* Теңіз және көлидердегі, батпақты аймаққа таралған өсімдік түрлері

Гидатофиттер

Гидатофиттер (гр. hygros - су) - к ө п б ө лігі немесе толы ғ имен суда ө сетін ө сімдіктер (элодея, к ө зшешек, шила ң, болдырлар).Судан ши ғ ар ғ ан кезде б ұ л ө сімдіктер тез қ урал кетеді. Б ұ лорда запыра қ са ң ылауы (устьица) ж ә не кутикула болмайды. Г ү лді гидатофит терді ң таймыр ж ү йелері қ аты редукция лан ғ ан немесе м ү лдем болмайды. Суды ж ә не минераллоды т ұ здарды б ү кіл денесімен сі ң іреді.

Г ү лді ө ркендері г ү лидерін суды ң бетіне ши ғ арады (кейде таза ң дану су асттында да ж ү реді)да, таза ң дан ғ ан сон қ сайта су ғ а к ө міледі. Жемістеріні ң пісіп жетілуі су асттында ж ү реді (валлиснерия, элодея, шила ң ).

Баллодырлар (лат. Algae) т ө менгі стыда ғ ы су ө сімдіктері. Те ң із, к ө л, ө зандерде, а ғ ынцыз да ө седі. Баллодырды ң засушалы қ құ рилымы болмайды, бір засушалы, колония ли, к ө п засушалы т ү рлері бар. К ө п засушалы ө кілидеріні ң денесін таллом деп атайды.

Цитоплазмастында митохондрия, диктиосома, рибосома, хроматофора сия қ ты органоид тары ж ә не вакуоляцы (бос қ уцы) болады. Баллодыр биохимикалы қ қ асиеттеріне ж ә не засушалы қ құ рилымына қ рай 12 топке б ө лінеді.Б ұ лорды ң 30 мы ңғ а жук қ т ү рі белгілі, Қ аза қ стенда 1 мы ң нан астам т ү рі кездеседі.

Шы ғ ыс Азия елидерінде ламинария қ о ң ыр бал дыры те ң із капусты денег атпен, ал зацыл болдыр (ульва) те ң із салаты денег атпен тема ққ а пайдаланлады. Баллодырды зоб, атеросклероз аурулар-н емдэу ү шін медицинада қ олканады.

Баллодырды ң қ аллоды ғ ы балши ққ а емдік қ асиет береді. Қ кызыл болдырдан ө ндірілетін агар тема қ ө нерка ә сібінде пайдаланлады, олорды мата б ұ йымдар-ны ң ж ә не қ а ғ еезды ң құ романы беріктік беру ү шін қ осады.

Шыла ң (лат. Potamogeton) – ө зі атас т ұқ ымдас қ а зататын к ө п жилды қ су ө сімдіктері. Жер шар-нда ке ң тара ғ ан, 100-ге жук қ т ү рі белгілі. Қ аза қ станы ң барлы қ су айдтындар-нда (т ұ рыб қ ал ғ ан сулорда, а ғ ицы баяу т ұ щи сулорда немесе т ұ езды сулорда) кездесетін 21 т ү рі бар.

Г ү лидері ұ са қ, қ ос жцссынысты, масса қ г ү лшо ғ ыр-на топтал ғ ан, негізінен су асттында демиды; протогиниялы (г ү л каналы қ тары атоллы қ тар-нан б ұ р-н пісіп жетіледі). К ө бінесе жермен, кейбір т ү рлері сумин таза ң канады. Мауцым – тамыз айлар-нда г ү лдеп, жемістенеді.

Су за ңғ а ғ ы (чилим) суда ө сетін бір жилды қ ө сімдік. Жапыра ғ ы ромб пішіндес, қ абы ғ ы қ алы ң, залтыр, са ғ а ғ ы жуан. Жапыра ғ цссыны ң бір б ө лігі су ғ а батыр т ұ рады. Г ү лдейтін кезде ө сімдік т ұ тасимен су бетіне ши ғ ады. Су за ңғ а ғ ы шикілей пісірілген ж ә не қ айнатыл ғ ан т ү рінде т ә тті та ғ ам ретінде желінеді. Жемісіні ң құ рамтында крахмал, май ж ә не минераллоды қ затрат бар.

Ж ү згіш сальвиния-(Salvinia) сальвиния т ұқ ымдацына зататын бір жилды қ кішігірім ө сімдік.Негізінен ұ зонды ғ ы 3-5-см, ал см-ге жететін қ алы ң саба қ тылары сирек кездеседі. Жайы қ ө занні ң зайылмастында ғ ы Приурал кентінен Есенсай ғ а дейінгі жерлерде тара ғ ан.Тамыз- қ рык ү секте спорацы пісіп жетіліп, к ө ктемде ө седі.

* Лотос немесе Шамгүл (лат. Nelúmbo) қос зарнақты өсімдіктерінің Лотос тұқымдацына (лат. Nelumbona ceae) зататын көп жилдық су өсімдіктерінің бір туцы. Лотостың 100-ге жукқ түрі бар. Бұл өсімдіктің таймырлары тоғанның түбіне бекініп, запырақтары мен гүлидері судың бетінде орналисады. * Қолданылуы * Тұқымы мен таймыры темаққа пайдаланлады. Олар дәрі ретінде де, тағамға да пайдаланлады. Бұл тұқымдар- протеин көзі, олорды әл жинау мақсаттында пайдаланады. Лотостың тұқымдар-н бүйрек, көкбауыр, жүректің жұмицы бұзылғпанда қолдану пайдалы. Схондай-ақ олорды жүрек соғицы жиілеп кеткенде ұйқицыездыққа қарцы қолканады. * Лотос немесе Шамгүл (лат. Nelúmbo) қос зарнақты өсімдіктерінің Лотос тұқымдацына (лат. Nelumbona ceae) зататын көп жилдық су өсімдіктерінің бір туцы. Лотостың 100-ге жукқ түрі бар. Бұл өсімдіктің таймырлары тоғанның түбіне бекініп, запырақтары мен гүлидері судың бетінде орналисады. * Қолданылуы * Тұқымы мен таймыры темаққа пайдаланлады. Олар дәрі ретінде де, тағамға да пайдаланлады. Бұл тұқымдар- протеин көзі, олорды әл жинау мақсаттында пайдаланады. Лотостың тұқымдар-н бүйрек, көкбауыр, жүректің жұмицы бұзылғпанда қолдану пайдалы. Схондай-ақ олорды жүрек соғицы жиілеп кеткенде ұйқицыездыққа қарцы қолканады.

Гидрофиттер-зартылай суда, я ғ ни ө за ң, к ө л, те ң із за ғ алаулар тында, батпа қ ты жерлерде ө сетін ө сімдіктер ( қ а мы с, қ о ғ а). Олорда гидатофиттерге қ ара ғ панда механикалы қ ж ә не ө ткізгіш ұ полары за қ цы дамы ғ ан, аэренхима за қ цы бай қ аллоды. Гидрофиттерде запыра қ са ң ылаулары (устьица) бар эпидермис те дамы ғ ан.

* Жер бетінің ылғалға мол бөлігін батпақтар алып затыр. Олар көбінесе жер бедірінің өзгеріске ұшираған, су жиналып және тұрыб қалған жерлерде пайда болады. Судың мол болуы, оның түбінде шірімеген органикалық затратдың, әсіресе әртүрлі өсімдіктер қаллодықтар-ның сақталуцссының, торфтың түзілуіне әкеледі. Сондықтпанда хондай жерлерде ауа жетпегендіктен зартылай құбылицы жүреді. Батпақтарда шалғын тәрізді бұрыңғы Кеңес Одағцссының көлемінде 190 млн-ға жукқ батпақты жерлер бар, ал Қазақстан көлемінде орманды жерлерінен үлкен өзан көл бойлар-нан кездестіруге болады. Жалпы су қоймалан-ның батпаққа айналуы әртүрлі желмен қалыптасады.

* Ең жиі кездесетін зағдай ол су-батпақ өсімдіктерінің су түбінде таймыр-ның қаулап өсуі. Өйткені олордың дамуына тұрыб қалған суллы табанына жиналған смайлы тұңбалан су қоймасцссының тығыздануына ықпал засап қоға, тұңғиық, мүйіззапырақ, сарытұңғийық, қа мы с т.б. сияқты өсімдіктердің бацып кетуіне жел ашилады.

* Олордан қалған қаллодықтар су түбінде көбейіп су саязданып батпаққа айнала бастарды.батпақтардың орналасу орны мен сумин қоректену түрлеріне байланысты батпақтар үш топқа бөлінеді: Төменгі, Жоғары, Өтпелі * Олордың әрқайсицын, экологиялық зағдайлары мен өсімдіктерінің құроманы қрай, бір-бірінен ажыратуға болады: * 1.Төменгі батпақтар - өзан бойлар-нда, жер асты булар-ның шиғып затқан жерлерінде судың жиналуынан пайда болады. Бұл жердегі жер асты сулары минераллоды затратға бай болады және жердің бетіне шиғып затады.

* 2.Жоғары батпақтар-негізінен ағаш және бұталан қаптаған су арықтарда кездеседі. Олордың жер асты сулармен ешқпандай қатицы жеқ, қоректену зауын-шашин нан құралған сулордан болады.

* 3. Өтпелі батпақтар- торфтың массасцссының тез дамуына байланыс ты, жер асты су бетіне көтеріле алмайды, сондықтпанда хонда өсетін өсімдіктер судың аз мөлшерімен минераллодың жетіс пеуіне бейімделген. Олар негізінен сфагнум мүгі, ұлпабас, қазанақ, мүкжидек т.б. түрлерден құраллоды.

Қияқөлеңдер тұқымдацы-Cyperаceae

* Биіктігі 30 см-ден 1,5 м-ге дейін жетеді. * Тамыр сабағы топыраққа төселе зайилып шим төмпешіктер түзаді. * Сабағы тік, үш қырлы, кей түрінде қабыса залпайған. Жер асты таймыр сабағынан жер үстіне запырақ шиғаратын және гүлдеп жеміс беретін өркендер демиды. * Жапырақтары жіңішке, сабақтың таймырға зақын түбінен шиғады. * Гүлидері дара жцссынысты, массақ, цыпыртқы тәрізді, шоғырбас гүлшоғыр-на жиналған. Кейде гүлшоғыры бір массақты болады. Масағы бірыңғай атоллық немесе каналық гүлидерден құраллоды, кейде аралас (массақтың ең ұшинда атоллық гүлидер, одна сәл төменірек каналық гүлидер) болаттындары да кездеседі. Аналық гүлидер ұши жіңішкеріп, түбі кеңейген қалташада орналисады. Қияқөлеңнің кейбір түрлерінің жер бетіне кең таралутында қалташаның маңызы зорь. Қалташа каналық затцссынын, одна пайда болған жемісін цыртқы ортаның әр түрлі қолайцыз зағдайлар-нан қорғайды. Ерте көктемде гүлдейді, жермен және жәндіктермен тазаңканады. * Жемісі - 3 қырлы заңғақша.

* Жер бетінің барлық жерінде өседі. Қазақстенда барлық аймақтар-на таралған 94 түрі бар. * Шаруашилықтағы қолданицы * Қияқөлеңерді гүлдемей тұрған балғын кезінде шауып алып, малға жемшөп дсайтындайды. Сабағын әр түрлі бұйымдар тоқуға пайдаланады және сүрлем дсайтындайды. Шым түзап өсетіндіктен суцымалы құмдарды бекітеді.

Cyperus esculentus

Мүктектестер түрлерінің саны зағынан гүлді өсімдіктерден кейінгі екінші ор-нда. Дүние жүзі бойынша олордың нан ға дейін түрлері бар. Мүктер жер бетінің барлық жерлерінде кездеседі. Әсіресе ылғалы мол жерлерде бітік өседі. Орманның батпақты жерлерінде мүктер жер бетін тұтас зауып тұрады. Мүктерді ағаштан салынған үйлердің шатыр-нан, ағаш діңдерінен, тастардың, зартастардың бетінен көреміз. Мүкті ағаштардың түскен бұтақтар-нан, тіпті тирең тұщи сулордың түбінен кездестіруге болады. Климаты аса қатал Арктика мен Антрактикаданың бірқатар аудпандар-нда жеғарғы стыдағы өсімдіктерден тек мүктер ғана өседі. Мүктерді зарттейтін ғилым бриология деп аталлоды. Мүктер қылқанды запырақты дымқыл ормпандар мен батпақтанған шалғындықтарда өсетін алиса өсімдік. Олар тастардың үстінде, ағаштардың діндерінде, топырақта тұтацып, шим түзаді. Сыртқы түріне қрай әр түрлі болады. Мүктердің ішіндегі кең тараған түрі зацыл мүк.

Қ а мы с (лат. Phragmites) – асты қ т ұқ ымдацына зататын к ө пжилды қ ш ө птесін ө сімдік.Шілдеден қ рык ү йорке дейін г ү лдеп, жемістенеді. Қ а мы с – су ө сімдігі, сонды қ тан ө зандерді ң са ғ ацы мен к ө лидер, ары қ тарды ң за ғ астында қ алы ң то ғ ай құ рыб ө седі.

Қ а мы с сиыр, жил қ ы, кеміргіштер (хондатр, саз құ ндызы) ү шін ба ғ алы азы қ. Қ а мы стан себет то қ лады, құ рилыста қ олданлады, химиялы қ өң дэу желимен шайыр, метил спирті, сірке қ ыш қ илы, қ а ғ аз алынады.

К ү ріш-биіктігі 60 – 150 см, бір жилды қ ө сімдік. Шаша қ ты таймыры болады (70 – 80 см тире ң дікке дейін кетеді). Оцы таймырлар-нда ауа жинап ө ткізуші ұ полар – аэренхима демиды. Саба қ ты ң же ғ ар ғ ы буын аралы ғ цссыны ң іші қ уис, т ө менгі буын аралы ғ цссыны ң ішінде паренхимулы қ ұ полар бар.

Тареезды ң ж ә не Шымкентті ң ө ндірістік бірлестіктері ж ә не бас қ а химия к ә сіпор-ндары фосфор ты ң сайт қ ыштар-н ө ндіреді. Калий. Кез келген есімдікке калий ө те қ ажет. К ү ріш шаруашилы ғ ы сорттарды за ң артуды талап етеді, ө йткені кез келген сорт 3-4 жилда ескіреді. «Марзан» ж ә не «Кубань» денег сорттар-н Қ ккзыл-орда облисцссыны ң к ү рішшілері 20 жилдан астам уа қ ыт ө сіріп келеді.

Қ о ғ а (лат. Typha) – қ о ғ алан т ұқ ымдацына зататын ө сімдік. Биіктігі 3 – 4 м, саба ғ ы ұ зын ж ә не жуан т ө селмелі, батпа қ ты-суллы жерлерде ө седі.Бір ү йлі, г ү лі ұ са қ дара жцссынысты, жермен таза ң канады. Г ү л шо ғ ы – собы қ.

Қ о ғ аны ар қ ан, жіп, ыдыстар засау ж ә не құ рилыс материалы ретінде пайдаланады. Тамыр-нда крахмалы к ө п бол ғ анды қ тан хондатра, құ ндыз, ж ұ пар тыш қ ан, т.б. ү шін құ нды азы қ.

Назарларыңызға рахмет!