го род. У некоторых говорках гэтага віду ў адпаведнасці знаціскным [о] ў складах перед націскам вымаўляецца галосны [у], ці уканне: нуга, гулува, мороз, сало ма. На мессы *h ў ненаціскным становішчы тут вымаўляецца [ы]/[і]: весна, нема, д рынок, мужа, б іда. Адметнай фанетычнай рысей зяўляецца ікавізм. Гэта вымаўленне [і]/[ы] пад націскам у адпаведнасці з *h, а так сама ў закрытых складах ва ўмовах, у якіх у адкрытых складах выступаюць галосныя [о], [е]: л іс, хл іб, В із, хв іст, к ін, ваз, кын. ЗАХОДНЕПАЛЕСКІЯ ГАВОРКІ

Заходнепалескія гаворкі беларускай мовы выступаюць па-сутнасці ў якасці заходнепалескіх говорка украінскай мовы.

Катрушніцкі лемезень (у жаргоне слова лемезень – мова і язык, катрушнік – шаповал) – тайная мова г. Дрыбіна, штор на Магілёўшчыне. Як адзнача е яе першаадкрывальнік, ведомы этнограф і гісторык Беларусі Е.Р. Раманаў, у спецыяльнай працы пра гэту мову, тайные мовы выкліканы, бясспрэчна, жаданнем захаваць у тайне ад массы такія звесткі, якія прызначаны толькі для пэўнага куртка. Асаблівай граматыкі ў іх нема. Уся адметнасць у слоўніку. Пра гэту адметнасць сведчыць значная тэматычная подборка лексікі, якая склада е гэту працу. Фізічная природа: сыр – земля, суча – вада, дуляс – огонь, свинка – солнца, трудней – додж, шугора – гора, шалота – болота, хлыць – цячы і речка, сты чыць – стаяць і возера, куеза – железа, чугун – чугун і інш. Чалавек: ку человек – чалавек, жабан – мужчина, жаба ха – жанчына, куш – муж, куша – жанка, шкрэд – дзед, яруга – бабка, бакштэй – бацька, бакштэйка – маці, изебран – брат, зебра наўка – сестра, стол – багач. Сапраўды, незразумела і таямніча выглядаюць самые звычайныя паведамленні на гэтым жаргоне: хіць у хазь, а то трудней змашкуніць – ідзі ў хату, а то додж змочыць. ЖАРГОНЫ

Вылучаюць два тыпы дыялектных адрозненняў – супрацьстаўленыя і несупрацьстаўленыя. Супрацьстаўленыя дыялектныя адрозненні – гэта моўныя зявы данных гаворак, якія маюсь суадносныя варыянты (эквіваленты) у другіх говорках. Супрацьстаўленыя дыялектныя адрозненні адносяцца да любога ўзроўню мовы – фанетыкі, марфалогіі, сінтаксісу, лексікі, фразе алогіі. Напрыклад, супрацьстаўленымі будуць: у фанетыцы – наяўнасць [р] (мяккага) у говорках паўночна-ўсходняга дыялекту: р ечка, р епа і [р] цвёрдага ў говорках паўднёва-заходняга дыялекту: речка, рэпа; у марфалогіі – прыналежнасць назоўнікаў, якія абазначаюць назвы маладых істот, да мужчынскага роду ў паўночна-ўсходнім дыялекце: дзцонак, цалонак, гусонак, да ніякага – у паўднёва-заходнім: дзіца, цала, гусана ; у сінтаксісе – наяўнасць канструкцый да + родны склон у данных говорках: пайшоў да брата і к + давальны склон – у другіх: пайшоў к брату; у лексіцы – ужыванне слоў бульба, вутка ў данных говорках і адпаведна картапля, качка – у другіх. Несупрацьстаўленыя дыялектныя адрозненні – гэта моўныя рысы, якія не маюсь раўназначных адпаведнікаў (эквівалентаў). Яны найбольш характэрны для лексікі і абумоўлены гаспадарчымі, ге аграфічнымі, этнаграфічнымі і іншымі асаблівасцямі мясцовасці. Так, у некоторых говорках ведомы словы азарод, пераплот, астроўкі (прыстасаванні для сушкі снапоў, вікі, гароху, канюшыны). Несупрацьстаўленыя дыялектныя адрозненні нешматлікія. У дыялекталогіі большая ўвага нада ецца супрацьстаўленым адрозненням, бо яны выяўляюцца на ўсіх узроўнях мовы і маюсь істотна е значэнне для падзелу гаворак на группы.

На лінгвістычнай прасторы беларускай мовы вылуча ецца пяць дыялектных зон: паўночна-заходняя, паўднёва- ўсходняя, заходняя, усходняя і сярэдняя, обо цэнтральная. Спецыфічнымі асаблівасцямі паўночна-заходняй дыялектнай зоны зяўляецца пашырэнне ў якасці пратэзы зычнага гука [г] (гочы, гостры, гануча, гусаты ), агульна е скланенне ўсіх назоўнікаў жаночага роду ( мыша, гуса, скрона), ужыванне дзеепрыслоўяў закончанага і назвать незакончанага травыння ў ролі выказніка ( йон пайшо ўшы, йіна была забалеўшы ), указальнага займенніка гены, а так сама шматлікіх лексічных рэгіяналізмаў, у тым ліку літуанізмаў і паланізмаў ( пошар – сухі корм для жывёл, скабы – рэбры, кашута – перхаць, шашок – тхор і інш.). Гэтымі і іншымі асаблівасцямі абядналіся ў занальную групу гаворкі заходняй часткі паўночна-ўсходняга дыялекту і сярэднебеларускія группы, а так сама паўночныя часткі паўднёва-заходняга дыялекту.

Гаворкі ўсходняй дыялектнай зоны характарызуюцца ўжываннем указальнага займенніка «йэты», вымаўленнем спалучэння зычных шн (у словах тыпу малошны, смашны, рушны), ужываннем прыназоўніка к (к нам, к святу, к хаце),, шэрагам асаблівых занальных слоўнікавых сродкаў, у тым ліку запазычанняў з рускай мовы ( кузнец, свадзба, амбар, хазайін, скацерка, мост ). У заходняй дыялектнай зоне мясцовыя гаворкі маюсь наступныя асаблівасці: ужыванне ўказальнага займенніка «гэты (гэны)», прыназоўніка «да» (да нас, да свата, да хаты), вымаўленне тыпу малочны, смачны, ручны і інш. Слоўнік гаворак гэтай зоны характарызуецца лексікай сучаснага шырокага агульнанароднага ўжытку ў літаратурнай мове, а так сама запазычаннямі з польскай мовы (кавал, зазуля, васелле, гаспадар, свіран, падлога, настолнік, ровер, арфа, фэст і інш.)

На базе беларускіх дыялекталагічных матэрыялаў па слоўніку гаворак раскрыва ецца і даказва ецца мясцова е паходжанне і першапачатковы сэнс тых слоў, якія былі, відаць, спачатку асобовымі імёнамі людзей, а потым і асновай такіх ведомых беларускіх прозвішчаў, як Гілевіч (гіль – назва птушкі снягір на паўночным захадзе Беларусі), Пруднікаў, Запруднік (пруд – стаў на рацэ і вадзяны млын і, адпаведна, пруднік – млынар на ўсходзе Беларусі), Гарлачоў ( гарлач – збанок для малака, так сама ўсход Беларусі), Лашко, Ляшко, Ляшкевіч (лашук, лашак, лоша, лашыца – таросла е жарабя, паўднёвы ўсход Беларусі), Вярэніч (вярэня – сплеценая з лыка кайстра, Палессе) і інш. Падобным чынам тлумачацца сотні адносна цёмных па паходжанні беларускіх прозвішчаў. Без матэрыялаў дыялекталогіі беларускай мовы немагчыма было б растлумачыць належным чынам і паходжанне многіх ге аграфічных назваў Беларусі. Так, ад дыялектнай беларускай назвы мохавага болота бель паходзяць шматлікія назвы паселішчаў тыпу Беліца, Бель, Бялёў і інш. У мясцовых говорках Беларусі адшукана тлумачэнне такіх назваў паселішчаў, як Альса (алёс, альса – забалочаны лісцёвы лес), Мерач, Морач (мярэча, морач – глухія зарасці ў лесе), Смуга, Засмужжа (смуга, смужавіна – нешырокая сточная далінка ў лесе), Языль, Язоўка, Езва, Язавінь (яз, ез – плот, якім перагароджва ецца речка, з праходам у сярэдзіне для стаўных пастак на рыбу).

У нацыянальным самавыяўленні і зяднанні беларускага народа ў 20-я гг. ХХ ст., на пачатку будаўніцтва самастойнай Беларусі, у якасці яе больш уплывовай і больш дзейснай часткі пачына е выступать на чале з Мінскам як сталіцай яе цэнтральны рэгіён. У якасці асновы ў развіцці беларускай літаратурнай мовы і ў выпрацоўцы яе нормаў пачына е вазначацца адпаведна цэнтральная дыялектная зона беларускай мовы. Аднак гэта было не зменай яе першапачатковай паўночна-заходняй занальнай дыялектнай асновы, а яе значным разгортваннем і пашырэннем. Першапачаткова такой дыялектнай асновай нацыянальнай літаратурнай моватворчасці была паўночна-заходняя дыялектная зона беларускай мовы, гаворкі ў зоне паміж Вільняй і Мінскам, у паласе па лініі Барысаў – Мінск – Маладзечна – Ашмяны, і гэта занальна е маўленне ў цэлым. Даследчыкі заўважаюць, штор ў вазначэнні паўночна-заходняй дыялектнай зоны ў якасці першапачатковай асновы сучаснай беларускай літаратурнай мовы важным, а магчыма рашаючым, фактарам было тое, штор як арганізатары Нашай нівы і выдавецтваў, так і першыя буйныя пісьменнікі былі родам з Мінска і яго ваколіц (Ашмяны, Вілейка, Валожын). Таму ўдзел гаворак, якія яны прадстаўлялі (вілейшчына, барысаўшчына), аказаўся рашаючым. Рашаючы ўдзел гэтых гаворак, а так сама рашаючая арганізацыйная і творчая актыўнасць іх прадстаўнікоў, прынамсі, у сцвярджэнні гаворак паўночна-заходняй дыялектнай зоны ў якасці адзінай асновы нормаў літаратурнай беларускай мовы Апошнія дзесяцігоддзі мінулага стагоддзя і пачатак новага вазначаюцца ўзмацненнем уплыву на нормы беларускай літаратурнай мовы гаворак заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы.