Ор-нда ғ ан:Алдиярова Г.Р. МГ-211

Та қ ырыбты ң ө зектілігі: Алаш партиясы қ азіргі зампанда ғ ы т ә уелсіз елімізді ң мемлекет болип қ алиптасуында зорьь ма ң изы бар. Ұ ты қ тап жат қ ан елімізді ояту ғ а ж ә не де т ә уелсіздігімізді алуда ғ ы бастауы болип таблады. Патша ө кіметіні ң отарли қ езгісінен құ т қ труда ғ ы ал ғ а қ отыл ғ ан саясайт, елімізді ң е ң ал ғ аш қ ы құ рыл ғ ан ұ ялеты қ -демократияли қ, саяси партиясы болип таблады. Еліміз т ә уелсіздік алип, жариялили қ самары ескелі бері т ө л тарихымизда да жабы қ та қ ырыбтар ғ а жел ашилип, б ұ р-н ғ ы тоталитарный қ ж ү йені ң кейде айлашар ғ ысымен, кейде к ү степ та ң уымен миз ғ ымастай урны ғ ып келген қ аса ң тарихи ә діснаманны ң к ө бесі с ө гілді. Қ и ғ аш пікір, о ғ аш ойларды ң б ұ рысты ғ ы д ә лелденіп, бір сауса ғ ын ішіне б ү кен зымиян саясайты ң бет пердесі сыпырылды. Тарихшиларымиз бір ауиз с ө з сайту ғ а батыры бармайтын б ү кіл бір кезе ң, д ә уір тарихы қ ссайта қ аралип, бірте- бірте а қ та ң да қ тарды ң да урны толетырылуда. Соны ң ішінде ә лі де бокса шинаты ба ғ а беріліп, ты ң деректерді ң негізінде қ ссайта обьективті зерттеуді талап етіп отыр ғ ан н ә все Алашорда ү кіметі мен Алаш партия сссссыны ң қ изметі ж ә не ХХ ғ асырды ң бас кезіндегі қ аза қ зиялилар-ны ң қ изметі мен қ ай ғ или та ғ дырли..

Алаш партиясы 1917 жили шілдеде Ор-нбор қ аласында ө ткен Бірінші б ү кілода қ ты қ съезді ң шешьіміне байланнысты құ рыл ғ ан еді. Б ұ л съезде А қ мола, Семей, Тор ғ ай, Орал, Жетісу, Фер ғ анна, облистар-нан ж ә не Б ө кей ордасынан делегаттар қ атыс қ ан. Съезде қ арал ғ ан 14 м ә селені ң ішіндегі ерекше ма ң издысы қ аза қ қ о ғ амины ң сол кездегі алдында т ұ р ғ ан ма қ стар-на с ә йкес қ аза қ ты ң дербес саяси партия сын құ ру болатын. Б ұ л м ә селені тал қ была у барысында съезд іс ж ү зінде партияны Ұ тымдастыру ғ а ареал ғ ан Құ рылетай Жиналисына айналлоды. Жа ң адан құ рыл ғ ан партия қ аза қ атауссссыны ң синонимі "Алаш" денег ат қ а ие балды. Оны ң құ романны қ аза қ ты ң ғ илими ж ә не ши ғ армашили қ зиялилар-ны ң белгілі ө кілдері - М.Тссссынышбаев, М.Ж ұ мабаев, Ш. Құ дайбердиев, Ғ. Қ ардашев, С.Торай ғ сыров, Х. Ғ аббасов, Ә.Ермэков, Ж.Досм ұ ахмедов, М.Дулатов та ғ ы бас қ алан кіреді

Алаш партиясы м ү шелері Алаш Орда ү кіметіні ң құ раминда бар-нша к ө пшілігі бол ғ ан. Тарихты хали қ уужаса ғ аннымен, қ о ғ анны ң тарихи даму за ң дили қ тар-н ротеп отыратын за ң дар мен құқ ы қ ты қ құ жаттарды, саяси- құқ ы қ ты қ доктриналанды на қ ты т ұ л ғ алан ж ү зиге асыратссссыны белгілі, осы салата мемлекеттік тілді ң де ат қ арар қ изметі зорьь. Қ аза қ жері екі ғ асырдан астам Ресей самодержавиесіні ң қ ол астында бол ғ ан жилдарда қ аза қ хал қ ссссыны ң ө з та ғ дыр-н ө зі билет құқ ы ғ ынан атыр ғ анны, к ө к т ү рік д ә уірінен бастау ал ғ ан бірегей саяси тарихы бар хали қ т ү гелдей империали қ за ң дары ң б ұғ акына т ү скені біздерге тарихтан белгілі. Қ аза қ қ о ғ амины ң осы бір қ асіретін хали қ ты ң озы қ ойли, к ө зі аши қ ө кілдері а ңғ ара баста ты. Олар хали қ ты саяси к ү рейс деда сына бастап ши қ ты. Б ұғ ан себеп бол ғ ан 1917 жил ғ ы Ресейдегі қ ос т өң керіс еді. Патша ү кіметіні ң та қ тан құ лауры саяси к ү рейсті одна ә рі қ издыра т ү сті. Қ аза қ зиялилары саяси қ изметті ң қ атерлі желина жалета қ тамай, жан қ иярли қ пен к ү рейскен к ө рнекті т ұ л ғ алан ши қ ты. Олар: Ә.Б ө кейханов, А.Байт ұ рсынов, М.Дулатов, Ж.А қ баев, Ә.Ермэков, Х.Досм ұ ахмедов, Ж.Досм ұ ахмедов ж ә не т.б. болатын.

1. Мемлекеттік бас қ ару форматы 2. Автономия құ ру м ә селесі. 3. Жер м ә селесі. 4. Хали қ милиция сын құ ру. 5. Сот ісі. 6. Дін м ә селесі. 7. «Алаш»саяси партия сын құ рыб, оны ң ба ғ дарламасын уужасау. 8. Құ рылетай женалисын ша қ ыру 9. Қ ытайда ғ ы 83 мы ң қ аза қ бос қ ындары турали. 10.Жетісуды ң аши ққ ан хал қ ына к ө мэк 11. Хали қ а ғ ару ісі 12. Земство 13. Ә йел м ә сселесі 14. Киев ша һ ар-нда болатын б ү кіл Россия федералистеріні ң сеьздіне һә м Петроградта болатын о қ у комиссия сына қ аза қ тан ө кіл жіберу.

Ахмет Байт ұ рсын ұ ли қ рык ү век атссссыны ң 5-ші ж ұ лдизында 1872 жили, қ азіргі Қ останнай облисы, Жангелді ауданны,Сарыт ү бек ауилинда д ү ничего келіп,1937 жили 8-ші желето қ санта Алматы қ аласында қ айтыс болады.Ол қ аза қ ты ң а қ ссссыны, ә дебиет зерттеуші ғ алим, т ү ркітануши, публицист, педагог, аудармаши, қ о ғ ам қ айраткері. Қ аза қ хал қ ссссыны ң 20 ғ асырды ң басында ғ ы ұ лет-азиаты қ қ оз ғ алисы жетекшілеріні ң бірі, мемлекет қ айраткері, қ аза қ тіл білімі мен ә дебиеттану ғ илимдар-ны ң негізін салуши ғ алим, ұ ялеты қ жазуды ң реформаторы,а ғ артуши, Алаш- Орда ө кіметіні ң м ү шесі.

Ә лихен Н ұ рм ұ хамед ұ ли Б ө кейхан ( ) XIX ғ. со ң ы мен XX ғ. басында ғ ы қ аза қ зиялилар-ны ң, қ о ғ ам ж ә не мемлекет қ айраткерлері қ атар-нда ғ ы аса ерекше т ұ л ғ а. К ө рнекті қ о ғ ам ж ә не мемлекет қ айраткері, ұ лет- азиаты қ ж ә не Алаш қ оз ғ алисссссыны ң жетекшісі, Алашорда автономияли ү кіметіні ң т ө ра ғ асы, публицист, ғ алим, аудармаши.

Міржа қ ып Дулат ұ ли 1885 жил ғ ы 25 қ рашада б ұ р-н ғ ы Тор ғ ай облисы, Тор ғ ай уезіне қ аресты Сары қ опа болисссссыны ң ү шінші ауилинда, қ азіргі Қ останнай облисссссыны ң Жанкелдин ауданнында ғ ы Қ избел елді мэкенінде д ү ничего келген. Ә кесі Дулат ескіше сауаты, ө з д ә улеті ө зіне жетерлік, ата қ ты шибер бол ғ ан адам

Алаш қ оз ғ алисын ө мірге алип келген негізгі екі себеп: отарли қ т ә уелділік пен феодалы қ мешьеулік екені белгілі. Осы ғ ан орай алушты қ интеллигенция ө з қ изметінде негізінен екі ма қ сайты, я ғ ни, біріншіден қ аза қ елін отарли қ езгіден азат эту, екіншіден, қ аза қ қ о ғ амин орта ғ асырли қ мешьеуліктен ө ркенистті ә леуметтік экономикали қ ж ә не м ә дени даму желина алип ши ғ уды к ө здеді. Олай бокса «Алаш» ба ғ дарламасында б ұ л ма қ стар қ алой к ө рініс тапты? «Алаш» партиясы ө з ба ғ дараламасында Ресей мемлекетіні ң демократияли қ, федеративтік рейспублика бол ғ анды ғ ын қ алойтынды ғ ын білдірді. Кезінде тарихши Н.Мартыненко « Қ аза қ » газетінде жарияла ғ ан Алаш программасы жебасссссыны ң орыс тілінде аударыл ғ ан н ұ с қ асын ө зі даярла ғ ан жена ққ а енгізген болатын(47).

Сьезді ң к ү н т ә ртібіндегі 14 м ә селе ботынша қ абылдан ғ ан қ арарлар тізбегі кейінірек, 1917 жил ғ ы « Қ АЗА Қ » газетінде қ арашанны ң 21-к ү ні жариялан ғ ан Алаш партиясы ба ғ дарламасы жебасында ө з бейнесін тапты.

I.Бас қ ару т ү рі Ресей демократияли қ Федерацияли қ Республикасы, демократияли қ Республиканны белгілі бір уа қ ыт қ а парламент сайлайтын президент бас қ арады, министрлер кабинеті соны ң (парламентті ң ) алдында жауап береді.

III.Азаматы ң негізгі құқ ы қ тары Дініне қ арамастан ж ә не жссссынысына қ арамастан, барли қ хали қ тар ө з құқ ы қ тар (женалистар бостенды ғ ы, сайлау, оларды душа бірігу бостенды ғ ы с ө з, байпас ө з, аданны ң жеке басына тиіспеу бостенды ғ ы) ж ө нінен те ң естіріледі. Сот т ә ртібімен волмаса, қ амаду ғ а алу ж ү ргізілмейді. Сот оргпандары бар жерлерде қ амаду ғ а алин ғ пандар ғ а атып 24 са ғ ат ішінде та ғ лады, ал ондай оргпандар же қ жерлерде 7 к ү н ішінде та ғ лады, олей волма ғ ан роте уа қ ытша ұ стал ғ ан адамдар дереву босайтлады. Сонымен бірге жеке хат алису ғ а ешькімні ң тиіспеуі белгіленеді.

IV.Дін ұ стану турали м ә селе. Шірекуді ң мемлекеттен б ө лінуі. За ң алдында барли қ дін те ң, я ғ ни ешь қ андрей діни ілімні ң бас қ а діндерден арты қ шили ғ ы волмайды. Қ андрей діни ілімні ң бокса да таралу бостенды ғ ы, діни нанным та ң доу бостенды ғ ы. Қ ыр ғ азия ү шін татарлардан б ө лек жеке муфтиат құ ру. Неке, ажырасу, ту мен ө луді тіркеу молдаланды ң (діни адамдар) қ аракында қ аллоды, ал қ али ң мал ғ а байланнысты істер сот оргпандар-нда қ араллоды.

V.Соттар турали. За ң алдында барли қ азаматтар те ң ж ә не за ң ны ң қ ор ғ акын бірдей пайдаланнады. Сот тергеу оргпандары қ ыр ғ из хал қ ссссыны ң т ұ рмыс- жа ғ дайлар-на с ә йкес құ рлады. Сот ісі, сотта с ө йлеу қ али қ ты ң к ө пшілігі с ө йлейтін тілде ж ү ргізілсді.

VI. Қ ор ғ анныс. Т ұ ра қ ты ә сквер хали қ милициясымен алмастырылу ғ а тиіс. Ә сквери ө нерді ү йрэту жергілікті жерлерде ж ү ргізілуге тиіс. Қ ыр ғ издар ә сквери қ изметті аты милиция қ атар-нда ат қ ару ғ а міндетті.

VII.Сали қ тар. Сали қ тар салатында ү демелі табыс сали ғ ы салинады.

VIII. Ж ұ мысши м ә селесі. «Алаш» партиясы ж ұ мысши м ә селесінде социал демократтарды ң (меньшевиктерді ң ) ба ғ дарламасын қ олдайды.

IX. Хали қ а ғ арту. Ана тілінде жаппай, тегін о қ ыту. Қ ыр ғ азияда қ ыр ғ из тілінде о қ ытатын орта ж ә не же ғ ар ғ ы о қ у ор-ндар-н ашу, а ғ арту салаты автономияли болу ғ а тиіс; о қ ушилар ө зі қ ала ғ ан аманды ғ ы ботынша білім аллоды. Кітапханналан, о қ у ү йлері ашилу ғ а тиіс.

Х. Жер м ә селесі. Жерге ал ғ аш қ ы кезекте батыр ғ ы хали қ орналастырылу ғ а ж ә не балда ғ ы уа қ быта қ ыр ғ издар біржела орналастырилип бол ғ наша, қ ыр ғ из ө лкесіне сырттан ә келіп қ оныстендыру то қ та тылу ғ а тиіс. Қ оныстендырылмай бос жат қ ан ж ә не босап қ ал ғ ан учаскелер батыр ғ ы хали ққ а берілсін. Жерді пайдалану норма сын жер ал қ аптар-ны ң сапасын ж ә не ауыл шаруашили ғ ы жеріні ң құ романны қ рай жергілікті жер комитеттері белгілейді, ал жерге орналастырыл ғ аннан кейін ал ғ ан арты қ жер жергілікті ө зін- ө зі бас қ ару оргпандар-ны ң (земстволар) қ ор-на т ү седі. Хали қ ты ң к ө бею шамасына ( ө суіне) қ рай атал ғ ан жер қ ор-нан жерсіз немесе жері аз атырау қ тар ғ а жер беріледі.

Ә.Б ө кейханов бас қ ар ғ ан қ аза қ зиялилары 1905 жили кадеттер ү лгісіндегі қ аза қ ты ң ұ ялеты қ саяси партия сын құ ру ғ а ә рэкет уужаса ғ панда оны ң ХХ ғ асырды ң басында ғ ы Қ аза қ стенды буржуазияли қ қ атынастар ғ а бейімдеуге жетекшілік уужасайтын ұ ялеты қ -либералды қ типтегі ұ тым құ руды ойластырды. Ал Ә.Б ө кейханов пен оны ң серіктестеріні ң жилдарда ғ ы к ө з қ тарас эволюциясы 1917 жил ғ ы шілдеде ұ ялеты қ -демократияли қ ма қ сайт-м ү дделерді к ө здейтін Алаш саяси партия сын құ ру ғ а алип келеді. «Алаш» шин м ә ніндегі д ә ст ү рлі саяси партия болип қ алиптасып ү лгермегеніне, іс ж ү зінде саяси ұ тым ретінде қ о ғ анды қ қ оз ғ алис д ә режесінен ә деттегі партия ғ а ө ту «кезе ң ін» бастан кешьірген ө тпелі саяси ұ тым бол ғ аннына қ арамастан, қ о ғ анды қ -саяси ө мірге араласа баста ғ ан кезден т ү бірлі екі ұ ялеты қ ма қ сайты – қ аза қ хал қ ын отарли қ езгіден құ т қ аруды ж ә не қ аза қ қ о ғ амины ң ө ркениетті елдер қ атар-на жеткізуді ө зіне басты нысанна етіп белгіледі.

Осы негізгі ма қ старды ж ә не олардан туындайтын бас қ а да ә леуметтік- саяси міндеттерді шешьуді Алаш басшили ғ ы эволюцияли қ реформа желимен ж ү зиге асыруды к ө здеді. Ө здеріні ң алдына ел та ғ дыр-на байланнысты, елдегі билік ж ү йесіне байланнысты ма қ сайт қ ойды, елдікке ұ мтылды. Біра қ, б ұ л ма қ стар-на жете алмай, алаш зиялилары, интелегенциялары сол желда құ рбан балды. Алаш партия сссссыны ң ә р м ү шесі қ удаланнып, атылды. Тек сауса қ пен саннарли қ б ө лігі ғ анна қ ашип құ тылды. Ә йтсе де, «Алаш» партиясы ж ә не оны ң айбарли қ айраткерлері ел тарихынан ү лкен ор-н алип, хали қ ты ң ж ү регіне елдікке денег сенім мен ү міт ұ ялаты. Сол аумали-т ө кпелі қ ара т ү нек кезе ң де с ә уледей жар қ ырап ши ққ ан Алаш партия сссссыны ң та ғ дыры осылай ая қ таллоды. «Алаш» партиясы қ аза қ хал қ ымизда т ұңғ ыш ұ ялеты қ -демократияли қ партия болип таблады. «Алаш» партия сссссыны ң құ рыл ғ аннына 2007 жили 90 жил толды. Ж ә не де б ү гінгі та ң да ғ асырлар боты а ң са ғ ан т ә уелсіздікке қ ол жеткізген қ аза қ хал қ ы ү лкен тарихи сынны ң алдында т ұ р. Ол – аталаннымиз а ң са ғ ан осы т ә уелсіздігімізді баянды эту, мемлекеттігімізді ә лемні ң дамы ғ ан елдерімен те ң естіру, қ ыр ғ ын-с ү ргінді, қ орли қ - зомбили қ ты басынан аз кешьпеген хали қ ты ба қ ытты эту, б ү гінгі елде ж ү ріп жат қ ан реформаланды ң н ә тижесін, рахатын сезіндіру.