Семей мемлекеттік медицина университеті Ғ билими менеджменттегі к ө шбасшили қ, билік ж ә не бас қ ару т ү сініктері. Бас қ ару стиль дері. Орсында ғ ан: Какимова А.Ж 528 – топ Тексерген: Базарбек Ж.Б

Нары қ нак ғ дайсында жеке ж ə не мемлекеттік к ə сіпорсында ғ ы экономикали қ қ изметтегі адамдарды ң ма қ сайты бізге белгілі, ол табыс. Ж ə не сонимен қ атар ма ң езды болип сол табысты д ұ рысьь пайдалану болип табылады. Жа ң а бас қ ару ж ү йесі бірінші болип батиста, е ң бірінші А Қ Ш-та менеджмент атаусын альп д ү ниже ү зілік саясайтта ке ң інен қ олданныла баста ты. Менеджмент таза прогматикали қ т ү сінікте ол – ал ғ а қ ой ғ ан ма қ сайт қ а жену ү шін е ң бекті, интелекті, бас қ а адамдарды ң іс ə рекетін пайдалану.

Менеджмент – қ изметті ң, ол ə рт ү рлі нак ғ да-да к ə сіпорсынды д ұ рысьь бас қ ару, ол америкали қ тарды ң айтусынша ұ дым денег ма ғ сына ғ а альп каледі. Сонимен қ атар менеджмент б ұ л функцияны орсындау ү шін білімді қ ажет етеді. Менеджментті ң к ө рнекті теоретигі М.П. Фоллет «... ө нерді адамдар ар қ или алу ғ а болатсынсын анны қ даты». Оны ң менеджментке денег к ө з қ расы мы на принциптен ту ғ ан, адам ғ а ж ү рген ортасы ə сер етеді, б ұ ны менеджер білуі қ ажет. В.В. Леонтьев «менеджмент – ол фирманны, компанияны бас қ ару ү шін керекті ə дістер, принциптер, қ араннакттар іс ə рекеттерді ң жисынты ғ ы» деп есептейді. Осы айтыл ғ андорра менеджмент ұ жимды бас қ пруды қ арастырады. Біз менеджментті ң адамдарды бас қ ару екенін нак қ сы білеміз. В Хойер: «менеджмент – ол жекеменшік к ə сіпорсынды арнайы бас қ ару» деп накзады. Б ұғ ан мысал ретінде ə рт ү рлі ұ жим дар, басшили қ тар, ə рт ү рлі клуб тар ж ə не к ə сіпорсындарды алу ғ а болады. Қ андрей ұ жим болмаса да ө зіні ң жеке менеджменті болу керек. Менеджментті ə рт ү рлі ə дістерді ң жисынты ғ ы деп қ арастыру ғ а болады. Осилар ар қ или ұ дымны ң ма қ сайты анны қ тальп, орсындаллоды.

Батыс экономикада менеджмент на қ ты шарт пен ма қ сайт ар қ или орсындаллоды. Менеджмент – ə р адам ортассына те ң к ө терілу. Е ң бекті б ө лу, к ə сіпорсынны ң ə рт ү рлі сфера ссын құ ру барли қ ұ дымда қ ажет. Ə рт ү рлі тарихи шарттарда ол ə рт ү рлі болады, ж ə не дифференциали ғ имен ерекшеленеді. Ə рине бас қ арусиз, т ə ртіпсіз, ұ дымшилды қ сиз, ортанны ң бір-біріне денег қ атсынассиз, ешьь қ андрей ұ дым болмайды.

К ө шбас шины ң міндеттері: ұ жимны ң эталон ғ а нак қ сын т ә ртібін (тілектестік, накуапкершілік, ө зара н ә тожелі е ң бек) ж ә не ұ жимны ң кале ң сіз т ә ртіп т ү рлерін орнадаты ж ә не қ олдайды (мысали, агрессияли қ, б ө лектину, торты су). торты ң ә р м ү шесіне ба ғ бере отырып, б ұ йры қ мен емс, с ө збен немсе дене қ имилимен торты ң ә р м ү шесін ұ жимны ң эталонды қ т ә ртібін қ абылдау ғ а м ә жб ү р етеді. К ө ш бас қ арушсыны ң екі поляры қ т ү рін б ө ліп қ арау ғ а болады: іскер – м ә селе шешььуде ө з қ олина алтсын ж ә не білімді, накн нак қ ты хабарли. сезімтал лидер ұ жимны ң қөң іл-к ү йін реттеу функция ссын қ олина аллоды.

Жетекшіні ң ж ұ мыс стилі – бас қ ару процесінде жетекшімен қ олданнылатсын ж ə не оны ң іс- ə рекеттеріне адамдарды ң қ атсынас ерекшеліктерін анны қ таты н қ айталаннатсын ə діс пен бас қ арушили қ ə сер эту т ə сілдеріні ң жисынты ғ ы. Бас қ а нак ғ сынан, б ұ л ə леуметтік-саяси, ə леуметтік- экономикали қ, ə леуметтік-психологияли қ қ атсынастарды ң адамдармен жетекшілік эту процесіндегі жеке т ү рдегі іске асуры форматы. Жетекшілікті ң стилінде жетекшіні ң ішкі м ə дениеті, білімі, т ə жірибесі к ө рініс тамады. Жетекшілік стилі ұ жимны ң психологияли қ климаты на елеулі ə сер етеді. Стиль жетекшіні ң жеке т ұ л ғ асимен ты ғ из байланныста тіпті оны кей кезде бас қ арушили қ қ изметті ң накзуы» деп те атайды.

Жетекшілік стиліні ң бірнешьье класификациясы бар. Бірінші ж ə не к ө бірек белгілі классификация – б ұ л авторитарли, либералды, демократияли қ стиль дер. Авторитарли (директивали) стиль жетекшіні ң ролін сыра пайдаланумен байланнысты. Билікті ң портали қ тандырылуимен, приверженностью к единоначалию сипатталлоды. Жетекшілікті ң б ұ л стилінде қ оластанда ғ ыларды ң бастамасы мен ө з болусын шектейтін сыра талап қ оюшили қ сипаттас. Жетекшілік т ү сінік беру ə дістері, падымдаумен емс, к ү штеу ə дістерімен іске асырылады. Ө кінішке қ рай, қ азіргі заман ғ ы накс басшиларды ң к ө пшілігі посилай ойлайды ж ə не ө ткен стильді та ң дайды. Б ұ л стиль ү клен біліктілі қ изметкерлер ұ жимсында т ө мен н ə тоже береді.

Либералды қ стиль бас шины ң ө зіне ба ғ сыныштыларды ң ж ұ мыскина араласпауимен сипатталлоды, орсындаушиларды ң тапсырманны орсындама ғ анны ү шін накуапкершлікті талап етпейді, ж ұ мыссын бетімен жіберген, ө зіне накуапкершілік ар қ слайды. Кейде б ұ л стиль бос белбеулік деп аталлоды. Демократияли қ стиль ұ жимда ғ ы серіктестік қ атсынастармен, ба ғ сыныштыларды ұ жимны ң негізгі қ измет ба ғ тары бойсынша шешььімдерді тал қ была у ғ а ж ə не дайсындау ғ а тартумен, құқ ы қ тар мен міндеттерді ө зара б ө лісумен, қ абылдан ғ ан шешььімдерді орсында ғ ан кездегі ба ғ сыныштыларды ң дербестігі мен бастамашилды ғ сын дамытумен, ө зара ба қ была уды ке ң ейтумен сипатталлоды. Басшсыны ң стильімен ж ұ мосты жетілдіруге болады. Жа қ сы басши – нак қ сы психолог. Огайо ж ə не Мичиганна университеттерінде (А Қ Ш) ж ү ргізілген зерттеулер басшили қ стилін анны қ труды ң матрицали қ ə дісін наксау ғ а ə келді ж. Р. Блейк пен Дж. С. Моутон накса ғ ан 66 басшили қ стиль деріні ң матрицасы бас қ ару ғ а екі қ атсынасты ң ə р т ү рлі комбинациялрасыны ң ө зара ү йлесуін береді: адамдар ғ а қ ам қ орли қ пен ж ə не ө ндіріс ү рдісіне к ү ш сала отырып басшили қ наксау. Матрица денегіміз – ə р қ айсыссын 9 б ө лікке б ө лген 2 шкаланны ң қ иилисуы болип табылады. Тігінен ұ жимды бас қ труда ғ ы адамдар ғ а қ ам қ орли қ д ə режесі, ал к ө лдене ң інен ө ндірістік ү рдіске басшили қ наксау д ə режесі қ ойылады. Барли ғ ы 81 ұ стан (9 х 9), я ғ ни бас қ ару стиліні ң 81 н ұ с қ асы алинады.

Компанияны бас қ ару кезінде мінез- құ ли қ н ұ с қ аулрасыны ң ə р қ айсыссын атал ғ ан матрицадан алин ғ ан кез келгенімен салистыру ғ а болады. Р. Блейк пен Дж С. Моутон матрицанны ң 5 шеткі ж ə не не ғұ рлим т ə н ұ стансын сипатдаты. 1. Авторитарли қ басшили қ. Б ұ л ұ стан басшисы ө ндіріс турали қ ам қ орли қ болип табылатсын ж ə не ешьь қ андрей ə леуметтік қ изметті м ү лдем ж ү зиге асырмайтсын менеджерлерге т ə н. Олар қ изметті накнама н ə тоже деп танниды.Оларды ң есептеуінше, бас қ ару шешььімдеріні ң запасы ол қ абылда ғ ан ба ғ сыныштыларды ң қ а ты суд ə режесіне т ə уелді емс. Оссындай менеджерлерге т ə н о ң белгіне же ғ ары накуапкершілік де ң гейі, е ң бек қ орли қ, ұ дымдастырушили қ драсын, зайаткерлік т ə н. Біра қ м ұ ндай басшилар мен ба ғ сынушилар рассында ү немі қ аши қ ты қ са қ таллоды, тікалей байланныс пен ө зара т ү сіністік жиі қ алис қ аллоды, торты қ т ə ртіпті ң қ анна ғ аттаннарли қ де ң гейі ғ анна са қ таллоды Ə леуметтік басшили қ (либералды қ стиль). Б ұ л ұ стан ө з ба ғ сыныштылрасына айры қ ша назар аударатсын басшилар ғ а т ə н. М ұ ндай менеджерлер табыс негізін ұ жимда ғ ы сенім, ө зара т ү сіністік ұ стану деп саннайды.

3. Ө ндірістік- ə леуметтік бас қ ару (ымырашилды қ стиль). Б ұ л ұ стан адамдар турали қ ам қ орли қ ты қ ты ө ндіріс турали қ ам қ орли қ пен ү йлестіре білетін басши ғ ы т ə н. М ұ ндай менеджерді ң есептеуінше, барли қ нак ғ да-да ымыра-нак қ сы шешььім, ол н ə тожелі бас қ ару ғ а негіз. Шешььім қ абылдау ү рдісіне ба қ была у наксау ө ндіріс ү рдісіндегі ба қ была уды ж ү зиге асуры ғ а ж ұ мысшалар ү шін ө тема қ ы болип табылады. М ұ ндай белгілерді ң басшиларды ң о ң белгісі т ұ ра қ тыла қ, баста ғ ан ісіне құ лшсыныс, ойлауды ң стандарты қ емстігі, ал ғ а басушили қ к ө з қ ареста. Біра қ, ө кінішке қ рай, к ө з қ арестады ң ал ғ а басушили ғ ы бас қ ару стиліні ң ө зіне тікалей аз тараллоды. 4. Қ арападым басшили қ немсе «ж ұ места ғ ы демалис» ( ұ дымшилды қ ты б ұ зу, берекені кетіру: барли ғ сын уыстан ши ғ арап алу). Б ұ л ұ стан ө зіні ң ба ғ сыныштылрасына да, ө ндірістік ү рдіске де сал қ сын, сил ғ орт қ райтсын басши ғ а т ə н. Оны ң есептеуінше, 67 бас қ аруши ү немі сорттай сарапшсыны ң немсе мамоны ң ж ə рдеміне ж ү гіреді. Ол, б ə рінен б ұ рсын, « ө з портфелі мен креслоссыны ң са қ таушисы» ғ анна.

5. Ə міршіл басшили қ немсе «бетпе-бет» басшили қ «демократы қ, м ұ ратшилды қ стиль). Б ұ л ұ стан адамдар мен ө ндіріске ұқ ыптили қ пен қ райтсын басши ғ а т ə н. Ол ə леуметтік саясайт салассында да, ө ндірісте де к ү штеуге тырысььады. Басшили қ стиль деріні ң матрицасы басшили қ стиль дерін зерттеуге не ғұ рлим таннымал қ атсынас болип табылады. Ол басши ғ а ө з ұ стансын ба ғ алау ғ а ерекше м ү мкіндік береді. Менеджментті ң ə р циклі ө зіндік білім мен қ абілетті, мінезін талап ететін белгіленген бас қ арушили қ м ə нін талап етеді. Оссындай на қ ты р ө лдерге ареал ғ ан барли қ м ə ліметтерге не басшилар ə р т ү рлі архетипті құ райды. Бірінші архетип – жетекші, екіншісі – ə кім, ү шіншісі – жеспарши, т ө ртіншісі – к ə сіпкер. Жетекші шешььімдерді ж ү зиге асуры ү рдісіне ө з м ə нін ойнайды. М ұ нда адамдармен қ арым- қ атсынас наксау қ абілеті, ə р адамны ң қ арымсын тану қ абілеті ж ə не оны толи қ пайдалану ғ а қ изы ғ ушили ғ сын ба ғ алау ерекше.

Ғ илим басши ж ә не лидер денег ұ жим ғ а шекера қ ряды, бipa қ қ арама- қ расы қ оймайды, себебі оларды ң рассында ұқ саз белгілері бар: басши мен лидер ұ жим қ изметін ү йлестіру poлiн ат қ арады, тек басши ә кімшілік, за ң дили қ ө кілетті ң негізінде ат қ арады, ал лидер жеке ө зіні ң бастамасы ар қ ассында басши мен лидер ұ жимда ғ ы ә леуметтік ы қ палин ә р т ү рлі желмен ж ү зиге сырады. басши мен лидер рассында ғ ы қ атсынас реттеленіп, субординацияны ұ стал ғ ан болуы керек. Лидерді ң ерекше қ асиеттеріні ң бipi: қ исынды ққ а т ө зімді болу ұ жимны ң лада ғ ы ма қ сайтсын т ү city мейірбан, ізетті парасайтты болу.

Демократияли қ стиль: шешььім қ абылдауды ң алдсында ба ғ сыныштыларимен а қ ылдасады ба ғ сыныштылрасына тапсырманны ұ ссынады накуапкершшілігі ө зіне берілген ө кілеттікпен тарадаты ба ғ сыныштылрасыны ң сынтассын қ олдау icкep, білімдi мамандарды та ң дайды ү здіксіз ө зіні ң білімін толи қ тырып отырады ба ғ сыныштыларимен ара қ атсынаста болуды нак қ сы к ө реді саннали т ә ртіптi нак қ тайды.

Либеральды стиль: басшидан же ғ арыдан накрли қ к ү теді немсе ке ң есті ң шешььім к ү теді. ба ғ сыныштылрасына тапсырманны бергенде ө тінеді. ө зінен бар накуапкершілігін альп тастайды. кадрларды та ң даумен ш ұғ ылданбайды ө зіні ң білімін толи қ тырып отырады ба ғ сыныштыларимен ө зара қ атсынас қ а бармайды ж ұ мса қ формальды т ә ртіпті қ олдайды. Авториталды стиль: м ә селені жеке ө зі шешььеді команда береді, б ұ йырады, накрли қ береді накуапкершілікті ө зіне аллоды немсе ба ғ сыныштылрасына саллоды сынталандыруды толи қ басып тастайды билікті мамандорран қ ор қ ады накн нак қ ты білімді қ изметкерлерімен алша қ, ар қ атсынаста болмайды қ атал т ә ртіпті қ олдайды накзанны негізгі ә діс ретінде қ олдайды, тандаули адамдарды тек мейрамдарда мада қ тайды.

Жалпы менеджмент салассынан қ арестаса қ, Дуглас Макгрегор орсындаушсыны ң қ изметін тладап, бас қ аруши орсындаушсыны ң қ оз ғ алиссын анны қ таты н параметрлерді ба қ была у ғ а болатсынсын анны қ тайды: ба ғ сынуши алтсын тапсырмалар; орсындал ғ ан тапсырманны ң запасы; тапсырманны алу уа қ ыты; тапсырманны орсындауды к ү тетін уа қ ыт; тапсырманны орсындау ғ а қ ажетті құ рладар; ба ғ сынуши ж ұ мыс істейтін ұ жим; ба ғ сынушимен алин ғ ан н ұ с қ аулар; брасынушиларды ң міндетті орсындай алтсында қ трасына к ө зін жеткізу; брасынушсыны ң табысты ж ұ мысы ү шін сыйа қ ы беруге к ө зін жеткізу; істелінген ж ұ мысы ү шін сыйа қ ы к ө лемі; ж ұ мыспен байланнысты м ә селелер ше ң беріне ба ғ сынушсыны тарту де ң гейі.

1958 ж. Шварцты ң Мичиган университетінде ж ү ргізген зерттеуінде 142 м ұғ аліміні ң 22-сі (15%) «байланныстыруши» м ə нін ат қ аратсынды ғ ы ай қ сындалды. Олар т ү рлі к ө лемдегі 29 ж ұ мыс тобсын байланныстырды. к ө птеген зерттеулерге ұ дымны ң 5–20% дейін м ү шелері «байланныстырушилар» м ə нін ат қ аратсындар болип ши қ ты. Ж ү йедегі «байланныстырушиларды ң » на қ ты санны мен пайизы зерттеу барысььсында ғ ы қ аралтсын м ə селелерді ң сипаты сия қ ты факторсына байланнысты. Ұ дымда ғ ы т ұ л ғ аарали қ ж ү йені ң н ə тожелі ж ұ мыс істеуін қ амтамасиз ететін портали қ фигура болатсынды қ тан с ө зсіз «байланныстыруши» р ө лдеріні ң т ə жірибелік ма ң изы бар. «Байланныстырушилар» ұ дымда стратегияли қ органдорра отырады. 95 Олар не формальды а қ параттарды ң алмасусын тездетеді, не таршили қ «байланныстырушилары» м ə нін формальды т ү рде енгізу тиіс.

«Бікерлер к ө шбасшисы» (лидер) – бас қ а т ұ л ғ аларды ө зі қ ала ғ ан ба ғ ыт қ а б ұ руши ж ə не қ а ғ идалар ғ а формальсиз т ү рде бай қ атпай ы қ пал ете алтсын т ұ л ғ а. «Бікерлер к ө шбасшисы» атаусын ал ғ аш рет П. Лазарсфельд а қ парат а ғ сыны қ айнар к ө зден бас қ алар ар қ или ө зі кімге таратуды д ұ рысьь к ө рген «бікерлер к ө шбасшиссына» қ рай баратсын ү лгіні ң б ө лігі ретінде енгізді. «Бікерлер к ө шбасшилары» ө з ұ дымсында аз болса да рассында салма ғ ы бар қ изметтерді ат қ арап ы қ палды беделге ие болады. Олар ұ дымны ң барли қ м ү шелеріне д ұ рысьь т ə лім-т ə рбиені ң ү лгісі ретінде к ө рсетіледі ж ə не де сорт қ ы а қ паратты қ қ айнар к ө здеріне жел тамады, ал тікалей міндеті топтар мен сорт қ ы орта рассында ғ ы байланнысты қ амтамасиз эту.

«Бікерлер к ө шбасшилрасын» зерттеу к ө п нак ғ да-да мы нандрей қ асиеттерін б ө ліп қ арастыру ғ а м ү мкіндік береді: сорт қ ы а қ парат к ө здеріні ң компоненттерімен жиі араласу, желин қ уушилар ү шін же ң іл ө здері бас қ аратсын топтрасыны ң ережелерді қ ата ң са қ таушили ғ ы: к ө птеген ұ дымдарда бікерлер к ө шбасшили ғ ы же ғ ары басшили қ та ғ ы т ұ л ғ алар ғ а ғ анна т ə н емс, сондай- а қ иерархияли қ т ұ л ғ ада алса қ қ арападым ж ұ мысши қ изметіндегі ресми емс к ө шбасшилар да ж ұ мысши топ м ү шелеріні ң жемісті е ң бек этуіне брасынша ы қ пал ете аллоды.

Космополит» – бас қ алар ғ а қ ара ғ анда ж ү йені ң сорт қ ы ортасимен жиі араласайтсын т ұ л ғ а ө зін сорт қ ы орта ғ а аши қ псын деп ойлайтсын ə рбір ұ дым бірнешьье «космополиттерді» ү стануы керек. К ө птеген ж ү йелерде «космополиттер» иерархияли қ басплада қ т ұ р ғ ыссында же ғ ар ғ ы орсындарды иеленеді. Іскерлік желсапар ғ а жиі ши ғ атсын ж ə не сорт қ ы ұ дымдарды ң бас қ а да байланныстрасын падаланнатсын басшилар сорт қ ы а қ парат к ө здерінен де нак ң а идеялар алу ғ а м ү мкіндік бар. Ортамен байланнысусыны ң т ə сілі б ө лігі макроде ң гейде нактыр, себебі олар істі ң қ ыр-сырсына енбесе де. Сорт қ ы ортанны ң ө згерістері накйли а қ парат жинайды. Ұ дымды қ иерархияда т ө менгі де ң гейдегі т ұ л ғ алар сорт қ ы ортада ғ ы ө згерістерді ң операцияли қ аспектілерімен ж ұ мыс істегендіктен ара-т ұ ра «космополит» қ изметін ат қ ара аллоды. Осилайша т ө менгі б ө лімдегі ж ұ мысшилар тікалей сайтып алушилардан т ү скен материал ж ə не отсындармен, ө ндіріс накйли а қ паратпен қ арым- қ атсынас наксайды. Оларды ң «космополитизмі» к ү нделікті іс- ə рекетке негізделген сипатта болады. Белгілі ма ғ сынада «космополиттер» нак ң а идеяларды ж ү йеге т ү сіретін «к ү зетшілерге» ұқ сайды. Жо ғ ар ғ ы 96 де ң гейдегі «космополиттерге» секерлік желсапарлар, сорт қ ы ортадан т ү скен корреспонденцияларды о қ у, т ү рлі ұ лтты қ ж ə не хали қ арали қ жиналистар ғ а қ атысу мен ұ дымдар ғ а м ү ше болу, ж ұ мыс орнсын та ң дауда ғ ы еркінді сия қ ты сипаттар т ə н. Оларды ң мысали болусына, университет профессорлары, сауда агенттері, министрлер т.с.с. табылады.

Рахымбаев А.Б., Сабатаева Б.О., Бельгибаев А. Қ Алматы – 2006 ж Қ олданныл ғ ан ә дебиеттер: