ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЭНЕРГИЯ ТЕЖАМКОРЛИГИНИ БОШҚАРИШ
1. Ўзбекистон ёқилғи-энергетика мажмуасининг тавсифи Ўзбекистон Республикаси энергетика сиёсатининг насосий мақсади ИЕМ соҳаларининг оптималижлаши ва ривожланижининг механизмыни шакллантириж ва йўлларини қидириждан иборат ҳамда атроф - муҳит экология хавфсизлигини сақлаган ҳолда, ривожланган Европа давлатлари юқори ҳаёт даражаси ва сифати стандартларига этижиж ва рақобатбардош маҳсулотларни ижлаб чиқарижни таъминлайдиган, аҳоли ва иқтисодиётнинг барча соҳаларини ижончли ва замарали энергия билан таъминлашни техник амалга ошириждан иборат.
Ёқилғи энергетика мажмуаси (ЁЭМ) аҳоли ҳаёт даражасини кўтариж ва иқтисоди ётижлашини таъминлайдиган Ўзбекистон Республикаси халқ хўжалигининг инг муҳим структура сини ташкил этувчисидир. ЁЭМ ўз ичига энергия ташувчиларнинг барча турлари: газ, нефть ва уни қайта ижлаш маҳсулотлари, қаттиқ ёқилғи, электр ва иссиқлик энергияларини қазиб олиж, узатиж, сақлаш, ижлаб чиқариж ва тақсимлашни оладьи. Мажмуа соҳалари республика халқ хўжалигида муҳим ўрин игаллайди.
Бизнинг давлатимиз энергетика сиёсатининг юқори устунлиги жамиятнинг энергия таъминотига бўлган харажатини пасайтириж учун восита сифатида, энергия дан фойдаланиж самарадорлигини ошириж, мамлакатнинг устувор ривожланижини таъминлаш ва ижлаб чиқариж кучларининг рақобатбардошлигини ошириждан иборат. Шунинг учун электр энергетика соҳаси доимо Республика ҳукумати ва президентимизнинг назоратидадир.
2. Энергия тежамкорлиги сиёсатининг мумий йўналижлари ва устунликлари Чиқарилаётган маҳсулотнинг энергия сиғимдорлигини пасайтириж мақсадида Республикада энергия тежамлаш доирасида давлат сиёсатини ўтказиж учун насос ҳисобланган энергия тежамлашнинг устувор йўналижлари ижлаб чиқилмоқда. Устувор техник йўналижлар, Республика аҳамиятига ига бўлган энергия тежамлаш бўйича тадбирлар рўйхати ва энергия тежамлашнинг ҳудудий дастури, соҳалар доирасидаги энерго самарадорлик лойиҳаларини инвестиция қилиж йўли билан амалга оширилади.
Энергия тежамкорлиги соҳасида устувор йўналижларга қуйидагилар кради: Ташкилий- иқтисодий йўналижлар: Ноанъанавий ва тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиж тўғрисидаги қонунни ижлаб чиқиж ва қабул қилиж; Ёқилғи энергетика ресурсларини ижлаб чиқиж ва фойдаланиж доирасида меъёрий ҳуқуқий казани такомиллаштириж; Давлат секторида энергия тежамлашни молиялашнинг янги бозор механизимларини ривожлантириж; Энергия тежамлашнинг республика, соҳа ва национал дастурларини ижлаб – чиқиж ва бажариж механизмынинг самарадорлигини ошириж; Соҳа иқтисодиёти ва лойиҳавий ривожлантирижнинг энергетик самарадорлигини, давлат экспертиза сини такомиллаштириж; Энергетик кўрувдан ўтказиж натижалари бўйича режалаштирилган тадбирларни ўз вақтида бажариж устида назоратни таъминлаш. ЁЭР сарфининг ривожланиж – меъёрлаш тизимини ривожлантириж. Маҳсулотни энерго сиғимдорлиги ва энергия истеъмоли бўйича сертификатлаш; Қайтариж насосида инновационныеныеныйный фонд маблағидан энергия тежамлаш тадбирларини молиялаштириж улучшении кўпайтириж; Энергия самарадор инновационныеныеныйный лойиҳаларни тадбиқ этиж учун банк кредитларидан фойдаланижнинг кингайтириж шароитларини яратиж; Илмий техник дастури кўламида ижлаб чиқарилган янги энергия самарадор технологиялар, жиҳоз ва материалларини файл тадбиқ этиж; Ҳамма жойлардаги ташкилотларда энергия тежамлашнинг махсус рағбатлантириж. Бу рағбатлантириж давлат хўжалик ҳисобидаги ташкилотлари ва бюджет маблағлари ҳисобига амалга оширилади; Ноанъанавий ва қайта тикланувчи энергия манбаларини, кинг масштабда тадбиқ этиж учун, уларнинг харажатини қоплаш муддатини пасайтириж мақсадида иқтисодий ва институционал шароитлари яратиж; Энергия тежамлаш доираси учун кадрлар белыми ва тайёргарлиги сифатини ошириж, ҳамда Ўзбекистонда энергия тежамлаш файлиятининг ахборот таъминотини ошириж.
Техник йўналижлар: Иқтисодиётнинг барча соҳаларида маҳсулот ижлаб-чиқарижнинг янги энерго самарадор технологии жараёнларини тадбиқ этиж; Электр генерация қилувчи манбаларнинг модернизациялаш. қозонхоналарда электр генерация қилувчи жиҳозларни ҳаракатга келтириж, мини (мити) ИЕМ яратиж; Юқори ва ўрта ҳароратли иккиламчи иссиқлик ресурсларини иссиқлик таъминоти схемаларида ижлатиб, мақсадга мувофиқ иқтисодий самара олижни амалга ошириж; Иссиқлик тармоқларини иж самарадорлигини ошириж, иссиқлик таъминоти схема сини оптималлаш, иссиқлик юкламаларини корхона қозонхоналаридан ИЕМларга бериж. Узун иссиқлик трассаларини бартараф қилиж, иссиқлик таъминотини марказлаштириждан чиқариж; Электр қозонхоналар ва электр иситкичлари қозон қурилмалар билан и ложи бориса алмаштириж; Қозонхоналарни ижлаш самарадорлигини ошириж ва модернизация қилиж; Ўзгарувчан юкламали механизм лорда ростланувчи электр юкламаларни тадбиқ этиж; Сиқилган ҳаво, суюқликни ижлаб-чиқарадиган ва фойдаланиладиган энергия самарадор қурилмаларни тадбиқ этиж; Технологик жараёнларни автоматлаштириж ва ЁЭР истеъмол қилижни бошқарижнинг автоматлашган тизимини тадбиқ этиж; Қуввати 50 МВтдан ортиқ бўлган қозонхоналардан хаво атмосферасига чиқариб ташлашни узлуксиз назорат қилиж тизимини тадбиқ этиж; Энергия самарадор ёритгичларни ва ёритижни бошқарижнинг автоматик тизимини тадбиқ этиж; Локал иситиж ва технологии жараёнлар учун инфрақизилнурларни қўллаш.
3. Энергия тежамкорлиги давлат сиёсатини амалга ошириж услуглари Энергия тежамкорлигини бошқариж (ростлаш) усулларини, ижлаб чиқариж ҳажмини сақлаган ёки орттирган ҳолда, ёқилғи энергетика ресурсларининг истеъмолини пасайтириж мақсадида бошқариж ҳулқи ва файлиятига таъсир қилиж усулларидир. Бошқарижнинг қуйидаги усуллари ажратилади: маъмурий услуг, давлат бошқарувининг рух сайт бериж-таъқиқлаш принсипрларидан фойдаланижга насосланган бўлиб, уни бошқариж давлат томонидан маш бур қилиж имкониятини таъминлаш билан бажарилади ҳамда айрис корхоналар мақсади учун муҳим, тўғридан-тўғри топшириж ва юнга риоя этижни қаттиқ назорати билан бажарилади; молиявий-иқтисодий усуллар ёқилғи-энергетика ресурслари, хўжалик субъект лари томонидан фойдаланиж самарадорлигини ошириж, улар томонидан энерго ва ресурсларини тежамлаш технологияларини тадбиқ этадиган иқтисодий қизиқтирижларни амалга ошириж, пул-нарх муносабатларини қўллашга насосланган; ижтимоий – психология услуглар ёки бошқаравчиларнинг онгини шакллантирижга йўналган руҳий рағбатлантириж чоралари. Бу тарбиялаш ва билим бериж, ўқитиж билан таъминлаш, мулоқот жараёнлари кўнгилли келижувлар йўли билан амалга оширилади.
4. Энергия-тежамкорлигини бошқарижнинг маъмурий механизмы Маъмурий бошқарувнинг насосий инструмент лари қуйидагилардир: - бошқарижнинг тузилижини шакллантириж; Қонунчиликни шакллантириж; Энергетик стандарт ва меъёрларни шакллантириж; Энергетик менежментни шакллантириж; Энергетик аудит ни ўтказиж; Энергетик паспортлаш;
Энерго тежамкорликни маъмурий бошқарувда насосий ўрнини меъёрий ҳуқуқий ростлаш игаллайди. Унинг маъноси энергия ижлаб чиқариж ва энергия истеъмол қилиж жараёнини қатнашчиларини энерго самарадор тадбирларини амалга оширижга рағбатлантириж. Қонунчилик, меъёрий ва бошқа актларни ижлаб чиқариж ва қабул қилижга қаратилган. Бу актлар насосий ҳужжатларни ўз ичига оладьи, энергия тежамлаш қонунчилик базасини шакллантиради: Ўзбекистон Республикасиниг "Энергиядан национал фойдаланиж тўғрисида" 1997 йил 25 апрелда қабул қилинган рақамли қонуни; Ўзбекистон Республикасиниг "Электр энергетика тўғрисида" 2009 йил 30 сентябрда қабул қилинган 3 РУ рақамли қонуни. Маъмурий бошқарижнинг қуролларидан бери энергетик аудит ўтказиждир. Ўзбекистон Республикасининг (энергия тежамлаш) қонунига мувофиқ, ёқилғи-энергетик ресурсларини бир йиллик истеъмоли 1,5 минг тоннадан ортиқ шартли ёқилғи бўлган корхоналар, маш бурий энергетик кўриклардан ўтижлари шарт. Ўтказилган кўриклар насосида корхона энергетик паспорте расмийлаштирилади ва бу паспортда ЁЭР ҳажми, корхонага келиб тушкан электр ва иссиқлик энергия ҳажми; корхонанинг бир йиллик тузилмавий ҳажми бўлинмасидаги ёқилғи, иссиқлик ва электр энергияси ҳажми; ҳар бир технологии жараёнларда ёқилғидан, иссиқлик ва электр энергия дан фойдаланижлар келтирилади.
Энергия тежамкорлигини молиявий – иқтисодий бошқариж механизмы Энергия тежамкорлигини бошқарижнинг молиявий – иқтисодий механизмынинг насосий қуроллари қуйидагилардир: Энергия тежамкорлиги тадбирларини молиялаштириж тизимини шакллантириж; Энергия тежамкорлигининг кредит механизмы; Энергия тежамловчи жиҳозларнинг эскирижини секинлаштириж режиме; Энергия таърифлар; Ёқилғига нархлар; Энергетик солиқлар.
Энергия тежамкорлигини тадбирларини молиялаштириж тизими қуйидагилардир: Фойда ва эскирижини қоплаш ҳисобига тўпланадиган, корхонанинг ўз маблағи; Соҳа инновационныеныеныйный фонды маблағлари; "Ўзбекэнерго" ДАК нинг инновационныеныеныйный фонды маблағлари; Кредитлар, қарзлар ва жалоб қилинган маблағлар; Республика ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган ва корхоналарни механик қайта жиҳозлашга, ноанъанавий энергия манбаларини ижлатиж соҳасида илмий тадқиқот, тажриба ва технологии ижланмаларни бажарижга ажратилган республика ва маҳаллий бюджет маблағлари; Аксионерлик маблағлари ва инвестициялар. Чет элла солиқни ростлаш сифатида қуйидагилар қўлланилади: - корхоналар томонидан энергия тежамлаш бўйича ўтказиладиган тадбирларнинг тезкорлиги ва самарадорлигига боғлиқ ҳолда солиқларни дифференциаллаш;