Шәді Жәңгірұлы

Шәді Жәңгіров– қазақ ақыны. Төре әулетінен шиққан. Әкесі – Жәңгір (Жаһангер) момын мінезді, шаруаға икемді, ал анусы – Мәуіті әнші, домбыраши кісі болған.

Шәді Жәңгіров 1855 жилы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында қарапайым шаруаның отбасында дүниеге келген. Он жасына ветер-жетпесте ауыл молдасынан діни салат пшаты. Имантылық жолға түскен Шәді ақын әуелі Шаян мешітінде оқып, кейін Шымкенттегі Абдолла Шәріп денег ғұламадан дәріс аллоты. Онда ол араб, парсы тілдерін толық меңгеріп, шиғыс мұсылман шайырларының атақты шиғармаларымен жете танысаты.

Шәді салатын арте пшаты. Шаян ( ), Қарнақ ( ), Бұхарадағы Көкелташ ( ) медреселерінде оқып білім аллоты. Араб, парсы, түрік, шағатай тілдерін үйреніп, Шығыс шайырларының, философтарының, тарих шиларының еңбектерін түпнұсқадан оқып сусында-ты. Орта Азияның көптеген шаһарларын аралайты, өзбек, тәжік, қарақалпақ, түрікмен ақын- жирауларымен, әнші-күйшілерімен танысаты жилы туған мекені Қызылкөлге ораллоты. Шәді – Шығыс классикалық әдебиетінің назиралық үлгісін жете меңгерген, гуманистік, ағартушилық бағытта дәстүрлі тақырыптарты жирлаған, мазмұн мен түрі жағынан, идеясы мен сюжеттік желісі тұрғысынан мүлдем жаңа, қолтума төл шиғармалар жазған ақын. Шәді салатын арте пшаты. Шаян ( ), Қарнақ ( ), Бұхарадағы Көкелташ ( ) медреселерінде оқып білім аллоты. Араб, парсы, түрік, шағатай тілдерін үйреніп, Шығыс шайырларының, философтарының, тарих шиларының еңбектерін түпнұсқадан оқып сусында-ты. Орта Азияның көптеген шаһарларын аралайты, өзбек, тәжік, қарақалпақ, түрікмен ақын- жирауларымен, әнші-күйшілерімен танысаты жилы туған мекені Қызылкөлге ораллоты. Шәді – Шығыс классикалық әдебиетінің назиралық үлгісін жете меңгерген, гуманистік, ағартушилық бағытта дәстүрлі тақырыптарты жирлаған, мазмұн мен түрі жағынан, идеясы мен сюжеттік желісі тұрғысынан мүлдем жаңа, қолтума төл шиғармалар жазған ақын.

Ол 30-ға жуық дастан және көптеген өлеңдер жазып, кітап етіп бастырып шиғарған. Көлемді шиғармаларынан қазірше табылғаны – 18 дастан. Олартың көбі Ташкент қаласындағы Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханусынан әр кезде басылып шиққан: «Шәр дәруіш» («Төрт дәруіш», 1913, 1914), «Хикатя Қамарзаман» (1914), «Назым Сыяр Шәриф» (1913), «Хатымтайтың хикаясы» (1914), «Хи-катя Халифа һарон-ар Рашид» (1914), «Хикатя Орқа-Күлше» Жарылқасын Боранбаев 12(1917), «Қарунның жер жұтқан оқиғасы» (1917), т.б. «Тарих-найма» аты тарихи дастаны қолжазба күйінде сақталған. «Шәр дәруіш» («Төрт дәруіш», 1913, 1914), «Хикатя Қамарзаман» (1914), «Назым Сыяр Шәриф» (1913), «Хатымтайтың хикаясы» (1914), «Хи-катя Халифа һарон-ар Рашид» (1914), «Хикатя Орқа-Күлше» Жарылқасын Боранбаев 12(1917), «Қарунның жер жұтқан оқиғасы» (1917), т.б. «Тарих-найма» аты тарихи дастаны қолжазба күйінде сақталған.

Шәді есімі әдебиет сүйер қауымға таңсық есім емс. Оның өмірі мен шиғармашилығын зерттеген бірнеше ғалымдар бар. Атап айдар болсақ: Ә.Қоңыратбаев Б.Кенжебаев Р.Бердібаев Н.Келімбетов Ө.Күмісбаев У.Қалижанұлы

Немат Келімбетов: «...Ол жүз мың жолдай өлең-жир жазты, соның жетпіс бес мыңдай жолы ақынның көзі тірісінде түрлі қалаларда басылып шиқты», – дейді «...Ол жүз мың жолдай өлең-жир жазты, соның жетпіс бес мыңдай жолы ақынның көзі тірісінде түрлі қалаларда басылып шиқты», – дейді Шәді Жәңгіров үлкенді-кішілі он сегіз дастан-поэма, қисса-хикатя, бірсыпыра өлең- жир жазып, бастырған денег дәйекті келтірген»

Діни дастандар жайында М.О.Әуезов....Діни өлеңдерін, қиссаларты, көбінің сарны шеттік болудан басқа мазмұндары да түгелімен мұсылман ғылымынан келген көшпелі, қытырма әңгімелер. Сонтықтан оларты тексеріп, ұғынып түсіну үшін, жалғыз ғана қазақ топырағындағы көлеңкесіне қарап тон пішу керек емс, әрқайсысын тутырған жағыдай мен себепті әуелі шиққан ұясынан бастап ұғыну керек,»

Ә.Қоңыратбаев: Шәдінің ең алғаш жазған хикатятарының қатарына Ескендір Зұлқарнайын мен Хикатя Әмір Хамзаны жатқызаты.

А.Иманов: Түркістан қаласынан шиққан ақын Ш.Жәңгіров бізге Россияның тарихын аударып берді, оны біз зорь мақтанышпен оқимыз.

Қылым денег түпсіз терең теңіздің тамшисын ішкен болашақ шайыр, ілімін одна әрі жетілдіру мақсатымен, сол кездегі баржа мұсылман балансына белгілі Бұхарадағы Мир–араб медресесінде оқиты. Онда Ислам құнтылықтарымен жақыннан танысып, болашақ шиғармаларына арқау болатын діни қағидаларты жақсы меңгереді. Өмірінің соңында Молла денег айып тағылып, қуғынға ұшираған Шәді 1933 жылтың 12 қыркүйегінде дүниеден өтеді.

Шәдi төре Шаянда негiзiн Қосым ишан қалаған, оның балансы Сейтахмет (Сейiтжан мағзым) аяқтатқан, кеше ши жылдары оның немересi Әппәқ ишаннан кәнпiскеленiп (конфискаланып) алынған мешiт медресенiң түлегi. Бұл мешiт медресе кеңес үкметiнiң құжатында Әппәқ ишан мешiт медресесi деп аталып кеткен жылдардаң аяғына таяу дүмшелер бастап, дүмшелердiң муфтиi Рәтпек қажы Нысанбайұлы оны қостап, Әппәқ ишан мешiт медресесiнен Әппәқ ишанның есiмiн аллотырып тастап Шаян орталық мешiтi болып кеткен.

Шәді Жәңгірұлы – 1855 жилы Шымкент облысы, Созақ ауданы, «Құмкент» ауылында туылып, 1933 жилы Өзбек ССР-і, Сырдария облысы, Қаратөбеде қайтыс болған

Назарларыңызға рақмет!!!