Батыс Алтай қорығы

Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы Құрылған жилы:1992 жилдың шілденің 3 Координаттары: 50°2200 с. е. 83°5700 ш. б. (G)(O) Көлемі: га

Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының орналасқан жері Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөлігінде Шығыс Қазақстан облысыныңРиддер (Лениногор), Зырян, Глубокое (Орталық кеңсе-үй-жайы Глубокое ауданының Риддер қаласында орналасқан) аудандарының аумағында Поперечное ауылының оңтүстік-шығысында табиғатты пайдаланудан алынып қойылған жерлерде орналасқан. Батыс Алтай қорығының аудандастырылуы Оңтүстік-Cібір тауелдерінің Алтай провинция сына жатады. Қорықтың ландшафтық кешеніне Иванов (2800 м), Холзун (2500 м), Көксін (2300 м), Тигирецк (2300 м), Линейск (1600 м), Уба (2067 м), Үлбі (2000 м) жоталарының таулы жер бедерлерінің бөлігі қосылады.

Қорықтың өсімдіктер әлемі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлер Қорықтың ландшафты - таулы- тайгалы сипота болады және қара топырақты, күңгірт қылқанды тайга, субальпілік, альпілік, егістік белдемдер кіреді. Ормандар түзілімдердің 3 сыныбына жатады: жапырақты, күлгртқылқанды, ақшыл қылқанды ормандар. Жапырақты ормандар ағашы кесілген жерлер мен өртеңдерде қалыптасады. Ақшыл қылқанды ормандар үзік-үзік болып негізінен құрғақ беткейлерде кездеседі. Қорық аумағына күңгіртқылқанды тайга тән.

Қорықтың өсімдіктер әлемі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлер Қорықта 800 түрден аса өсімдік өседі. Оның ішінен 45 түр - бұл сирек кездесетін, құрып бара жатқан және жергілікті түр, ал мы на 16 түр Қазақстан Республикасының Қызыл кітаб ына енгізілгендер: 1. Сібір қандығы 2. Сафлор тәрізді рапонтикум 3. Ұсақ торты жука 4. Ірі гүлді шолпанкебіс 5. Нағыз шолпанкебіс 6. Телпек сүйсін 7. Алтай рауғашы 8. Алтай гимноспермиумы 9. Қызғылт семізот 10. Алтай суықшөбі 11. Алтай қасқыржидегі 12. Қылтанды дәлен 13..Еуропа форма ноты 14. Су қазанақ 15. Ұсақ жемісті мүкжидек 16. Таңдамалы плаун (сушырмауық)

Сібір қандығы Сібір қандығы (лат. Erythronium sibiricum) – лалагүлдер тұқымдасының қандық туысына жататын ең бір әдемі гүлдейтін көктем флорасының өкілі. Қазақстанда таралуы Алтай тауы мен Шығыс Қазақстан облысымен шектелген. Жапырақты және қылқанжапырақты ормандарда, алиса таулардан орманның жоғарғы шекарасына дейін (теңіз деңгейінен 2400 м). Жер асты бөлігі нәзік, ақ цилиндр формулы, пиязшығы (ұзындығы 5-6 см), сабағы жұқа, биіктігі гүлмен қоса есептегенде см шамасында. Жапырағының барлығы екіден, қарама-қарсы орналасқан, кең қандауырша пішінді, күңгірт жасыл, көптеген мрамор тәрізді күрең дақты, гүлдері дара, иілген, жапырақшалары артқа қайырылған. Аталықтары жақсы ерекшеленеді, ашық сары, ұзын тозаңдарымен. Тұманды күндері және салқын түсүден гүлсерігінің жапырақтары иіледі. Осындай жолмен тозаңды суланудан қорғайды. Қандық өсу ортезы на байланысты сәуірдің соңынан шілденің басы на дейін гүлдейді. Кейде ол 1 минута 100 гүлдеген түр бір үлкен бір алқап құрады. Гүлдерінің түсі жилдам ауысып отрады – өте күңгірттен, ашық күлгін кейде таза ақ түске. Гүлдеу мерзімі аяқталған соң сабақ жапырылып қалады, жеміс (дөңгеленген қорапша) қақырайды да бір наше ондаған тұқым жерге шашылады. Тұқымды құмырсқалар таратады. Қандық арте көктемдегі омарталық өсімдік (1 га 45 кг өнім береді) рейтінде және сәндік өсімдік жоғары бағаланады. Пиязшықтары маринадталған және қайнатылған түрде жеуге жарамды. Халықтық медицинада жиі қолданылады қан аздықты, жүйке жүйелерін емдейді.

Тышқандар Тышқандар (лат. Mus) - ұсақ кеміргіштер тұқымдасы. Дене ұзындығы 12,5 см дейін, құйрығы, 10,5 см. Тышқандардың пайда болған жері негізінен – Азия, кейбір түрлері бүкіл дүниежүзіне таралған. Африкада (Сахараны есептемегенде), Евразияда, Малай архипелагының кейбір аралдарында, Филипинде 40 түрі таралған. Бір қатар түрлері - синантропы. ТМД-да, космополотитті синантропы 1 түрі, үй тышқаны, жабайы табиғатта үнемі өмір сүрейтін 2-3 түрі бар. Дәнді дақылдармен, астықпен, тамырлармен, жидектермен, шөппен және басқа да жәндіктермен қоректенеді, түнде белсенді Оңтүстік аудандарда және үйлерде жил бойы көбейе береді. Сань шұғыл ауытқуы мүмкін.[1] Егеуқұйрықтар мен тышқандарды бөлу шартты және тышқандардың көлеміне негізделген.[2]. Басқа тұқымдастарға жататын кейбір тышқандарды (мысалы, бұғы тышқан, Қалталы сегіргіш) да ешқандай ғылыми негіздемесіз тышқандар деп атайды. Залал келтіруі мүмкін, бірақ көбі зиянсыз. Көптеген жыртқыш аңдардың олжасы болып табылады. Ақ зертхана тышқаны – үй тышқанының түрі.

Бұлғын Бұлғын (лат. Martes zibellina) – сусарлар тұқымдасының сусарлар туысына жататын жыртқыш сүтқоректі аң. Дене тұрқы 40 – 55 см, құйрығы – 20 см- дей, салмағы 0,4 – 1,6 кг. Қазақстанда Алтайдың қылқан жапырақты ормандарында кездеседі. Құлақ қалқаны жалпақ, дөңгеленген ұшы үшбұрышты. Денесіндегі жүндері қалың қою жібектей, түсі – бурыл, сарғыш, қара қоңыр, алқымында кішкене ақшыл дағы болады. Сирағы қысқа, қимылы икемді келеді. Ұсақ жәндіктермен, самырсын жаңғағымен, жидекпен қоректенеді. Кейде жабайы бал арасының балын да жейді. Шыршалы, майқарағайлы ормандардағы ағаш діңдері мента с қуыстарды мекендейді. Мекендейтін жерлерінен көп ұзамайды, азығы азайған жилдары орманның бір жерінен екінші жеріне қоныс аударады. Табиғи жағдайда 1 жил 3 айда жыныстық жағынан жетіледі. Бұлар 2 рейт (наурыз – маусымда және тамыз – қарашада) түлейді. Бұлғын маусым – тамызда шағылысып, 245 – 300 күннен кейін наурыздың аяғында, 2 – 6 соқыр күшіктен туады. Күшіктерінің салмағы 30 г-дай, дене тұрқы 11 – 12 см. 30 – 36 күнде олардың көздері ашылып, тістері шыға бастарды, ал 3,5 айда тұрақты тістері қалыптасады. Бұлғын – терісі өте бағалы аң. Терісінен бас киім тігіледі.[2]

Алтай шақылдағы Алтай шақылдағы - Қазақстандағы қоянтәрізділер отряды, шақылдақтар тұқымдасындағы бес түрдің бірі (денесінің ұзындығы 25 см, салмағы 250 г). Басқа шақылдақтар сияқты қысқа шөп үйіп, қор жинайды, сондықтан бұларды кей кезде пішен салғыштар деп те атайды. Алтай шақылдағының аяғы қысқа, қысқа дөңгеленген құлақтары және байқалмайтын құйрығы болады. Дене бітімі тышқандікіне өте ұсас. Басқа шақылдақтарға қарағанда ірілеу және табуны көбінесе қара немесе қоңыр түсті. Қазақстанда тек Алтайда, ірі тесты шөгінділерде мекендейді. Жыл бойы белсенді. Жаз мезгілінде қысқа азық жинайды. Қыста жажда дайындалған пішенмен қоректенеді. Сәуірде күйлейді. Жылына 2-4 ұрпақтан туып, бірнаше рейт көбейеді. Олар келер жилы ғана ересекке айналады. Шақылдақтың жабы - барлық сусарлар (бұлғын, сары күзен, сарғыш күзен, ақкіс, аққалақ және басқалар) және де күндізгі қанатты жыртқыштар мен жапалақтар.

Қара күзен Қара күзен - қара күзен өз тұқымы на ғана тип тес және қысқа сирақты ұзын денелі аң (норка). Осы белгісі бойынша сібір күзенінен (колонок) өзгешеленіп, күзенге жақындас келеді. Еркектерінің дене ұзындығы см, құйрығы см, құлағының биіктігі 2,0-2,5 см, салмағы 850 грам дай. Ұрғашы қара күзеннің мөлшері біршама төмендеу. Терісі қара-сұр-коңыр, не болмаса сарғылт-коңыр түстес келеді. Дербес аң шаруашылығында өсіруге тиімді аңдар түрі.

Алтын тамыр Алтын тамыр немесе Қызғылт семізот (лат. Rhodiola rosea) ірі әрі жукан тамары бар, жасаңшөп тұқымдасының семізот туысына жататын көп жилдық, шөп тексте, өте бағалы дәрілік өсімдік. Кейбір тамарының салмағы 900 грамға дейін жетеді. Тамырының сырт жағы алтын түстес сары да, ішкі жағы ақ түсті, кепкен кезде тамарының сынған жері ашық қызыл түсті болады. Тамырының сыртқы қабығын пышақпен ептеп аршыса мұрынға аңқыған кош иіс келеді, ал сыртқы қабықтан кейінгі қабық лимон сияқты сары түсті болады. Бұл - тек алтын тамырға ғана тән қасиет.

Ғылыми зерттеулері Қазіргі кезде табиғат процестеріне ұзақ мерзімді қадағалау жүргізілуде - «Табиғат жилнамасы» жазылады. Қорықта 10 жил бойы табиғи кешендерге - компоненттерге түгендеу жүргізілмеген, қорықтың эталонды экологиялық жүйесі және шектес аумақтардағы ұқсастықтар анықталмаған. Қорықтың өсімдіктіктер мен жануарлар дүниесіне түгендеу жүргізілмеген, қорық аумағы мен оған шектес жатқан аудандардың генофонды мен экологиялық жүйесін сақтау мен қалпына келтіруге бағытталған ғылыми ұсыныстар әзірленбеген. Іс жүзінде қорықта тіркелген барлық ғылыми жұмыстарды Алтай ботаникалық бағының (Риддер қаласы) жетекші ғылыми қызметкері Юрий Андреевич Котухов істеген және Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының ғылым бөліміне тегін берілген.