B a k ı D ö v l ə t U n i v e r s i t e t i Q r u p H a c ı y e v a Ü l k ə r Elmi Rəhbər : N.Ə Seyfullayeva

Coğrafi bilikl ə rin inkişafı

Dünya dedikdə nə başa düşürsünüz?

İlk coğrafi t ə s ə vvürl ə r İbtidai insanlar üçün yer anlayışı olmayıb,onlar yalnız ə traf al ə mi m ə hdud dair ə d ə tanıyırdılar. Yer haqqında ə n q ə dim fikirl ə r babill ə r ə m ə xsusdur. Onlarin fikrinc ə onlar özl ə ri m ə rk ə zd ə,başqaları is ə göyün üst v ə ya Yerin alt qatlarında yaşayırlar. Dörd c ə h ə t v ə h ə r c ə h ə td ə bir dünyanın mövcud olması fikiri eradan ə vv ə l şumerl ə r ə m ə xsus olmuşdur.

Şumerl ə r ə gör ə m ə rk ə zd ə Kiçik Asiya yarımadası, onun ə trafında Qara, Egey v ə Aralıq d ə nizl ə ri yerl ə şir. Q ə dim zamanlarda insanlar Dünyanın öküz, ə jdaha v ə başqa canlılar üstünd ə dayandığını güman ed ə rdil ə r. Zaman keçdikc ə d ə nizçiliyin inkişafı n ə tic ə sind ə Yerin formasına aid fikirl ə r d ə formalaşırdı.

Coğrafi fikirl ə rin inkişafinda ə saslı dönüş Eratosfen ə m ə xsusdur. İlk d ə f ə olaraq o Yerin kür ə formasında olmasına ə saslanaraq, onun ölçül ə rini hesablamağa c ə hd etmiş v ə ilk x ə rit ə ni t ə rtib etmişdir.

Eratosfenin x ə rit ə si Eratosfenin x ə rit ə sind ə Yer 3 quru sah ə d ə n ibar ə tdir: 1.Şimali Afrika (Liviya) 2.Avropa 3.Ş ə rqd ə skifl ə rin yaşadığı Asiya

Bizim eranın II ə srind ə Klavdi Ptlomeyin t ə rtib etdiyi x ə rit ə d ə ilk d ə f ə olaraq meridian v ə paralell ə rd ə n istifad ə olunmuş v ə yerin ə yriliyi y ə ni ker ə ş ə killi olması n ə z ə r ə alınmışdır.

K.Ptolomeyin x ə rit ə si

1689 – cu ild ə ç ə kilmiş Dünya x ə rit ə si

Coğrafiyanın inkişafında s ə yyah v ə coğrafiyaşünasların rolu İlk coğrafişünaslar d ə nizçil ə r v ə s ə yyahlar olmuşlar. Onlar dünya v ə ayrı ayrı ölk ə l ə r haqqında insanlar da t ə s ə vvürl ə r yaratmışlar Coğrafi k ə şfl ə r ə sas ə n XV ə srd ə n başlayır.

Köhn ə v ə Yeni Dünya Anlayışı. Bu anlayışlar XV ə sr ə d ə k olmamışdır. Yeni Dünya dedikd ə Q ə rb yarımkür ə sind ə Amerika qit ə si n ə z ə rd ə tutulur. Köhn ə Dünyada, yaxud Avropanın şimalında yaşamış vikinql ə r h ə l ə X – XI ə srl ə rd ə Atlantik okeanını üz ə r ə k Amerikanın şimal – ş ə rq sahill ə rin ə q ə d ə r g ə lmişl ə r. Lakin sonralar bu ə laq ə unudulmuşdur.

Yeni Dünya

Amerikanını k ə şfi ispan s ə yyahı Xristofor Kolumbun adı il ə bağlıdır. O, 1492 – ci ild ə Hindistana d ə niz yolu axtarmaq m ə qs ə dil ə s ə f ə r ə çıxır. Onlar q ə rbd ə torpaq görürl ə r v ə oranı Vest (q ə rb) Hind adaları, yerli ə halini hindular adlandırırlar.Onlar güman edirdil ə r ki,q ə rb ə üzm ə kl ə Hindistana g ə lib çıxıblar.

X. Kolumbun s ə yah ə t g ə misi (Santa Maria )

Sizc ə Kolumbun s ə hvi n ə d ə idi?

Amerikanı k ə şf ed ə n Kolumb olsada, onun adı oraya daha sonra s ə yah ə t ed ə n (1498-ci ild ə ) bu torpaqların müst ə qil materik olduğunu sübut ed ə n x ə rit ə şünas Ameriqo de Vespuççinin adı il ə bağlıdır.

Hindistana d ə niz yolu Hindistana d ə niz yolunu 1498 – ci ild ə portuqaliyalı s ə yyah Vasqo de Qamaya n ə sib olmuşdur.Onun g ə misi Afrika sahill ə ri boyu üz ə r ə k Hindistana g ə lib çıxmışdır.

İlk Dünya s ə yah ə ti İlk dünya s ə yah ə ti ispan s ə yyahı Fernan Magellanın adı il ə bağlıdır.O 1519-cu ild ə 265 n ə f ə rl ə g ə mi s ə yah ə tin ə çıxdı.)nlar Atlantik okeanı il ə Amerika sahill ə ri boyu c ə nuba doğru üzmüş,sonralar onun adı il ə adlandırılan Magellan boğazından keç ə r ə k Sakit okeana çıxmışlar ci ild ə 18 n ə f ə rl ə geri qayıdıblar,lakin Magellan s ə f ə r zamanı ölmüşdür.

Magellanın v ə onun komandasının s ə yah ə ti XVI ə srin ə n mühüm hadis ə si olub,coğrafiya elmin ə iki böyük töhv ə verdi: 1)Yerin f ə rziyy ə l ə rin ə ə saslanan kür ə formasında olması fikri t ə sdiq olundu. 2)Vahid Dünya okeanının olması sübüta yetirildi.

C ə nub materikl ə rin k ə şfi C ə nub yarımkür ə sind ə qurunun olması haqqında XVII ə srd ə s ə yyahlar arasında ə sas mübahis ə doğran m ə s ə l ə idi. XVII ə srd ə hollandlar (V.Yanson, A.Tasman) Avstraliyanı k ə şf etdil ə r. C. Kuk ilk d ə f ə olaraq Avstraliyanın müst ə qil materik olduğunu sübut etmişdir.

Antraktidanı ilk d ə f ə 1819 – 1821 – ci ild ə F. Bellinshauzen v ə M. Lazarev k ə şf etmişdir.

Coğrafiya elminin inkişafında türk xalqlarının xidm ə tl ə ri H ə l ə q ə dim dövrl ə d ə türk xalqları insan ayağı d ə ym ə y ə n, ç ə tin keçil ə n ə razil ə r ə gedir v ə oranı m ə nims ə yirdil ə r. B ə zi m ə nb ə l ə r ə gör ə, h ə l ə 30 min il bundan ə vv ə l M ə rk ə zi Asiyanın q ə dim xalqlarının (prototürkl ə r) quru yolla Şmali Amerikaya keçm ə si t ə sdiql ə nir. Özb ə k alimi Ə l – Biruninin Yerin ölçül ə rin ə dair hesablamaları v ə t ə rtib etdiyi ilk qlobus o dövrd ə elmin ə n nailiyy ə ti sayılırdı.

XVI ə srd ə Atlantik okeanın ş ə rq sahill ə rinin dövr üçün mük ə mm ə l x ə rit ə sini t ə rtib ed ə n görk ə mli türk s ə yyahı Pri R ə isin adını ç ə km ə m ə k mümkün deyil.

Araşdırmalar nəticəsində Yerin müasir xəritəsi dəqiq tərtib edilmişdır.

Yer haqqında coğrafi bilikl ə rin inkişafını 4 m ə rh ə l ə y ə bölürl ə r: Coğrafi bilikl ə rin inkişaf m ə rh ə l ə l ə ri 1.İbtidai t ə s ə vvürl ə r dövrü- insanlar Yerin dördkünc v ə ya dair ə vi müst ə vi olduğunu düşünürdül ə r. 2.Orta ə srl ə r dövrü- insanlar kiçik yelk ə nli g ə mil ə rl ə s ə f ə r ə çıxıb,k ə narlarda başqa torpaqların olmasına inanırdılar. 3.Böyük coğrafi k ə şfl ə r dövrü- iri g ə mil ə rl ə s ə f ə r ə çıxan s ə yyahlar, coğrafiyaşünaslar v ə s Yerin bütün hiss ə l ə rinink ə şf edib, öyr ə nirdil ə r. 4.Müasir dövr- t ə yyar ə, kosmik v ə buzqıran g ə mil ə rin köm ə yil ə atmosfer,suyun dibi v ə Yerd ə baş ver ə n bütün hadis ə l ə r d ə rind ə n öyr ə nilir.

M ə tnd ə s ə hvl ə ri tapın İlk coğrafiyaşünasları s ə yyahlari, d ə nizçil ə ri,tacirl ə ri saymaq olar. Q ə dim dövrün coğrafiyası haqqında Eratosfen,Ptlomey, N.Tusi v ə s veribl ə r. Coğrafiya terminini ilk d ə f ə K.Ptlomey işl ə tmişdir.İlk qlobusu b.e. ə III ə srd ə K. Malosski t ə rtib etmişdir. İlk d ə f ə paralel v ə merdianlardan Eratosfen istifad ə etmişdir – ci ild ə Hindistana d ə niz yolunu Vasqo de Qama k ə şf etmişdir.İLk dünya s ə yah ə ti XVI-XVII ə srl ə rd ə olmuşdur. Bu dünya s ə yah ə ti coğrafiya elmin ə böyük töhv ə l ə r vermişdir. XVII ə srd ə A.Tasman Avstraliyanı k ə şf etmiş v ə onu müst ə qil materik adlandırmışdır.Coğrafi bilik v ə t ə s ə vvürl ə r 3 dövr ə ayrılır. Pri Reis dünyanın x ə rit ə sini t ə rtib etmişdir.

Uyğun cavabı tapın ci ild ə 2.İlk coğrafiya kitabının mü ə llifi 3.Avstraliyanı k ə şf ed ə n 4.Dünya s ə yah ə ti 5.Orta ə srl ə r dövrü 6.F.Bellinshauzen v ə M.Lazarev 7.Coğrafiya 8.Amerikanın v ə Hindistana d ə niz yolunun k ə şfi a)Eratosfen b)Vahid Dünya okeanı sübut olması c)Antraktidanın k ə şf edilm ə si d)Yeri t ə svir edir ə m e)V-XIV ə srl ə r f)Magellanın s ə yah ə ti g)1498 –ci il h)A. Tasman

1.Q ə dim x ə rit ə l ə rd ə hansı quru sah ə si t ə svir olunmamışdır? A) Şimali Afrika B) Q ə rbi Asiya C) C ə nubi Amerika D) C ə nubi Avropa 2. İlk coğrafiya x ə rit ə sinin mü ə llifi kimdir? A) Eratosfen B) K. Ptolemey C) C. Kuk D) A. Tasman 3. İlk dünya s ə yah ə ti hansı ill ə rd ə yerin ə yetirilmişdir? A) B) C) D) Atlantik okeanın ş ə rq sahill ə rinin x ə rit ə sini ilk d ə f ə t ə rtib ed ə n türk d ə nizçisi kimdir? A) Y. H ə m ə vi B) Ə. Bakuvi C) N. Tusi D) P. R ə is 5. Ferman Magellanın s ə yah ə ti coğrafiya elmin ə hansı töhf ə ni verdi? A) Amerika k ə şf olundu. B) Antarktida k ə şf olundu. C) Yerin kür ə ş ə klind ə olması fikri ə yani sübut edildi. D) Avstraliya materiki k ə şf olundu.

Cavablar 1.N.Tusi, K. Ptlomey, Eratosfen, 1492 – ci il, XVI – XVII, müst ə qil materik, 3, dünya x ə rit ə si 2.1-f, 2-a, 3-h, 4-b, 5-e, 6-c, 7-d, 8-g 3.1 – c, 2 – a, 3- b, 4 – d, 5- c

Ş ə kild ə gördüyünüz obyekt haqqında n ə bilirsiz?