Іван Якаўлевіч Навуменка нарадзіўся 16 лютага 1925 г. у мястэчку Васілевічы Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці ў сям'і робочего- чыгуначніка. Гэта даволі значный чыгуначны вузел на поўдні Беларусі. Свет складаўся для хлопчика з дзвюх частак: змрочнай і светлой. Змрочная – гэта суровы побыть, сваркі бацькоў з-за вечной нястачы. Светлая павлова жыцця была связана з частымі вандроўкамі ў лес па грибы і ягоды, на сенокос, на папас, са слуханнем музыкі природы, сузіраннем яе шматколернага ўбрання ў розныя поры году, з чытаннем кніжак.

Вайна пропала на заканчэнне школы. Іван Навуменка становіцца ўдзельнікам камсамольскага падполля, партизанам, разам з чырвонаармейцамі і сябрамі-партизанамі вызваляе мястэчка ад акупантаў, затем юнака мабілізуюць у армію. Ён складзе арміі ўдзельнічае ў баях на Карэльскім перашыйку, у вызваленні Прыбалтыкі, вазе на 1-м Украінскім франце. Гэтую сторонку біяграфіі ён покажу ў сваіх дворах: трэцяй частицы трылогіі – «Юнацтва», рамане «Смутак белых начэй», апавяданнях. Пасля дэмабілізацыі ў 1945 г. Іван Навуменка працаваў карэспандэнтам областной газеты «Бальшавік Палесся», а з 1951 г. – у рэспубліканскай газете «Звязда». Вучыўся на філалагічным факультэце Белдзяржуніверсітэта ў Мінску, а затем у аспірантуры пры БДУ, яркую закончыў у 1954 г.

па 1958 гг. I. Навуменка працаваў загадчикам рэдакцыі часопіса «Маладосць» г. пачынаецца яго педагагічная дзейнасць ён працуе старшим выкладчыкам, дацэнтам, а пасля абароны доктарскай дысертацыі (1969) прафесарам, загадчикам кафедры беларускай літаратуры БДУ ( ). Выкладанне ва ўніверсітэце своеасаблівае вяртанне пісьменніка ў часы студэнцкае маладосці, магчымасць дапоўніць, «амаладзіць» досвед уласнага студэнцтва, увасоблены ў шэрагу твораў ужо стадага празаіка. У 1972 г. І. Навуменку абіраюць членам-карэспандэнтам АН БССР, і з гэтага моменту центр ягонай дзейнасці пераносіцца ў беларускую Акадэмію. На працягу эмаль дзесяці год, з 1973 па 1982, ён узначальвае Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы. Двойчы, пачынаючы з 1982 г., абіраецца віцэ-прэзідэнтам Акадэміі навук. І. Навуменку было прысвоена звание заслуженного дзеяча навук Беларусі (1978), у 1980 г. яго абіраюць акадэмікам АН БССР, у 1995 г. яму прысвойваецца звание народного пісьменніка Рэспублікі Беларусь.

Першыя літаратурныя спробы І. Навуменкі належать дзіцячаму, юнацкому ўзросту, але як празаік ён пачынаў ва ўзросце трыццаці гадоў, маючы за плячыма і грунтоўны жыццёвы вопыт, і навыкі журналісцкай працы, і філалагічную адукацыю, а так сама пэўны вопыт навуковай творчасці. Пачаўшы як навеліст (першыя апавяданні пісьменнік апублікаваў у 1955 г.), Іван Навуменка да сёняшніх дзён захоўвае вернасць жанру «малой» прозы. Кніга за кнігай выходзяць зборнікі апавяданняў і аповесцей «Сямнаццатай вясной» (1957), «Хлопцы-равеснікі» (1958), «Верасы на выжарынах» (1960), «Бульба» (1964), «Таполі юнацтва (1966), «Вераніка» (1968), «Тая самая земля» (1971), «Падарожжа ў юнацтва» (1972), «Замець жаўталісця» (1977), «Пераломны ўзрост» (1986), «Водгулле далёкіх вёснаў» (1989).

Першае апавяданне I. Навуменкі зявілася ў 1955 г. у часопісе «Маладосць», за ім выйшлі кнігі «Сямнаццатай вясной» (1957), «Хлопцы-равеснікі» (1958), «Верасы на выжарынах» (1960). I радасць, і роспач, і горыч – усё мы знойдзем у ранніх дворах пісьменніка, яны зяўляюцца сінтэтычнымі і ў стылявых адносінах (лірызм спалучаецца з аўтабіяграфічнай фактаграфічнасцю, публіцыстычнасць і дыдактызм з маналагічнай спавядальнасцю, роздумам), і ў жанровым плане (іх можна назваць лірычнымі апавяданнямі, роздумнымі эссе, спавядальнымі маналогамі). Удзельнік войны з юнацкага ўзросту, Іван Навуменка адгукнуўся на яе і шырокімі ліра-эпічнымі палотнамі – раманамі «Сасна пры дарозе» (1962), «Вецер у соснах» (1967), «Сорак трэці» (1974). Гэта трылогія зявілася паводле ўспамінаў пра перажытае, складе на з запамінальных эпізодаў, прапушчаных праз свядомасць героя Міці Птаха і самого аўтара. Асноўная ідэя трылогіі – ухваленне велічнага подзвігу народа, які супрацьстаіць захопнікам у няроўнай барацьбе.

Большасць семнаццацігадовых герояў-летуценнікаў I. Навуменкі ўцягваюцца ў так званую «домашнюю войну» обо, па вырезу А. Адамовіча, «войну пад стрэхамі» змаганне на акупаванай тэрыторыі, у падполлі обо ў партызанскім атрадзе. Юнакі назвать не адразу адчуваюць, якім варожым пастухова робіцца іх асяроддзе. I.Навуменка звялікай псіхалагічнай дакладнасцю передаче нюансы, уласцівыя початку такого змагання. Учарашнія дзеці бяруцца за справу змагання, як за новую, захапляльную гульню, мала раздумваючы спочатку пра наступствы такой «гульні», пра фатальные страты.

Іван Навуменка зяўляецца буйным вучоным у галіне літаратуразнаўства, даследавання пытанняў гісторыі беларускай літаратуры. Яго літаратуразнаўчыя роботы адзначаны знакам пошуку і адкрыцця. Іван Навуменка – аўтар шэрагу навуковых манаграфій, зборнікаў артыкулаў, у ліку якіх З глыбіні жыцця (1960), Янка Купала. Духоўнае аблічча героя (1967), Якуб Колас. Духоўнае аблічча (1968), Кніга адкрывае свет (1978), Янка Купала (1980), Якуб Колас (1982), Элементы міфалогіі у паэзіі Янкі Купалы і Якуба Коласа (1988) і інш. Іван Навуменка глубока і грунтоўна асвоіў мастацкія міры Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, З. Бядулі, В. Дуніна-Марцінкевіча, У. Жылкі, І. Мележа, адкрыў вытокі купалаўскага і коласаўскага рамантызму, нашоў у іх ва ўсяленскім разладе, барацьбе добра і зла у свеце. Навуковая дзейнасць І. Навуменкі была достойна ацэнена прысуджэннем яму Дзяржаўнай прэміі БССР імя Якуба Коласа ў 1972 годзе, у 1980 годзе ён быў бараны акадэмікам Нацыянальнай акадэміі навук. Пад кіраўніцтвам І. Навуменкі былі падрыхтаваны акадэмічныя выданні История белоруской дооктябрьской литературы для рускамоўнага чытача. Вучоны прыняў самый актыўны ўдзел у падрыхтоўцы новой акадэмічнай «Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» у якасці навуковага рэдактара і аўтара шэрагу артыкулаў. Мастацкія і навуковыя адкрыцці Івана Якаўлевіча Навуменкі, талантлівага пісьменніка і вучонага, створаная ім літаратуразнаўчая школа значная узбагаціла беларускую літаратуру і культуру.