Лекция Тірі ағзаның экзогенді факторлар жағдайларына икемделу ырғақтылықтары. Бейімделістің түрлері ырғақтылық механизмі (ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді бейімделіс).

Жоспары: 1. Физиологиялық бейімделіс. 2. Құрылымдық бейімделіс. 3. Жалпы бейімділіс.

Ағзаның сыртқы орта жағдайларына икемделуі Бейімделіс (адаптация ) – сыртқы ортаның құбылмалы жағдайларына организмнің икемделуі. Ол клеткалық, ағзалық жүйелік және организмдік деңгейлерде өтеді, сөйтіп тула болған немсе жүре болатын икемделу әрекетінің барлық түрін көрсетеді. Ортаның көптеген жағдайлары организмнің мұндай қасиеттері барабан немсе бейбарабан каледі. Организмнің барабан тітіргендіргішке бейімделу қабілетті ұзақ мерзімді эволюциялық даму статусында қалыптасты. Ал барабан емс тітіркендіргіштер көбінесе организм мен ортаның теңістертірілу қасиетін жояды.

Бейімделістің түрткілері. Ғылым мен техника үрдісі дамыған сайын, адамның шаруашылық және өндірістік іс-әрекетінің өрісі кеңейіп, жаңа істер, мекенжайлар игеруіне мүмкіндік туып отыр. Алайда табиғи және өндірістік жаңаша жағдайларында, организме жағымсыз әсер ететін қоршаған төңіректің қолайсыз түрткілері жиі кездеседі. Бұлар төтенше (экстремальдық ) немсе шамадан тыс тітіркендіргіштердің қатарына жатады. Төтенше түрткілер физикалық химиялық, хорасан, ақпараттық, мағыналық ( семантикалық) және биологиялық болып 5 класқа жіктеледі. Ортаның үйреншікті физикалық (қысым, климат, маусым, космос жылылық, сәйлелену) және химиялық (ауаның, тағамның құрамы, газдардың мөлшері) түрткілері әдеттен тыс әсер еткенде, олар организмде төтенше жағдайлар туғызады.

Орасан түрткілер гравитациялық (салмақсыздық әсіресалмақтық ) және ақпараттық (қисындық, компоненттік, жағдайлық) негіздерден тұрады. Адамның күнделікті тіршілік жағдайларында ақпараттық, түрткілер, мәселен, жалған немсе оқыс, жеткіліксіз немсе артық хабарлар төтенше ықпал жасайды. Қазіргі кезде адм жасынан және өмір бойы ақпараттық жүктемеге ұшырайды. Сондықтан ол үнемі бейімделу механизмдерінің қауырттығын талап етеді. Бұлар арнайы өндірістік іс-әрекеттің шараларымен қосылып, адамның психика саласында стрестер және бейімделіс олқылықтарын тудырады. Семантикалық төтенше түркілер жеке адам немсе ұжымға қауіп-қатер төнгенде, апарт жағдайларында панда болады.

Биологиялық төтенше түрткілерге кенеттен ауру, ұзақ уақыт ұйықтамау, аштық және т.б. жатады. Осыған орай адамның бейімделіс негізін биологиялық және әлеуметтік механизмдері жасайды. Физиологиялық бейімделіс. Организм осы жағдайларға бар мүмкіншілігінше өзінің құрылымдық және әрекеттік әсерленістері арқылы бейімделіп отрады. Оның табиғи ортадағы әртүрлі маусымдық жағдайларына икемделу құбылысын акклиматизация деп атайды.

Бейімделісті мерзіміне қарай ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді деп жіктейді. Қысқа мерзімді бейімделісті икемделудің «авариялық статусы» ретінде қарайды. Мұнда бейімделістің бастапқы кезінде, жүйке жүйесінің орталық бөлімдердінің әрекеттік күйі қатты өзгеріп, организмнің әсерленгіштігін өсіруге мүмкіндік жасалады. Ұзақ мерзімді бейімделіс организмнің икемделу қабілетті, мінездік әсерленісі мен жалпы әрекетін жоғары запада қамтамасыз етеді. Бұл оның гипоксияға, суықтыққа, тамақтың таршылығына бұрын байқалмайтын төзімділігін тудырады. Жеке организм деңгейінде бейімделістің төмендегідей түрлерін ажыратады: тула болған және жүре болған, жеке және төтенше, морфологиялық (құрлымдық) және физиологиялық (әрекеттік), соматикалық және психикалық т.с.с.

Бейімделістің бастапқы кезі Бейімделіс әсерленісі нақтылы физиологиялық мезанизмдермен байланысты бірнеше кезден тұрады. Бейімделістің бастапқы кезі тітіркендіргіштер әсер еткен алғашқы сәттен басталады. Мұнда әртүрлі бағытталған құрама әсерленіс байқалаыд. Бірінші құрама әсерленіс бағдарлау рефлексіне байланысты. Бұл рефлекс панда болғанда, осыған дейінгі іс - әрекетті тежейді. Жалпы тежеуші әсерленіс күшті тітіркендіргіштің бәріне жауап ретінде тулады. Екінші құрама әсерленіс – қозу түрінде жүзеге асырлады мұнда жүйкелік нәрлендіру (трофикалық) ықпалдары белсендірледі және ағзалардың қызметі күшейді. Бұл әсерленістерді симпатоадреналин жүйесімен бірге орталық жүйке жүйесі атқарады. Алайда бейімделістің бастапқы кезінде, олар өзара үйлесімсіз болуы мүмкін Сонымен қатар бұл кезге организмнің эмоциялық өзгерістері де қатысады.

Адам активтілігінің тәуліктік өзгерістерін зерттеу жоғарыда аталған динамиканың жалпы заңдылықтарын ғана көрсетеді, дегенмен көптеген адамдардың еңбек қабілеттілігі бұл заңға толықтай бағынбайтындығы белгілі. К.М.Смирновтың көрсетуі бойынша, тексерілушілердің 60-70% ғана түнгі кездерде жұмыс кабілеттерін төмендеткен. Ал калғандарында айтарлықтай өзгерістер байқалмаған. Тәулік бойына оптимальды жұмыс қабілетінің уақыт бойынша панда болуы негізінде адамдарды үш топке бөлуге болады. Бірінші топке жататын адамдар үшін таңартеңгілік арте, жеңіл ояну құбылыстары тән, мұндай адамдар таңартеңгі жұмысқа тез кірісіп кетеді, олардың ең жоғарғы жұмыс қабілеті тәуліктің бірінші жартысында байқалады, ал түстен кейін еңбекке активтілігі төмендей кале, кешкі-түнгі мезгілдерде минимумға жетеді. Бұлар -таңартеңгілік уақыттық типті адамдар немсе хронотиптілер («қараторғай»).

Бейімделістің өтпелі кезі. Бейімделістің калесі статусы-өтпелі кез. Мұнда орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы төмендейді, гормондардың белсенділігі азаяды, алғашқы әсерленіске қатысқан жүйелердің ықпалы тыйылады. Олкезде организмнің икемделу механизмдері тканьдерде тереңдей түседі. Бейімделістің тиянақты кезі. Бейімделістің тиянақты кезі –организмнің және оның құрамына енетін ағзалардың, жүйелердің жаңа жағдайларға мұқият икемделу сәтін көрсетеді. Олардың қызметі үйлесімді каледі. Организмнің бейарнамалы төзімділігі көтеріледі және әркелкі арнайы бейімделістің механизмдері демиды. Бұл кез физиологиялық құбылыстарды үнемі атқарады және энергия шығындарын азайтады.

Дизадаптация кезі организмнің әрекеттік қоры сарқылуы нәтижесіннен немсе нейрогормондық және зат алмасуының өзара байланысы бұзылғандықтан панда болады. Бұл жағдайда бейімдделістің бастапқы кезі іс- әрекеттің тұрақты көрсеткіштерінің ауытқулры панда болады. Олар үйреншікті тітіркендіргіштер шамадан тыс немсе кездейсоқ түрткілеркөп уақыт әсер еткенде тулады. Организм бейімделіс тудырған әсерлерден құтылған жағдайда, соның салдарынан панда болған құрылымдық және әрекеттік ерекшеліктерден біртіндеп арылады. Алайда оның жойылған икемделу әсерленістрі сол бейімдеуші түрткілер тағы да әсер есть, қайтадын қалыптасуы мүмкін. Мұны қайта бейімділіс (реадаптация) деп атайды.