ҚҰҚ Ы Қ НЕГІЗДЕРІ

АЛ Ғ Ы С Ө З На қ ты о қ у ә дістемелік кешеен студенттерді ң Қ аза қ стан мемлекеттілігіні ң қ алыптассуы мен ны ғ аюына ү лес қ осу ғ а ынталандыруы ж ә не еліміздегі құқ ы қ т ә ртібі мен за ң дыры қ ты ң орын алуына септігін тигізуі қ ажет. Халы қ ты ң құқ ы қ ты қ біліміні ң т ө мендігі елдегі құқ ы қ т ә ртібіне ә сер етуші басты фактор екендігі белгілі. Сол себепті, Құқ ы қ негіздерін о қ у барысьттында басты назар Қ аза қ стан Республикасыны ң қ азіргі қ олданныста ғ ы за ң дары мен нормативтік- құқ ы қ ты қ актілеріне аударылуы тиіс. Курсты о қ у барысьттында студенттер Қ аза қ стан Республикасыны ң құқ ы қ ты қ актілерін талдау ә дістемесін игеруі қ ажет. Атап айтса қ, құқ ы қ пен мемлекетті ң негізгі т ү сініктерімен таннысуы, мемлекет, құқ ы қ, демократия, адам құқ ы қ тары мен бостанды қ тарный ң негізгі идеялары мен проблемаланнын ашатын с ұ ра қ тармен таннысуы; Құқ ы қ негіздері курсын о қ у процесінде студент құқ ы қ ты қ ә дебиеттермен, за ң дармен, ө зге де нормативтік- құқ ы қ ты қ актілермен ж ұ мыс істей білуі; Қ аза қ станны ң қ олданныста ғ ы за ң дары туралы желпы ма ғ л ұ маттарыны ң болуы ж ә не оларды ң қ о ғ анды қ қ атынастарда ғ ы урны мен функцияларын білулері тиіс.

1-та қ ырыб. " Құқ ы қ негіздері" курсы п ә ні ж ә не ж ү йесі. Мемлекет ж ә не құқ ы қ теориясы Мемлекет туралы негізгі ұғ ымдар. Құқ ы қ ж ә не құқ ы қ ты қ құ билыстар туралы негізгі ұғ ымдар. « Құқ ы қ негіздері» о қ у курсы т ү сінігі ж ә не ерекшееліктері. « Құқ ы қ негіздері» о қ у курсыны ң функциясы. Құқ ы қ негіздері п ә ні ж ә не мемлекет пен құқ ы қ теориясы. Мемлекет туралы негізгі ұғ ымдар. Мемлекетті ң пайда болуы туралы негізгі т ұ жырымдамалан. Мемлекет м ә ні. Мемлекет функциясы. Мемлекет механизмі ж ә не мемлекет нысанны. Құқ ы қ ты қ мемлекет ж ә не азаматы қ қ о ғ ам. Қ аза қ стан мемлекетіне ә леуметтік-саяси ж ә не құқ ы қ ты қ сипаттама. Құқ ы қ ұғ мы ж ә не белгі-нышандары. Құқ ы қ м ә ні, функциясы ж ә не р ө лі. Құқ ы қ қ а ғ идаланны ұғ мы ж ә не т ү рлері. Құқ ы қ ж ү йесі. Құқ ы қ қ айнар к ө здері. Нормативті актілер ұғ мы ж ә не т ү рлері. Құқ ы қ нормасы ұғ мы ж ә не белгі-нышандары. Құқ ы қ норма сыны ң құ рлысы.

Мемлекет ж ә не құқ ы қ п ә нi қ о ғ амда ғ ы саяси экономикалы қ, ә леуметтiк құ билыстарды зерттеп, қ о ғ анды қ ө мiрдегi қ арым- қ атынастарды реттеу, бас қ ару ә дiс- т ә сiлдеpiн, объективтiк за ң дыры қ тарын анны қ тап отыратын ғ билым. Ол мемлекет пен құқ ы қ ты ң м ә нiн тире ң т ү сiнуге м ү мкiндiк бередi. Мемлекет пен құқ ы қ ты б ө ліп қ арау ғ а болмайды, олар бiр- бipiмен ты ғ из байланнысты. Құқ ы қ мемлекеттiк органдары ң құ рамын қ алыптасстыруды ң ретiн, ж ұ мыс т ә ртiбiн ж ә не оны ң ба ғ ыт-ба ғ дарын урны қ тирады, ал мемлекет құқ ы қ ты қ нормаланды қ абылдайды, бекiтедi ж ә не қ ор ғ айды.

За ң ғ билымдары ү ш топ қ а б ө лiнедi: 1. Мемлекет ж ә не құқ ы қ теориясы, мемлекет пен құқ ы қ ты ң желпы тарихы, құқ ы қ пен саясатты ң тарихи дамуы; 2. Салалы қ за ң ғ билымдары (азаматы қ, қ ылмысты қ, е ң бек т. б.) 3. Арнаулы за ң ғ билымдары (криминалистика, сотты қ медицина, халы қ аралы қ құқ ы қ т. б.).

Мемлекеттi ң дамуы мемлекет қ о ғ анды қ е ң бек б ө лiнiсiнi ң, жеке меншiктi ң пайда болуы н ә тижесiнде ал ғ аш қ ы қ ауымды қ құ рилыс тап қ а б ө лiнуiнi ң туындысы. Мемлекет жерия ү кiметтi ң пайда болуы мен iс- ә рекетiнi ң н ә тижесi ретiнде қ алыптассатын, қ о ғ ам ө мipiн ұ дымдастыруды ң нысанны мен оны ң негiзгi салаланнына басшилы қ ететiн, қ ажеттi же ғ дайларда мемлекеттi ң к ү ш- қ уатына ү йренетiн бас қ ару ж ү йесi.

Құқ ы қ ты ң дамуы адам қ о ғ амины ң д ұ рысь ө мiр с ү руiнi ң негiзгi обьективтiк за ң дыры қ тарыны ң бipi. Ол - ә леуметтiк нормаланды ң қ алыптассып, қ о ғ амда ғ ы қ арым- қ атынастарды реттеп, бас қ ауры ж ә не ә леуметтік нормаланды ң ( ә дет- ғұ рыб, салат-д ә ст ү р, мораль, дiни нормаланны) қ о ғ анны ң даму процесiнде бiрте-бiрте құқ ы қ ты қ нормалан ғ а айналуы. Сонымен, қ о ғ амда мемлекеттi ң ө зi қ абылда ғ ан, бекiткен құқ ы қ ты ң же ң а т ү рлеpi пайда болды: за ң, за ңғ а т ә уелдi кесiмдер, шартты қ нормалан, за ң к ү шi бар сотты ң шеешiмдеpi.

Мемлекеттi ң ж ә не құқ ы қ ты ң пайда болуы туралы теориялар: Теологиялы қ теория – мемлекет пен құқ ы қ Алланны ң ә мipiмен қ алыптассып, дамып келедi деп т ү сiндiредi. Таби ғ и теория - б ұ л теорияны же қ таушиларды ң падымдауынша, мемлекеттi, құқ ы қ ты ешкiм ойлап тап қ ан же қ, олар аданны ң ө зi сия қ ты таби ғ этан бастау алып, ә дiлеттiлiкке негiзделген абсолюттiк ұғ ымдар деп атайды. Тарихи теория – осы теорияны ұ стан ғ андар мемлекет пен құқ ы қ тарихтан бастау алып, тарихпен бiроге жетiлдi дейдi. Патриархалды қ теория - мемлекет адамдары ң отбасы т ә жрибесiнен қ алыптасс қ ан азаматтарды ң кналы т ү рде ө здеpiнi ң м ү дде-ма қ саттарын iске асуры ү шiн бipiккен ода қ деп т ү сiндiредi. К ү рделi ipi патриархалды қ отбасы басшисы бiрте-бiрте мемлекеттi ң басшисына айнал ғ ан. Отбасы басшисы - ә ке, мемлекеттi ң басшисы - монарх. Психологиялы қ теория - адамдары ң психологиялы қ бipiккен к ө з қ расы, iс- ә рекетi, мiнезi, т ә ртiбi – б ә pi келiсiп, ұ жымды қ т ү рде бас қ арады денег т ұ жырымды қ олдайды ж ә не та ғ ы бас қ алан.

Мемлекет белгiлi бiр ума қ шее ң беpiнде халы қ ты ө з ыр қ ына к ө ндipiп отыратын, б ү кiл қ о ғ ам атынан iшкi ж ә не сырт қ ы саясатты ж ү зиге асыратын, барлы қ халы ққ а мiндеттi за ң дар мен ереже- қ а ғ идаланды ши ғ арыб қ абылдайтын, халы қ тан салы қ жинайтын ерекшее құқ илы саяси ұ дым.

Мемлекеттi ң белгiлеpiне мыналан жетады: 1. Мемлекеттiк билiк - ерекшее к ө пшiлiк билiгi, я ғ ни халы қ билiгi. 2. Мемлекеттi ң хал қ ы ә кiмшiлiк ж ү йоге б ө лiнедi, Азаматтары шеекрасы белгiленген ә кiмшiлiк- территорияны ң ума ғ ттында т ұ рады. 3. Iшкi ж ә не сырт қ ы саясатын ж ү ргiзуде т ә уелсiз. 4. Билiк ж ү ргiзетiн органдарыны ң болуы. Б ұ л органдарда тек қ на бас қ ару қ изметімен ш ұғ ылднатын адамдар болады. 5. За ң ши ғ ару құқ ы ғ ы болады ж ә не за ң дары мемлекеттi ң ума ғ ттында т ұ ратттындары ң б ұ лжытпай орттындауы. 6. Мемлекеттi ң бас қ ару органдарыны ң аппараты н ұ статы ж ә не ә леуметтік м ә селелерді шеешу ү шін салы қ жинауы.

Мемлекеттi ң нысанны: бас қ ару нысанны мемлекеттiк құ рбилым нысанны саяси режим

Бас қ ару нысаннына оны ң же ғ ар ғ ы, порталы қ ж ә не жергiлiктi органдарыны ң құ рылу желдары, оларды ң қ арым- қ атынасыны ң принциптері ж ә не оларды сайлауды ң т ү рлері мен ерекшееліктері жетады. Мемлекеттi ң бас қ ару желы монархия ж ә не республика деп екi т ү роге б ө лiнедi. Монархияда же ғ ар ғ ы билiк бiр аданны ң қ олттында болады ж ә не б ұ л билiк м ұ рагерлiкпен беpiледi. Мысалы, о ғ ан жетатттындар Англия, Бельгия, Норвегия, Швеция, Жапония ж ә не Дания елдері.

Мемлекеттiк құ рбилым нысанны Б ұ л - мемлекеттi ң жергiлiктi ә кiмшiлiкке б ө лiнуi, сол б ө лiмдердi ң бiр-бipiмен қ атынасы ж ә не мемлекет пен б ө лiмдердi ң расттында ғ ы байланныстары. Мемлекеттер осы бойынша унитарлы қ, федеративтiк ж ә не конфедеративтiк болып ү шкет б ө лiнедi. Мысалы: Қ аза қ стан Республикасы унитаралы қ мемлекет - оны ң жеpi т ұ тасс, ол б ө лiнбейдi ж ә не о ғ ан қ ол с ұғ у ғ а болмайды.

Саяси режим Мемлекеттi ң саяси режимiн, оны ң қ олднатын ә дiстеpiнен, азаматтарды құқ ы қ тары мен бостанды қ тарыны ң дамуы ж ә не кепiлдiктеpi, демократиялы қ институттарды қ олдануынан бiлуге болады. Саяси режим демократиялы қ, демократия ғ а қ расы бол ғ ан режимдер болып б ө лiнедi.

Мемлекеттi ң iшкi қ изметтеріне: - экономикалы қ ; - ә леуметтiк; - қ аржы реттеу; - м ә дениет ба ғ ытттында ғ ы; - экологиялы қ ; - құқ ы қ ты қ т ә ртiптi реттеу жетады.

Сырт қ ы қ изметтеріне: - шеет мемлекеттермен екi же қ ты пайдалы қ арым- қ атынастарды дамыту; - мемлекетаралы қ саяси ынтыма қ тассты қ ты дамы ты, же қ сарту; - м ә дени ж ә не ғ билыми-техникалы қ ынтыма қ тассты қ ты қ алыптасстыру; - д ү ниже ү зiлiк ғ аланды қ м ә селелердi реттеп, iске асуры; - мемлекеттi ң қ ор ғ аннысын, қ ауiпсiздiгiн қ амтамасиз етудi ж ә не т. б. жет қ изу ғ а болады.

Құқ ы қ ты қ мемлекеттi ң негізгі сипаттары: За ң ны ң ү стемдiк етуi. Мемлекеттiк билiктi ң б ө лiнуi. Т ұ л ғ а мен мемлекеттi ң ө зара жеуаптилы ғ ы. Азаматтарды ң құқ ы қ тары мен бостанды қ тарыны ң шин м ә ндiлiгi, оларды ң құқ ы қ ты қ ж ә не ә леуметтiк қ ор ғ алтынды ғ ы. Саяси ж ә не идеологиялы қ плюрализмнi ң болуы. Азаматты қ қ о ғ анны ң қ алыптассуы. Iшкi за ң дары ң к ө пшiлiк танны ғ ан халы қ аралы қ құқ ы қ ты қ нормалан мен принциптеpiне с ә йкес келуi.

ҚҰҚ Ы Қ мемлекет орнат қ ан ж ә не оны ң к ү шiмен қ ор ғ алтын, желпы ғ а бiрдей қ о ғ анды қ қ атынастарды реттейтiн т ә ртiп ережелеpiнi ң (нормаланды ң ) жиынты ғ ы.

Құқ ы қ ты ң екi т ү рлі т ұ сінігі болады: біріншісі – құқ ы қ ты ң обьективтік т ү сінігі қ о ғ анны ң обьективтік дамуына с ә йкес же ң а қ атынастарды ң қ алыптассуы; екіншісі – құқ ы қ ты ң субьективтік т ү сінігі обьективтік қ алыптасс қ ан қ атынастарды реттейтін, бас қ аратын нормативтік актілерді уа қ ытттында қ абылдап бекіту.

Құқ ы қ ты ң негiзгi функциялары: Құқ ы қ ты ң реттеу функциясы – нормативтік актілер ар қ илы қ о ғ анды қ қ атынастарды ң байланнысын, орттындалу желдарын, ба ғ ыттарын анны қ тап отыру. Құқ ы қ ты ң қ ор ғ ау функциясы - нормативтік актілерді ң қ о ғ амда ғ ы қ арым- қ атынас қ а ы қ палын, ә серін к ү шеейту, жеман қ атынастар ғ а тыдым салу.

Құқ ы қ ты қ норма құқ ы қ ты қ норма - қ о ғ амда ғ ы қ атынас субъектiлеpiнi ң құқ ы қ тары мен мiндеттеpiн реттеп, бас қ арыб отыратын желпы ғ а бiрдей мемлекетпен қ амтамасиз етiлетiн ереже - қ а ғ ида.

Құқ ы қ ты қ норманны ң элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция. Диспозиция- қ атынасты ң маз ұ ны мен субьектілерді ң құқ ы ғ ы мен міндеттерін к ө рсетеді. Мысалы, екі немесе к ө п же қ ты м ә мілелер мен шарттарда ғ ы т ұ л ғ аланды ң міндеттері мен құқ ы қ тары ай қ ын к ө рсетілуі ( Қ Р Азаматты қ кодексіні ң 482 бабы). Гипотеза – диспозиция қ ашан бастамады, ая қ тамады, нормативтік кесім қ алой орттындалуы керек, осы же ғ дайларды к ө рсетеді. Мысалы, б ұ за қ илы қ ү шін жеуап қ а тартылатын адам қ о ғ анды қ т ә ртіпті б ұ зуы керек ( Қ Р Қ ылмысты қ кодексті ң 7-бабы). Гипотезанны ң желпылама к ү рделі, альтернативтік т ү рлері бар. Санкция – құқ ы қ ты қ норманны ң диспозициясы б ұ зыл ғ ан же ғ дайда қ олданнылатын же ғ ымсиз шаранны к ө рсететін құқ ы қ ты қ норманны ң б ө лшеегі. Санкцияда мемлекет қ андай іс- ә рекеттерді, мінез- құ лы қ ты қ олдамайтынды ғ ын к ө рсетеді. Санкцияны ң т ү рлері: абсолютті-анны қ, баламалы, салыстырмалы.

Құ ы қ ы қ ты ң нысанны – мемлекеттік билікті ң норма ғ а, за ңғ а айналу т ү рлері, олар: 1. Құқ ы қ ты қ ә дет- ғұ рыб. Б ұ л құқ ы қ ты ң негізгі қ о ғ ам тарихттында мемлекетті ң қ алыптассу кезе ң інде ө міроге келген құқ ы қ нысанны. Ә дет- ғұ рыб нормаланны адамдары ң қ арым- қ атынасттында ғ асырлар бойы қ олданныл ғ ан, ө мірде жен-же қ ты т ә жірибе ар қ илы қ алыптасс қ ан. 2. Құқ ы қ ты қ прецедент – сотты ң ж ә не ә кімшілік органны ң на қ ты бір істі – м ә селені қ арап, реттеп, шеешім қ абылда ғ ан кесімдері бас қ а істерді, реттеп шеешуге негізгі норма бола алады. Б ұ л шеешімдер нормативтік актілерді ң бір т ү рі. 3. Нормативтік шарттар – қ о ғ амда ғ ы қ атынастарды ң негізі бола алады. Мысалы: Германия Федеративтік Республикасы мен Германия Демократиялы қ Республикасыны ң бірігу шарты, мемлекеттерді ң ара қ атынасттында ғ ы шарттар, к ә сіпшілер ода ғ ыны ң ұ жымды қ шарттары т.б. 4. Референдумда қ абылдан ғ ан нормативтік кесімдер – за ң ны ң бір т ү рі. Сонды қ тан б ұ л кесімдер құқ ыв қ ты ң е ң к ү рделі, е ң басым негізі. Референдум желпы мемлекеттік т ү рде ж ә не жергілікті ма қ сатпен ө ткізіледі. 5. Нормативтік- құқ ы қ ты қ кесім – мемлекеттік органны ң қ абылда ғ ан, бекіткен кесімі. Қ о ғ амда ғ ы қ арым- қ атынастарды ң басым к ө пшілігі осы нормативтік кесімдер ар қ илы реттеліп, бас қ арылады.

За ң мемлекеттi ң е ң же ғ ар ғ ы бас қ аруши органныны ң ши ғ ар ғ ан, қ абылда ғ ан е ң же ғ ары к ү шi бар нормативтiк кесiм. Барлы қ за ң дар ж ә не за ңғ а т ә уелдi нормативтiк кесiмдердi ң Конституция ғ а с ә йкес болуын За ң ны ң ү стемдiгi дейдi.

За ң ны ң белгi, нышандары: 1. Мемлекеттi ң е ң же ғ ар ғ ы бас қ аруши органны немесе референдумда қ абылдан ғ ан, бекiткен кесiмi. 2. Е ң к ү рделi м ә селелер туралы қ абылдан ғ ан кесiм. 3. За ң ны ң ө зiне т ә н арнаулы процедурасы бар, ол т ө рт кезе ң нен т ұ рады: за ң жебасын жесап, ұ сыну; жебанны тал қ ылау; за ң ды қ абылдау, бекiту; за ң ды жериялау. 4. За ң ды ешкiм ө згертпейдi, толы қ тырмайды. Тек қ на қ абылда ғ ан орган ө згерте алады, толы қ тирады. 5. За ң - барлы қ нормативтiк актiлердi ң негiзi, дi ң гегi. қ о ғ амда за ң ны ң ү стемдiгi қ алыптассу керек.

2-та қ ырыб. Құқ ы қ ты қ қ атынастар. За ң и мі ң ез- құ лы қ ж ә не құқ ы қ б ұ зушилы қ. За ң ды қ жеуапкершілік. Құқ ы қ ты қ қ атынастар ұғ мы ж ә не ерекшееліктері. Құ ы қ ты қ қ атынастар құ рамы. Субьективті құқ ы қ ж ә не за ң ды қ міндет. Құқ ы қ ты қ қ атынастар субьектілері мен обьектілері. Құ ы қ ты қ қ атынастарды ң жіктелінуі. За ң ды қ фактілер ұғ мы ж ә не турлері. Құқ ыты ж ү зиге асуры нысандары. Құқ ы қ ты т ү сіндіру. За ң и мінез- құ лы қ ұғ мы ж ә не белгі-нышандары. За ң и мінез- құ лы қ т ү рлері ж ә нениеттері. Құқ ы қ б ұ зушилы қ ұғ мы, белгі-нышандары. Құқ ы қ б ұ зушилы қ құ рамы. Құқ ы қ б ұ зушилы қ т ү рлері. За ң ды қ жеуапкершілік ұғ мы ж ә не белгі-нышандары. За ң ды қ жеуапкершілік қ а ғ идаланны. За ң ды қ жеуапкершілік т ү рлері. За ң ды қ жеуапкершілікті ж ә не құқ ы ққ а қ айшилы қ ты жеятын м ә н- жейлар. Т ә ртіп, құқ ы қ ты қ т ә ртіп ж ә не за ң дыры қ. Құқ ы қ ты қ сна ж ә не құқ ы қ ты қ м ә дениет.

Құқ ы қ ты қ қ атынастар құқ ы ққ а байланнысты, құқ ы қ негiзiндегi қ атынастар болып табылады. Б ұ л ү шiн бiр-бipiмен байланнысты ү ш негiз болуы керек: 1) құқ ы қ нормасы; 2) субъективтiк құқ ы қ тар мен мiндеттер; 3) за ңғ а негiзделген ай ғ а қ болуы керек.

Құқ ы қ ты қ қ атынастарды ң белгілері: а) б ұ л ә леуметтік субъектілер расттында ғ ы екіже қ ты на қ ты байланнысты білдіретін қ о ғ анды қ қ атынас; ә ) ол құқ ы қ нормаланныны ң негізінде қ алыптассады, я ғ ни, құқ ы қ нормаланныны ң желпы талаптары субъектілер мен на қ ты же ғ дайлар ғ а қ атысты жеке даралнады; б) б ұ л т ұ л ғ алан расттында субъективтік құқ ы қ тар мен за ң ды міндеттер ар қ илы қ алыптассатын байланныс; в) б ұ л ерікті қ атынас, себебі, оны ң пайда болуы ү шін оны ң қ атысушиларыны ң еркі қ ажет; г) б ұ л мемлекетпен қ ор ғ алтын ж ә не қ амтамасиз етілетін қ атынастар.

Құқ ы қ ты қ қ атынастарды ң құ рамы т ө рт элементтен т ұ рады: субъект объект субьективтiк құқ ы қ за ң ды мiндеттер

Құқ ы қ ты қ қ атынастарды ң субъектiсi - жеке адам ж ә не за ң ды т ұ л ғ алан. Қ аза қ стан Республикасыны ң азаматтары, бас қ а елдердi ң азаматтары сондай-а қ азаматы ғ ы же қ адамдар (апатридтер) жеке т ұ л ғ алан болып ұғ ынылады. За ң ды т ұ л ғ алан: мемлекет, мемлекеттiк аппарат - мекемелер, лауазымды т ұ л ғ алан, қ о ғ анды қ бiрлестiктер, ода қ тар, ұ дымдар, ұ жымдар за ң ды т ү рде құ рилып, бекiтiлсе, тiркелсе толы қ т ү рде құқ ы қ ты қ ж ә не ә рекет қ абiлеттiлiгi бар деп сналады. Қ атынасты ң субьектiсi болу ү шiн оларды ң құқ ы қ ты қ қ абiлеттiлiгi ж ә не ә рекеттiлiгi қ алыптассуы керек.

Құқ ы қ ты қ қ атынасты ң объектiсi (заты) - қ о ғ амда ғ ы к ө п т ү рлi, к ө п салалы саяси, экономикалы қ, ә леуметтiк, м ә дениеттiк, азаматы қ, қ ылмысты қ, ә кiмшiлiк, е ң бектiк ж ә не т. б. қ арым- қ атынастар. Материалды қ д ү ние-заттар, рухани- ши ғ армашилы қ ты ң ө нiмдеpi, жеке м ү лiктiк емес игiлiктер, құқ ы қ субьектiлеpiнi ң мiнез- құ л қ ы ж ә не құқ ы қ қ атынастарыны н ә тижелеpi - құқ ы қ қ атынастарыны ң обьектiлеpi.

Субъективтік құқ ы қ – б ұ л субъектіні ң ө з м ү дделерін қ на ғ этандыру ғ а м ү мкіндік беретін за ң ды м ү мкін ж ү ріс-т ұ рысь шамасы. Субъективтiк құқ ы қ бар жерде за ң ды мiндеттер болады. Б ұ л екеуi бiр-бipiнсiз бола алмайды. Себебi қ атынастарды ң к ө пшiлiгiнде екi же қ ты субьектiлердi ң құқ ы қ тары бар ж ә не со ғ ан с ә йкес екi же қ ты субьектiлердi ң мiндеттеpi бар.

За ң ды міндет б ұ л за ң ды қ ажет ж ү ріс-т ұ рысь шамасы. Міндет–б ұ л субъективтік құқ ы қ ты ң ж ү зиге асырылуыны ң кепілі. За ң ды мiндетi бар т ұ л ғ а оны ө з еркiмен орттындамаса, мемлекеттi ң м ә жб ү рлеу к ү шi қ олданнылады. Мысалы, ата-на ө з баласын асырап, ба ғ ып, т ә рбиелеуге мiндеттi. Егер б ұ л мiндетiн орттындамаса, за ң да белгiленген шара қ олданнылады. Мiндет за ң ды т ұ л ғ алан ғ а да ж ү ктеледi.

За ңғ а негiзделген ай ғ а қ тар құқ ы қ ты қ қ атынастарды ң пайда болуымен, ө згеруiмен немесе то қ тауымен құқ ы қ нормаланны ар қ илы байланныста болатын тiршiлiк же ғ дайлары.

О қ и ғ алан ж ә не ә рекеттер О қ и ғ алан - адамдары ң б ұ л субъектілерді ң еркіне т ә уелсіз пайда болады. Мысалы, таби ғ ат апаты, ө лім ж ә не т.б адам ө лiмi м ұ рагерлiк құқ ы қ ты тудырады, ал пенсия жесына жету, зейнета қ ы алу ғ а м ү мкiндiк бередi. Ә рекеттер - адамдармен пайда болатын за ңғ а негiзделген ай ғ а қ тар. Олар құқ ы ққ а сай (за ң ды ә рекет) ж ә не құқ ы ққ а қ расы ә рекеттер (за ң сиз ә рекет) болып б ө лiнедi.

Құқ ы қ ты қ нормаланды ж ү зиге асуры: 1) са қ тау– қ олданныста ғ ы құқ ы қ пен тыдым салын ғ ан ә рекеттерден бас тарту; 2) орттындау–о ң маз ұ нды за ң ды міндеттерді орттындау ғ а байланнысты белсенді ә рекеттерді ж ү зиге асуры; 3) пайдалану–олар ар қ илы т ұ л ғ анны ң ө з м ү ддесін қ на ғ этандырылатын субъективтік құқ ы қ тарды ж ү зиге асуры; 4) қ олдану– құ зіретті органдары ң на қ ты бір за ң ды істі шеешуге байланнысты биліктік қ изметі, н ә тижесінде с ә йкес жеке ак қ абылднады.

Құқ ы қ нормаланнын т ү сіндіру б ұ л мемлекетті ң, лауазымды т ұ л ғ аланды ң, қ о ғ анды қ ұ дымдары ң, жекелеген азаматтарды ң құқ ы қ нормаланныны ң маз ұ нын т ү сіндіруге, оларда к ө рініс тап қ ан билік басттында т ұ р ғ ан ә леуметтік к ү штерді ң еркін ашу ғ а ба ғ ыттал ғ ан қ изметі.

Құқ ы қ ты қ мінез- құ лы қ б ұ л субъектілерді ң құқ ы қ нормаланнына ж ә не ә леуметтік ма ң изды ма қ саттар ғ а сай келетін ж ү ріс-т ұ рысьы.

Құқ ы қ б ұ зушилы қ б ұ л қ о ғ анны ң, мемлекетті ң, т ұ л ғ анны ң м ү дделеріне н ұқ сан келтіруші, т ұ л ғ анны ң кін ә лі, құқ ы ққ а қ айши, қ о ғ ам ғ а қ ауіпті ә рекеті.

Ә леуметтік қ ауіптілігіне қ арай барлы қ құқ ы қ б ұ зушилы қ тар қ ылмыстар ғ а ж ә не теріс қ илы қ тар ғ а б ө лінеді. Қ ылмыстар–б ұ л қ о ғ ам ғ а ерекшее қ ауіптілікпен ерекшееленетін, ә леуметтік ма ң изды м ү дделероге н ұқ сан келтіретін, н ұқ сан келтірушіліктен қ ылмысты қ за ң намамен қ ор ғ алтын қ ылмысты қ құқ ы қ б ұ зушилы қ тар. Теріс қ илы қ тар– ә леуметтік қ ауіптілікті ң, қ ылмыс қ а қ ара ғ анда, аз д ә режесімен ерекшееленеді, қ о ғ анды қ ө мірді ң ә р т ү рлі салаланттында ж ү зиге асырылуы м ү мкін, ә р т ү рлі н ұқ сан келтіру объектілері мен за ң ды салдар ғ а ие. Олар ү шін жеза емес, ә р т ү рлі шаралан к ө зделген.

Құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң құ рамы: 1. Құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң субъектісі–б ұ л осы ә рекетті немесе ә рекетсіздікті жеса ғ ан құқ ы қ ты ә рекет қ абілетті жеке т ұ л ғ а немесе ә леуметтік ұ дым. 2. Құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң объектісі–б ұ л осы құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң неге ба ғ ыттал ғ аннын к ө рсетеді. Объектіні ң т ү рлік ж ә не тектік т ү рлерін б ө ліп қ арастирады. Тектік объект ретінде қ о ғ анды қ қ атынастар орын алса, т ү рлік объектіге ө мір, денсаулы қ, абырой, м ү лік ж ә не т.б. жетады. 3. Құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң субъективтік же ғ ы–б ұ л т ұ л ғ анны ң ө з ә рекетіне ж ә не оны ң салдарына денег субъективтік қ атынасын сипаттайтын белгілерді ң жиынты ғ ы. Б ұ л жерде басты категория болып кін ә табылады. Кін ә денегіміз т ұ л ғ анны ң ө зі жеса ғ ан құқ ы ққ а қ айши ә рекетіне психологиялы қ қ атынасы. Кін ә ні ң екі т ү рі болады: қ аса қ налы қ ж ә не абайсизды қ. Қ аса қ налы қ тікелей ж ә не жнама болып б ө лінеді. Тікелей қ аса қ налы қ та т ұ л ғ а ө з ә рекеттеріні ң қ о ғ ам ғ а қ ауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдары ң туу м ү мкіндігін т ү сінеді ж ә не осы салдары ң тууын қ алойды. Жнама қ аса қ налы қ та т ұ л ғ а ө з ә рекеттеріні ң қ о ғ ам ғ а қ ауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдары ң туу м ү мкіндігін т ү сінеді ж ә не осы салдары ң тууын қ аламаса да, оларды ң туттындауына кналы т ү рде жел береді. Абайсизды қ ты ң да екі нысанны болады: менмендік ж ә не нем құ райдыры қ. 4. Құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң объективтік же ғ ы–б ұ л осы құқ ы қ б ұ зушилы қ ты сипаттайтын сырт қ ы белгілерді ң жиынты ғ ы, олар ғ а мыналан жетады: а) ә рекет немесе ә рекетсіздік; ә ) құқ ы ққ а қ айшилы қ ; б) зиянды н ә тиже; в) ә рекет ( ә рекетсіздік) пен зиянды салды ң расттында ғ ы себепті байланныс.

За ң ды жеуапкершілік б ұ л құқ ы қ б ұ зушилы қ жеса ғ ан т ұ л ғ алан ғ а за ң намамен к ө зделген мемлекеттік м ә жб ү рлеу шараланнын белгілі бір іс ж ү ргізушілік т ә ртіпте қ олдану. Шаралан мынадай сипатта болуы м ү мкін: а) жеке сипатта ғ ы шаралан (бас бостанды ғ ынан айыру); ә ) м ү ліктік сипатта ғ ы шаралан (айыпп ұ л); б) ұ дымдастырушилы қ сипатта ғ ы шаралан (ж ұ мыстан босату).

За ң ды жеуапкершілікті ң қ а ғ идаланны: 1) за ң дыры қ –жеуапкершілікті ң тек құқ ы қ б ұ зушилы қ (я ғ ни, құқ ы қә рекет қ абілетті т ұ л ғ а жеса ғ ан кін ә лі, құқ ы ққ а қ айши ә рекет немесе ә рекетсіздік) ү шін ғ на қ олданнылатынын білдіреді; 2) ә ділеттілік–жезанны ң кін әғ а с ә йкестігін, теріс қ илы қ тар ү шін қ ылмысты қ санкцияларды белгілеуге жел берілмейтіндігін, кін ә ліге бір құқ ы қ б ұ зушилы қ ү шін тек бір ғ на жезанны та ғ айттындауды білдіреді; 3) негізділік–істі ң же ғ дайларын объективтік т ү рде зерттеуді ж ә не на қ ты жезалау шрасын за ңғ а с ә йкес анны қ тауды білдіреді; 4) ізгілік (гуманизм)–аданны ң қ адір- қ асиетін қ орлайтын жезалау шараланнын белгілеуге ж ә не қ олдану ғ а тыдым салуды білдіреді; 5) жеуапкершілікті ң міндетті т ү рде болатынды ғ ы–жесал ғ ан қ ылмыс ү шін за ң ды жеуапкершілікті ң міндетті т ү рде туттындайтынын білдіреді; 6) ма қ саттилы қ – құқ ы қ б ұ зуши ғ а қ атысты та ң дал ғ ан жезанны ң за ң ды жеуапкершілікті ң ма қ саттарына с ә йкестігін білдіреді.

За ң ды жеуапкершілікті жеятын же ғ дайлар: 1) есі д ұ рысь еместік–т ұ л ғ анны ң ө з ә рекеттеріне есеп бере алмауы; 2) қ ажетті қ ор ғ анныс–мемлекетті ң, қ о ғ анны ң т ұ л ғ анны ң м ү дделерін қ о ғ ам ғ а қ ауіпті н ұқ сан келтіруден қ ор ғ ау барысьттында н ұқ сан келтіруші т ұ л ғ а ғ а зиян келтірумен сипаттамады; алойда, қ ажетті қ ор ғ анныс шеегінен асып кетпеуі тиіс, я ғ ни, қ ор ғ ануды ң н ұқ сан келтірушілікті ң қ о ғ ам ғ а қ ауіптілігіні ң сипаты мен д ә режесіне ай қ ын т ү рде с ә йкес келмеуі орын алмауы тиіс; 3) аса қ ажеттілік–мемлекетті ң, қ о ғ анны ң, т ұ л ғ анны ң м ү дделеріне қ ауіп т ө ндіруші ә рекетті жею же ғ дайттында м ү мкін, қ ойылатын шарт–б ұ л қ ауіп бас қ а құ ралдармен жейыла алмауы қ ажет ж ә не аса қ ажеттіліктен туттында ғ ан зиян алдын ал ғ ан зияннан аз болуы тиіс; 4) қ о ғ ам ғ а аса қ ауіптілігі же қ құқ ы қ б ұ зушилы қ ; 5) казус (же ғ дай) ж ә не т.б.

За ң дыры қ –б ұ л қ о ғ анды қ қ атынастарды ң барлы қ қ атысушиларыны ң құқ ы қ нормаланнын қ ата ң т ү рде са қ тауы. За ң дыры қ ты ң қ а ғ идаланны 1) за ң ү стемдігі–барлы қ нормативтік ж ә не жеке құқ ы қ ты қ актілерді ң за ңғ а ба ғ ыныстилы ғ ын білдіреді; 2) за ң дыры қ ты ң т ұ тассты ғ ы–нормативтік актілерді т ү сіну мен қ олдану елді ң б ү кіл ума ғ ттында бірдей болуы тиіс денегді білдіреді; 3) за ң дыры қ ты ң ма қ сат қ а с ә йкестігі– құқ ы қ ши ғ армашилы қ ж ә не құқ ы қ ты ж ү зиге асуры қ изметіні ң қ о ғ анны ң ма қ саттары мен міндеттеріне жеуап беретін е ң д ұ рысь т ү рлерін қ ата ң т ү рде за ң дары ң шеегінде та ң дау қ ажеттігін, за ң дыры қ пен ма қ сат қ а с ә йкестілікті қ арама- қ расы қ оюды болдырмауды білдіреді, я ғ ни, ма қ сат қ а с ә йкестілікті себеп қ илып за ң ды б ұ зу ғ а жел берілмейді; 4) за ң дыры қ ты ң шинайилы ғ ы– құқ ы қ ты қ ережелерді ң барлы қ қ измет т ү рлерінде іс ж ү зінде орттындалуына жетуді ж ә не оларды кез-келген т ү рде б ұ зу міндетті т ү рде жеуапкершілікті к ө здейтінін білдіреді.

Құқ ы қ ты қ т ә ртіп б ұ л субъектілерді ң құқ ы қ ты қ мінез- құ лы ғ ымен сипатталтын қ о ғ анды қ қ атынастар ж ү йесі; б ұ л ә леуметтік байланныстарды ң реттелу же ғ дайы, за ң дыры қ ты ң шинайы қ о ғ анды қ қ атынастар ғ а айналуыны ң н ә тижесі.

Құқ ы қ ты қ сна б ұ л адамдары ң құқ ы ққ а денег қ атынасын к ө рсететін т ү сініктер мен сезімдерді ң, к ө з қ арастар мен эмоцияларды ң, ба ғ алауларды ң жиынты ғ ы т ү ріндегі қ о ғ анды қ снанны ң ерекшее нысанны.

Құқ ы қ ты қ м ә дениет 1) құқ ы қ ты қ шинды қ ты сезімдік қ абылдауды ң ж ә не құқ ы қ ты қ ойлануды ң белгілі бір де ң гейі; 2) халы қ ты ң за ң дары білуіні ң тиісті д ә режесі; 3) құқ ы қ нормаланды, оларды ң ү стемдігін т ү сінуді ң же ғ ары де ң гейі; 4) құқ ы қ ши ғ армашилы қ ж ә не құқ ы қ ты ж ү зиге асуры процестеріні ң сапалы қ же ғ дайы; 5) құқ ы қ ты қ қ изметті ң ерекшее т ә сілдері ( құқ ы ққ ор ғ ау органдарыны ң ж ұ мысы, конституциялы қ ба қ ылау ж ә не т.б.); 6) құқ ы қ ты қ қ изметті ң адамдар жеса ғ ан рухани ж ә не материалды қ игіліктер т ү ріндегі н ә тижелері (за ң дар, сот т ә жірибесі, за ң нама ж ү йесі ж ә не т.б.).

3-та қ ырыб. Қ аза қ стан Республикасыны ң негізгі құқ ы қ саласы – Конституциялы қ құқ ы қ Қ Р Конституциялы қ құқ ы ғ ы құқ ы қ саласы ж ә не за ң ілімі сапасттында. Конституциялы қ - құқ ы қ ты қ нормалан ж ә не оларды ң т ү рлері. Конституциялы қ құқ ы қ та ғ ы адам ж ә не азаматы ң құқ ы қ ты қ м ә ртебесі. Азаматты қ ұғ мы. Азаматты қ ты алу ж ә не то қ тату. Сайлау құқ ы ғ ы.

Конституция денег с ө здi ң латыннан аудармасы құ рыл ғ ы, жер ғ ы, за ң денег ма ғ ыналанды бiлдiредi.

Конституцияны ң ерекшеелiктеpi: - қ о ғ анды қ қ атынастарды ң негiзiн қ алойды; - құқ ы қ ты ң негiзгi бастаты болып табылады; - е ң же ғ ар ғ ы за ң дыры қ к ү шi бар; - оны ң ерекшее т ә ртiппен қ абылдануы; - т ұ ра қ тилы ғ ы.

Қ аза қ стан Республикасн құ рыл ғ ан кезден бастап бiрталой құқ ы қ ты қ актiлер қ абылданнып, же ң а мемлекеттi ң за ң ды негiзiн қ алой бастады. Олар ғ а жетатттындар: 1. Қ аза қ ССР-ні ң Мемлекеттiк егемендiгi туралы декларациясы. 2. Қ аза қ стан Республикасыны ң мемлекеттiк т ә уелсiздiгi туралы За ң ы жыл ғ ы ж ә не 1995 жыл ғ ы Қ аза қ стан Республикасыны ң Конституциялары.

Қ азiргi уа қ ытта негiзгi құқ ы қ ты қ құ жет Қ аза қ стан Республикасыны ң 1995 жыл ғ ы 30 тамизда ө ткен республикалы қ референдумттында қ абылдан ғ ан Конституциясы. Ол т ә уелсiздiк кезiндегi Конституциялы қ за ң дары ң қ а ғ идаланнын т ұ жырымдап, бiр арна ғ а келтiрдi.

Қ Р Конституциясы бойынша мемлекеттiк билiктi ң бiрден-бiр қ айнар к ө зi - халы қ. Халы ққ а, негiзiнен мемлекеттi ң iшкi ж ә не сырт қ ы саясатын анны қ тау құқ ы ғ ы беpiлген. Қ аза қ стан хал қ ы - тек қ аза қ ұ лты емес, сонымен қ атар Қ аза қ станмен тарихи та ғ дыры ты ғ из байланнысты бас қ а ұ лттар топтары. Халы қ дауыс беру, (референдум), тал қ ылау, сондай-а қ Парламент депутаттарын сайлау ар қ илы мемлекеттiк ө мiрдi ң ма ң изды м ә селелеpiн шеешуге қ атысады. Президенттi де тiкелей халы қ сайлайды.

Егемендiк мемелекеттiк билiктi ң бiрлiгiн, ү стемдiгi мен т ә уелсiздiгiн анны қ тайтын мемлекеттi ң м ә нi болып табылады. Атал ғ ан қ асиеттер ты ғ из байланнысты ж ә не соларды ң ар қ асттында мемлекеттi ң азаматтарын желпы ғ а бiрдей те ң құқ ы қ пен мемлекеттiк - құқ ы қ ты қ бiрлiкке топтасстырыб отыр ғ ан Қ аза қ стан Республикасыныны ң осттындай егемендiк жейына толы қ сипат бере алады.

Республика мемлекеттiк билiгiнi ң т ә уелсiздiгi оны ң мемлекетаралы қ қ атынаста ғ ы егемендiгi. Қ аза қ стан мемелекетiнi ң бас қ а бiр мемлекеттi ң билiгiне ба ғ ынбауы, оны ң дербестiгiн, с ө зсiз сырт қ ы саясатты қ құқ ы қ ты қ субьектiлiгiн бiлдiредi. Еш қ андай бас қ а мемлекеттi ң Қ аза қ станны ң iшкi iстеpiне араласу ғ а құқ ы ғ ы же қ, ө йткенi ол - егемендi ел.

Республикада ғ ы мемлекеттiк билiк бiрт ұ тасс, ө йткенi оны ң бiрден-бiр бастаты - Қ аза қ стан хал қ ы ж ә не мемлекеттi ң егемендiгi б ө лiнбейдi. Ә йтсе де, б ұ л билiк ө зiнi ң б ө лiну принципiне с ә йкес за ң ши ғ аруши, ат қ аруши ж ә не сот тарма қ тарына б ө лiнiп, оларды ң тежемелiк ә pi тепе-те ң дiк ж ү йесiн пайдалану ар қ илы ж ү зиге асырылады (Конституцияны ң 3 - бабы).

Егемен Қ аза қ стан Республикасыны ң мемлекеттiк р ә мiздеpi: Елта ң басы Туы Гимнi Ә р адам мемлекеттiк р ә мiздердi құ рметтеуге мiндеттi.

Демократиялы қ мемлекет Қ аза қ стан, е ң алдымен, Конституция қ абылдап, тiкелей мемлекет басшисын ж ә не Парламент сайлау ғ а, ө кiлеттi мерзiмi бiткен со ң, оларды ауыстыру ғ а халы қ ты ң құ рылтайшилы қ билiгi бар ел.

Зайырлы мемлекет Қ аза қ стан Республикасттында дiни мекемелер мен дiн ұ стауды ң мемлекеттен б ө лектiгiн бiлдiредi ж ә не б ұ л же ғ дай Қ аза қ станда ғ ы ислам мен православиелiк, та ғ ы да бас қ а наннымды қ а ғ ымдар ғ а бiрдей қ атысты.

Құқ ы қ ты қ мемлекет жеке адам мен қ о ғ ам м ү ддесiн қ ор ғ айтыны, за ң ү стемдiгi мен құқ ы қ принциптеpiне негiзделiп құ рыл ғ ан мемлекет.

Ә леуметтiк мемлекет жекелеген топтар ғ а немесе ұ лыстар ғ а емес қ о ғ ам мен адам ғ а т ұ тасс қ измет ететiн мемлекет. Ол мемлекеттiк қ аржы к ө здеpi есебiнен барлы қ азаматтар ғ а м ү мкiндiгiншее бiрдей м ө лшеерде игiлiктер к ө рсетiп, қ о ғ амда ғ ы ауыртпалы қ тарды да те ң дей б ө лу желымен ә леуметтiк те ң сiздiктi же ң iлдетуге ә рекет етедi.

Қ аза қ станда сайлау ж ү йесiнi ң екi т ү pi қ олданнылады: т ө те сайлау ж ә не жнама сайлау. Қ аза қ стан Президентi, М ә жiлiс ж ә не М ә слихат депутаттарн т ө те сайлау ж ү йесi ар қ илы сайлнады. М ә жiлiс депутаттарын сайлау желпы ғ а бiрдей, те ң ж ә не т ө те сайлау құқ ы ғ ыны ң негiзiнде жесырын дауыс беру ар қ илы ж ү зиге асырылады. М ә жiлiс депутаттарыны ң кезектi сайлауы Парламенттi ң, ж ұ мыс iстеп т ұ р ғ ан сайлану ө кiлеттiлiгiнi ң, мерзiмi ая қ тал ғ ан ғ а дейiнгi екi айдан кешiктipiлмей ө ткiзiледi. Жергiлiктi органдары м ә слихаттарды желпы ғ а бiрдей, тек, т ө те сайлау құқ ы ғ ы негiзiнде жесырын дауыс беру ар қ илы т ө рт жыл мерзiмге халы қ сайлайды. Жиырма жес қ а тол ғ ан азамат м ә слихат депутаты болып сайлна алады. Республика азаматы бip м ә слихатты ң ғ на депутаты бола алады. Сенат депутаттары жнама сайлау құқ ы ғ ы негiзiнде жесырын дауыс беру желымен сайлнады. Сайлан ғ ан Сенат депутаттарыны ң жертысы ә рбiр екi жыл сайын қ айта сайланнып отирады.

Адам құқ ы қ тары мен бостанды қ тарын: Жеке немесе ө зіндік, саяси, экономикалы қ ж ә не ә леуметтiк топтар ғ а б ө луге болады.

Қ аза қ стан Республикасы азаматтарыны ң негiзгi мiндеттеpi: Қ аза қ стан Республикасыны ң Конституциясын ж ә не бас қ а за ң дары са қ тау, бас қ а адамдары ң құқ ы қ тарын, бостанды қ тарын, ар-намысы мен қ aдip- қ acиeтiн құ рметтеу, салы қ тар мен алымдары т ө леу, т. б. жетады. Ә р азамат Республиканны ң мемлекеттiк р ә мiздеpiн құ рметтеуге мiндеттi.

4-та қ ырыб. Қ аза қ стан Республикасттында ғ ы мемлекеттік бас қ ару ж ә не ә кімшілік құқ ы қ. Ә кімшілік жеуапкершілік Ә кімшілік құқ ы қ ты ң п ә ні мен ә дісі. Ә кімшілік құқ ы қ ты ң қ айнар к ө здері. Ә кімшілік- құқ ы қ ты қ нормалан ұғ мы, оларды ң ерекшееліктері. Ә кімшілік- құқ ы қ ты қ қ атынастар, оларды ң т ү рлері мен ерекшееліктері. Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ ұғ мы, оны ң белгі-нышандары. Ә кімшілік жеуапкершілік ұғ мы, оны ң қ а ғ идаланны. Ә кімшілік шараланды ң т ү рлері.

Ә кiмшiлiк құқ ы қ мемлекеттiк бас қ аруши органдары ң бас қ аруши-жерлы қ ши қ изметiн реттейтiн құқ ы қ ты қ нормалан жиынты ғ ы. Ә кімшілік құқ ы ғ ы құқ ы қ ж ү йесі салаланныны ң бір т ү рі ретінде, қ о ғ анды қ қ атынастады реттейтін, мемлекетті бас қ ару қ изметі ү рдісінде пайдаланнылатын мемлекеттік аппаратты ң т ә ртіптелген ж ұ мысын қ амтамасиз ететін құқ ы қ.

Ә кiмшiлiк- құқ ы қ ты қ нормалан денегiмiз за ң ши ғ аруши, ат қ аруши органдар орнататын, р ұқ сат етiлген iс- қ имылды ж ә не ат қ ару билiгiндегi қ о ғ анды қ қ атынастарды реттейтiн ережелер.

Ә кімшілік құқ ы ғ ыны ң қ айнар к ө здеріне Қ аза қ стан Республикасыны ң Конституциясы, Қ аза қ стан Республикасыны ң 2001 жыл ғ ы 30 қ а ң тарттында қ абылдан ғ ан ә кiмшiлiк құқ ы қ б ұ зушилы қ кодексi ж ә не бас қ а да құқ ы қ ты қ -нормативтiк кесiмдер жесайды.

Ат қ аруши билiк мемлекеттiк бас қ ару органдары ж ү йесiнен т ұ рады, ал б ұ л ж ү йоге Ү кiмет, министрлiктер, мемлекеттiк комитеттер мен мекемелер, жергiлiктi ат қ аруши органдар, мемлекеттiк к ә сiпорттындар ж ә не мемлекеттiк мекемелердi ң ә кiмшiлiктеpi жетады.

Қ азіргі кезде т ө мендегі салалан бойынша республиканны ң мынадай порталы қ ат қ аруши органдары бар: А. Экономика салаланны бойынша; Б. Ә леуметтік м ә дениет салаланны бойынша; В. Ә кімшілік саяси қ измет салаланны бойынша.

Қ Р ә рт ү рлі ұ дымды қ - құқ ы қ ты қ нысандарда қ алыптассып, қ измет ат қ арыб жет қ ан мына т ө мендегідей порталы қ ат қ аруши органдары ң т ү рлері бар: А. Қ аза қ стан Республикасыны ң министрліктері; Б. Қ Р агенттіктері; В. Қ Р порталы қ ат қ аруши органдарыны ң ведомстволары.

Мемлекеттiк қ измет мемлекет қ изметiнi ң бiр саласы ж ә не мемлекеттiк қ изметшiлердi ң мемлекеттiк органдарда ғ ы билiктi ң мiндеттеpi мен функцияларын iске асуры ғ а ба ғ ыттал ғ ан лауазымды қ ө кiлеттiлiгiн ат қ ару ж ө нiндегi қ изметi болып табылады.

Қ аза қ стан Республикасыннда мемлекеттiк қ изметтi ң ұ дымдастырылуы мен ат қ арылуы келесi принциптерден негiз алады: за ң дыры қ, қ аза қ станды қ патриотизм, мемлекеттiк қ измет ж ү йесiнi ң бiрт ұ тассты ғ ы; азаматтар құқ ы қ тарыны ң, бостанды қ тарыны ң ж ә не за ң ды м ү дделеpiнi ң мемлекет м ү дделеpi алдттында ғ ы басымдыры ғ ы; мемлекеттік қ изметті ң желпы ғ а аши қ ты ғ ы, Республика азаматтарыны ң мемлекеттiк қ изметке қ ол жеткiзуе ж ә не ө з қ абiлеттеpi мен к ә сiби даярлы ғ ына с ә йкес мемлекеттiк қ измет бойынша же ғ арылату ғ а те ң құқ ы ғ ы; Жо ғ арыда т ұ р ғ ан мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар ө з ө кілеттігі шеегінде қ абылда ғ ан шеешімдерді ң ба ғ ынысты мемлекеттік қ изметшілер мен т ө менгі мемлекеттік органдар қ изметшілеріні ң орттындауы ү шін міндеттілігі; мемлекеттік қ изметшілерді ң ба қ ылауда болуы ж ә не есептілігі; Мемлекеттік қ изметшілерді ң құқ ы қ ты қ ж ә не ә леуметтік қ ор ғ алуы; мемлекеттік қ изметшілерді қ изметтік міндеттерін адал, ынталы ат қ ар ғ анны, ерекшее ма ң изды ж ә не к ү рделі тапсырмаланды орттында ғ анны ү шін к ө термелеу; мемлекеттік қ изметшілерді ң қ изметтік міндеттерін орттындама ғ анны не тиісіншее орттындама ғ анны ж ә не ө здеріні ң ө кілеттігін асыра пайдалан ғ анны ү шін жеке жеуаптилы ғ ы.

Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ құқ ы ққ а қ расы, кін ә лі( қ аса қ на немесе абайсизды қ та жесал ғ ан) жеке аданны ң немесе за ң ды т ұ л ғ анны ң ә рекеті немесе ә рекетсіздігі. Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ азаматтарды ң, қ о ғ ам мен мемлекетті ң м ү дделеріне зиян келтіретін ж ә не құқ ы ққ а қ расы ә рекет боып табылады. Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң белгілері: құқ ы ққ а қ арсилы ғ ы, кін ә лілігі, ә кімшіліктік жезалану.

Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң құ рамы: б ұ л за ң ды қ элементтерді ң жиынты ғ ы, солар бол ғ ан же ғ дайда ә рекет ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ болып сналады да ә кімшілік жеуаптилы қ туттындайды. Б ұ л элементтер ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушины ң обьектісі, субьекті, обьективтік ж ә не субьективтік же қ тары.

Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң объектісі ә кімшілік жеуаптилы қ ты ң шараланнымен қ ор ғ алтын кез-келген қ о ғ анды қ қ атынас болып табылады.

Объективтік же ғ ы ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ объектісіне ба ғ ыттал ғ ан құқ ы ққ а қ расы ә рекет, я ғ ни іс ә рекет немесе ә рекетсіздік, оны ң сипаты, сондай- а қ оны жесауды ң немесе жесамауды ң же ғ дайы.

Субъект б ұ л ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ жеса ғ ан жеке немесе за ң ды т ұ л ғ а. Арнайы субъектілер лауазымды адамдар, ә скери қ изметшілер, шеетел азаматтары. А қ ыл есі д ұ рысь, ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ жеса ғ ан кезде 16 жес қ а тол ғ ан адам ә кімшілік жеуаптилы ққ а тартылады.

Субъективтік же ғ ы б ұ л кін ә, я ғ ни аданны ң ө зі жеса ғ ан құқ ы ққ а қ расы ә рекетіне ж ә не м ү мкін болатын оны ң салдарларына рухани к ө з қ расы. Кін ә қ аса қ на немесе абайсизды қ нысанда к ө рініс табуы м ү мкін.

Ә кімшілік жеуаптилы қ ө кілетті мемлекеттік органны ң немесе лауазымды т ұ л ғ анны ң ә кімшілік құқ ы қ ты қ нормаланда қ арал ғ ан, құқ ы қ б ұ зушилы қ жеса ғ анны ү шін кін ә лі жеке адамдар ғ а немесе за ң ды т ұ л ғ алан ғ а қ олдануынан к ө рінеді.

Ә кімшілік жеза ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ ү шін қ олданнылатын мемлекеттік м ә жб ү рлеу шрасы.

Ә кімшілік жеза т ү рлері: Ескерту жесау. Ә кімшілік айыпп ұ л салу. Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ жесау құ ралы немесе оны ң тікелей обьектісі бол ғ ан затты ң ө темін т ө леп алып қ ою. Ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ ты ң обьектісі бол ғ ан затты, ә кімшілік құқ ы қ б ұ зушилы қ жесау салдарынан алын ғ ан кірістерді, а қ шанны ж ә не ба ғ алы қ а ғ аздары т ә ркілеу. Арнаулы құқ ы ғ ынан айыру. Лицензиядан, арнаулы р ұқ сэтан, біліктілік аттестатынан (ку ә лігінен) айыру немесе қ изметіні ң белгілі бір т ү ріне не белгілі бір іс- ә рекеттер жесау ғ а оны ң қ олданнылуын то қ тата т ұ ру. Жеке к ә сіпкерді ң қ изметін то қ тата т ұ ру немесе о ғ ан тыдым салу. Ө з бетімен салынып жет қ ан немесе салын ғ ан құ рилысты м ә жб ү рлеп б ұ зып тасстау. Ә кімшілік қ амау ғ а алу. Шетелдікті немесе азаматы ғ ы же қ аданды Қ.Р.- ны ң шеегінен ә кімшілік желмен кетіру.

5-та қ ырыб. Қ Р азаматы қ құқ ы ғ ы туралы желпы т ү сінік. Меншік құқ ы ғ ы ж ә не ө зге де затты қ құқ ы қ тар. Міндеттемелер туралы ережелер. Шаруашилы қ шарттарыны ң жекеленген т ү рлері. М ү рагерлік құқ ы қ. Қ Р азаматы қ құқ ы ғ ы туралы желпы т ү сінік. Азаматты қ құқ ы қ ұғ мы, п ә ні ж ә не реттеу ә дісі. Азаматты қ құқ ы қ ты ң қ айнар к ө здері. Азаматты қ құқ ы қ субьектілері. Азаматты қ құқ ы қ та ғ ы за ң ды қ фактілер. Ө кілдік ж ә не сенімхат. Азаматты қ құқ ы қ тарды қ ор ғ ау. Затты қ құқ ы қ тар ұғ мы ж ә не т ү рлері. Меншік құқ ы ғ ы ұғ мы ж ә не маз ұ ны. Меншік құқ ы ғ ыны ң субьектілері ж ә не обьектілері. Меншік құқ ы ғ ыны ң т ү рлері. Меншік құқ ы ғ ын қ ор ғ ауды ң азаматы қ - құқ ы қ ты қ т ә сілдері. Міндеттемелер ұғ мы ж ә не ж ү йесі. Міндеттемелерді ң пайда болу негіздері. Шарт ұғ мы ж ә не ма ң изы. Шарттарды ң т ү рлері ж ә не шарт жесасу т ә ртібі. Сатып алу-сату шарты туралы желпы ережелер. Рента ж ә не оны ң т ү рлері. М ү лікті желдау шарты. Мердігерлік шарт туралы желпы ережелер. Қ измет к ө рсету шарттары. Зиян келтіруден туттындайтын міндеттемелер.

Азаматты қ құқ ы қ Азаматты қ за ң дармен тауар-а қ ша қ атынастары ж ә не қ атысушиларды ң те ң дігіне негізделген ө зге де м ү ліктік қ атынастар, сондай-а қ м ү ліктік қ атынастар ғ а байланнысты м ү ліктік емес жеке қ атынастар реттеледі. Азаматты қ за ң дар ө здері реттейтін қ атынастар ғ а қ атысушиларды ң те ң дігін, меншікке қ ол с ұқ паушилы қ ты, шарт еркіндігін, жеке істероге кімні ң болса да озбырлы қ пен араласуына жел беруге болмайтынды ғ ын, азаматы қ құқ ы қ тарды кедергісіз ж ү зиге асуры, н ұқ сан келтірілген құқ ы қ тарды ң қ алпына келтірілуін, оларды сотты ң қ ор ғ ауын қ амтамасиз ету қ ажеттігін тану ғ а негізделеді.

Азаматты қ құқ ы қ ты қ қ атынастарды ң элементтері субъектілері объектілері маз ұ ны

Қ айнар к ө здері Қ аза қ стан Республикасыны ң Конституциясы, Азаматты қ Кодексі, о ғ ан с ә йкес қ абылдан ғ ан ө зге де за ң дар ж ә не за ңғ а т ә уелді кесімдер болып табылады.

Азаматты қ за ң дармен реттелетін қ атынастарды ң субъектілеріне: жеке ж ә не за ң ды т ұ лгалан, мемлекет, сондай-а қ ә кімшілік- ума қ ты қ, б ө ліністер жетады.

Азаматты ң к ұқ ы қ ты қ қ абілеттілігі б ұ л азаматы қ құқ ы қ пен азаматы қ міндеттемелероге ие болу қ абілеттілігі. Ол адам туыл ғ анда пайда болып ж ә не адам ө лгенде барыб то қ татылады.

Азаматты қ ә рекет қ абiлеттiлiгi азаматы ң ө з ә рекеттерімен азаматы қ құқ ы қ тар ғ а ие болу ғ а ж ә не оны ж ү зиге асуры ғ а, ө зі ү шін азаматы қ міндеттемелер жесап, оларды орттындау ғ а қ абілеттілігі к ә мелетке тол ғ анда, я ғ ни 18 жестан толы қ ә. қ. пайда болады.

За ң ды т ұ лга Меншік, шаруашилы қ ж ү ргізу немесе жедел бас қ ару құқ ы ғ ттында ғ ы о қ шау м ү лкі бар ж ә не сол м ү лікпен ө з міндеттемелері бойынша жеуап беретін, ө з атынан м ү ліктік ж ә не м ү ліктік емес жеке қүқ ы қ тар мен міндеттероге ие болып, оларды ж ү зиге асыра алтын, сотта талапкер ж ә не жеуапкер бола алтын ұ дым.

За ң ды т ұ л ғ а т ү рлері: ө з қ изметіні ң негізгі ма қ саты ретінде табысын келтіруді (коммерциялы қ ұ дым), не м ұ ндай ма қ сат ретінде пайда келтіре алмайтын ж ә не алын ғ ан пайдасын қ атысушиларына ү лестірмейтін (коммерциялы қ емес) ұ дым за ң ды т ү л ғ а бола алады.

Азаматты қ құқ ы қ объектілері: м ү ліктік ж ә не жеке м ү ліктік емес игіліктер мен құқ ы қ тар

Азаматты қ құқ ы қ маз ұ ны: б ұ л - біріншіден, осы құқ ы қ қ атынастары субъектісіні ң субъективтік құқ ы ғ ы мен міндеттері ж ә не екіншіден, субъектіні ң ө з субъективтік құқ ы ғ ы мен міндеттерін іске асурыда ғ ы іс- қ имилы. Мысалы, жесал ғ ан шартты ң негізінде сатуши сатып-алуши ғ а м ү лікті береді, ал сатып- алуши келісім бойынша а қ ысын т ө лейді.

М ә мілелер азаматтар мен за ң ды т ұ л ғ аланды ң азаматы қ құқ ы қ тары мен міндеттерін белгілеуге, ө згертуге немесе то қ тату ғ а ба ғ ыттал ғ ан ә рекеттері

Сенімхат бір аданны ң (сенім берушіні ң ) ө з атынан ө кілдік жесау ү шін бас қ а адам ғ а (сенім алуши ғ а) беретін жезбаша ө кілдігі. Сенімхат сенім алушины ң ө кілеттілігіні ң м ө лшеерін анны қ тайтын бір же қ ты келісім, ол тікелей сол сенімхатты беруге белгіленген құқ ы қ тар мен міндеттерді тудырады.

Меншік құқ ы ғ ы денегіміз субъектіні ң за ң құ жеттары ар қ илы таннылатын ж ә не қ ор ғ алтын ө зіне тиесілі м ү лікті ө з қ алауынша иелену, пайдалану ж ә не о ғ ан билік ету құқ ы ғ ы.

Қ аза қ стан Республикасыны ң Конституциясы (6-бап) мемлекеттік меншік пен жеке меншікті таниды ж ә не бірдей қ ор ғ айды. Жеке меншік - азаматтарды ң ж ә не мемлекеттік емес за ң ды т ұ л ғ алан мен оларды ң бірлестіктеріні ң меншігі ретінде к ө рінеді. Жеке меншікте болатын м ү лікті ң санны мен құ ны шеектелмейді. Мемлекеттік меншік республикалы қ ж ә не коммуналды қ меншік болып б ө лінеді. Жер, оны ң қ ойнауы, су, ө сімдіктер мен женуарлар д ү ниесі, бас қ а да таби ғ и ресурстар тек қ на мемлекеттік республикалы қ меншікте болады.

Меншік иесі болып табылмайтын адамдары ң затты қ құқ ы қ тарына: жерді пайдалану құқ ы ғ ы; шаруашилы қ ж ү ргізу құқ ы ғ ы; оралымды бас қ ару құқ ы ғ ы; за ң дарда к ө зделген бас қ а да затты қ құқ ы қ тар жетады.

Міндеттемелік құқ ы қ Міндеттемеге с ә йкес бір адам (борышкетр) бас қ а аданны ң (несие берушіні ң ) пайдасына белгілі бір ә рекет жесау ғ а, атап айт қ анда: м ү лік беруге, ж ұ мыс орттындау ғ а, а қ ша т ө леуге ж ә не та ғ ы осылар сия қ гы ә рекеттер жесау ғ а, не болмаса белгілі бір ә рекеттер жесау ғ а тартыну ғ а міндеттенеді, ал несие берушіні ң борыш қ ордан ө з міндеттерін орттындауын талап етуге ха қ ысы бар. Тараптар (борышкетр мен несие беруші) ж ә не ү шінші же қ міндеттемеге қ атысушилар болып табылады.

Шарт Екі немесе бірнешее т ұ л ғ аланды ң азаматы қ құқ ы қ тар мен міндеттерді орнату, ө згерту ж ә не то қ тату туралы келісімі.

М ұ рагерлік құқ ы қ қ айтыс бол ғ ан аданны ң м ү лкіні ң м ұ рагеріне к ө шу т ә ртібін белгілейтін құқ ы қ ты қ нормаланды ң жиынты ғ ы.

М ұ ра екі т ү рде қ алдырылады: за ң бойынша ө сиет бойынша

6-та қ ырыб. Қ Р отбасы құқ ы ғ ы негіздері. Отбасы құқ ы ғ ы ұғ мы, қ а ғ идаланны. Некеге туру шарты ж ә не т ә ртібі. Некені б ұ зу ж ә не некені жерамсиз деп та ң у. Ерлі-зайыптыларды ң құқ ы қ тары мен міндеттері. Ата-на ж ә не балаланды ң құқ ы қ тары мен міндеттеріні ң пайда болу негіздері. Алименттік қ атынастар.

7-та қ ырыб. Құқ ы қ қ ор ғ ау органдарыны ң қ изметін ұ дымдастыру ж ә не қ изметтеріні ң негіздері Құқ ы қ қ ор ғ ау қ изметі ж ә не құқ ы қ қ ор ғ ау органдары. Сот т ө релігіні ң қ а ғ идаланны. Сот билігі ұғ мы ж ә не Қ Р соттары. Қ Р құқ ы қ қ ор ғ ау органдары: ә ділет министрлігі, прокуратура, ішкі істер органдары.

8-та қ ырыб. Қ Р қ аржилы қ құқ ы ғ ы. Мемлекетті ң қ аржилы қ қ изметті. Банкілік қ измет. Қ Р банкілік ж ү йесі Мемлекетті ң қ аржилы қ қ изметті. Қ аржилы қ құқ ы қ ұғ мы ж ә не п ә ні. Мемлекетті ң қ аржилы қ қ изметі. Қ аржилы қ - құқ ы қ ты қ реттеу ә дісі. Қ аржилы қ - құқ ы қ ты қ қ атынастар. Қ аржилы қ құқ ы қ ж ү йесі.

9-та қ ырыб. Қ Р салы қ құқ ы ғ ыны ң негіздері. Қ Р салы қ ж ү йесі Салы қ құқ ы ғ ы ұғ мы, п ә ні ж ә не ж ү йесі. Салы қ ұғ мы. Мемлекетті ң салы қ қ изметі. Қ аза қ стан Республикасттында ғ ы салы қ тар ж ү йесі. Салы қ за ң дарын б ұ зушилы қ ү шін за ң ды қ жеуапкершілік.

10 та қ ырыб. Қ Р е ң бек құқ ы ғ ы. Е ң бек құқ ы ғ ы негіздері ж ә не ә леуметтік қ амсиздандыру құқ ы ғ ы Е ң бек құқ ы ғ ы негіздері ж ә не ә леуметтік қ амсиздандыру құқ ы ғ ы. Е ң бек құқ ы ғ ы ұғ мы, ә дісі ж ә не ж ү йесі. Е ң бек құқ ы ғ ыны ң субьектілері. Е ң бектік қ атынастарды тудыратын, ө згертетін ж ә не то қ тататын негіздер. Ұ жымды қ е ң бек шарты. Жеке е ң бек шарты. Ж ұ мыс уа қ ыты ж ә не демалыс уа қ ыты. Ә леуметтік қ амсиздандыру бойынша құқ ы қ ты қ қ атынастар. Е ң бек за ң дарын б ұ зушилы қ ү шін жеуапкершілік.

11-та қ ырыб. Қ Р қ ылмысты қ құқ ы қ негіздері. Қ аза қ станда сыбайлас жем қ орлы ққ а қ расы к ү рес. Адам мен азаматы ң жеке бас бостанды ғ ына қ расы қ ылмыстар Қ Р қ ылмысты қ құқ ы қ негіздері. Қ Р қ ылмысты қ құқ ы ғ ы ұғ мы, міндеттері ж ә не ж ү йесі. Қ ылмысты қ за ң ұғ мы ж ә не оны ң ма ң изы. Қ ылмыс ұғ мы ж ә не белгі-нышандары. Қ ылмыстарды ң жіктелінуі. Қ ылмыс құ рамы. Қ ылмысты қ жеуапкершілік. Жаза ұғ мы ж ә не ма қ сатары. Қ ылмысты қ жем қ орлы ққ а қ расы к ү ресті ң негізгі қ а ғ идаланны. Қ ылмысты қ жем қ орлы қ пен байланнысты құқ ы қ б ұ зушилы қ субьектілері. Қ ылмысты қ жем қ орлы ққ а қ расы к ү ресті ж ү ргізуші органдар. Қ ылмысты қ жем қ орлы қ ты ң алдын алу, жем қ орлы қ құқ ы қ б ұ зушилы қ тар ж ә не жем қ орлы қ құқ ы қ б ұ зушилы қ тар салдарын жею ғ а жеуаптилы қ.

12-та қ ырыб. Қ Р са қ тандыру құқ ы ғ ы. Са қ тандыру қ изметін құқ ы қ ты қ реттеу. Қ аза қ стан Республикасыны ң са қ тандыру құқ ы ғ ы. Т ү сінігі, п ә ні ж ә не ә дістері. Са қ тандыру құқ ы қ ты қ қ атынастары. Са қ тандыру қ изметіні ң құқ ы қ ты қ негіздері.

13-та қ ырыб. Қ аза қ стан Республикасыны ң экология құқ ы ғ ы негіздері. Қ аза қ стан Республикасыны ң экологиялы қ құқ ы ғ ы. Қ орша ғ ан орта т ү сінігі, қ орша ғ ан орта объектілері. Таби ғ и ресурста ғ а меншік құқ ы ғ ы, т ү сінігі. Объектілері мен субъектілері. Таби ғ ат пайдалану құқ ы ғ ы. Қ орша ғ ан ортанны ластау. Қ орша ғ ан ортанны қ ор ғ ау саласттында ғ ы мемлекеттік бас қ ару. Қ орша ғ ан ортанны қ ор ғ ау туралы за ң дары б ұ з ғ анны ү шін за ң ды жеуапкершілік.

14-та қ ырыб. Қ аза қ стан Республикасыны ң жер құқ ы ғ ы негіздері. Қ аза қ стан Республикасттында жер қ орыны ң т ү сінігі. Қ аза қ стан Респулткасы жер құқ ы қ қ атынастарыны ң т ү сінігі. Объектілері, субъектілері ж ә не маз ұ ны. Жероге меншік құқ ы ғ ыны ң т ү сінігі, т ү рлері. Жероге мемлекеттік меншік құқ ы ғ ы, жероге жеке меншік құқ ы ғ ы. Жероге меншік құқ ы ғ ы ж ә не ө зге құқ ы қ тарды ң пайда болу, ө згертілу ж ә не то қ татылу негіздері.

15-та қ ырыб. Қ Р іс ж ү ргізу құқ ы ғ ы. Қ ылмысты қ іс ж ү ргізу ж ә не азаматы қ іс ж ү ргізу құқ ы қ тарыны ң негіздері. Қ ылмысты қ іс ж ү ргізу құқ ы ғ ы ұғ мы ж ә не міндеттері. Қ ылмысты қ сот ісін ж ү ргізу қ а ғ идаланны. Іс ж ү ргізу мерзімдері. Қ ылмысты қ процесске қ атысушилар. Азаматты қ іс ж ү ргізу құқ ы ғ ы ұғ мы ж ә не ж ү йесі. Талап-ариз ұғ мы ж ә не маз ұ ны. Азаматты қ істерді сотты қ қ арау.