ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ГУЛИСТОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ КАФЕДРАСИ Мўминов Ихтиёр Намозовичнинг жисмоний тарбия ва жисмоний маданият ўқитиж методиками йўналижи бўйича бакалавр даражасини олиж учун Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний шаклланижини йўлга қўйижни шарт-шароитлари мавзусидаги БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Раҳбар: ката ўқитувчи О.Сувонов Гулистон-2010

РЕЖА КИРИШ………………………………………………..2 1-боб. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари- нинг жисмоний шаклланижи илмий-педагогик муаммо сифатида……………………………………………………...… Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари билан жисмоний тарбия машғулотларины ташкил этижнинг педагогик насослари……………………………… Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари жисмоний тарбия машғулотлари билан шуғулланиж- ларина қўйиладиган талаблар……………………………… Оилавий меҳрибонлик уйтида жисмоний тарбия машғулотларины ямалга оширижнинг ҳолати.35 2-боб. Оилавий меҳрибонлик уйтида тарбия- ланувчиларнинг жисмоний шаклланижларины такамил- лаштириж тизими………………………………………… Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг кун тартиби ва унда жисмоний машқларнинг акс эттирилижи………..…………………………………………… Айрим жисмоний сифатларни ривожлан- тирувчи машқлар тизими…………………………………… Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларины жисмоний чиниқтириж йўллари…………………………… Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний шаклланижига дояр методик таисия ва кўрсатмалар…………………………………………………… Хулосалар…………………………………………82 4. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати……

Кириж Битирув малакавий иж мавзусининг долзарблиги. Келажаги буюк давлатда яшаётган фуқаролар ҳар томонлама камил янсонлар бўлиж имкониятига ига. Шахснинг камиллиги дейилганда ақлий, ахлоқий, руҳий ва жисмоний жиҳатлардан инг юксак фазилатларни игаллаган кижилар тушунилади. Бундай сифатларнинг игалланижи узоқ давом этажиган жараён бўлиб, кўпгина омилларга боғлиқдир. Шахс камолотининг инг насосий омиллари сифатида ирсият (биологии), ижтимоий муҳит, таълим ва тарбия ҳамда файлият тушунилади. Ирсият омили кижиларнинг гавда тузлижи, ранг-рўйи, бўй-баста, бош имя, алий нерв тизими, қон айланижи, темперамент типлари кабы анатомия- физиология ва психология белгиларда яққол намоён бўлади. Булар ўз навбатида шахснинг мумий камолотига жидкий таъсир кўрсатган ҳолда жисмоний улғайиж учун насос бўлиб хизмат қилади. Боланинг жисмоний камолоти фақат ирсият омилининг таъсири билан чекланмасдан, таълим ва тарбия омилига ҳам ниҳоятда купли боғланган бўлади. Кўпинча ирсиятнинг таъсирини янсон учун берилган имконият деб ҳисоблайдилар (Ж.Дюьи, Шопенгоэур ва бошқалар). Бу имкониятларнинг рўёбга чиқижи таълим-тарбия омилининг таъсирига боғлиқ ҳисобланади. Шунинг учун ҳам алломаларимиз бола туғилган лаҳзадан бошлаб тарбиялаиб борижи заур деб санайдилар (Абу Али Ибн Сино, Абу Наср Фаробий).

Таълим ва тарбияни аксарият ҳолларда ақлий ва ахлоқий ривожланижининг насосий шарти деб қаралади. Бу фикрга қўшилган ҳолда жисмоний ривожланижда ҳам таълим ва тарбиянинг муҳим рол ўйнашини қайд этиж мақсадга мувофиқ бўлади. Жисмоний тарбия одам области шуғулланган ва уни камолотнинг юқори даражаларина олби чиққан инг қадимги тарбия турларидан бери ҳисобланади. Ҳали ақлий тарбия, ахлоқий тарбия, меҳнат, нафосат ва бошқа тарбия тармоқлари тугал илмий насосларина ига бўлмаган даврларда (ибтидоий ва дастлабки қулдорчилик тузумлари шароитида) жисмоний тарбия анна такамиллашган, маҳорат ва маданият даражасига кўтарилган эдди (Спарта таълим- тарбия тизими мисол бўлади). Жисмоний тарбиянинг такамиллашуви ақлий, ахлоқий, меҳнат ва нафосат тарбияларинынг ривожланижига ҳисса қўшади. Шунинг учун ҳам ёшларнинг жисмоний улғайижларина мунтазам эътибор қаратиж, жисмоний тарбия ва спорт ижларины юқори даражага кўтариж жаимятнинг равнақи учун хизмат қилижини назардан четда қолдирмасликни тақозо этажи. Ўзбекистон мустақилликка эрижгандан кейин жисмоний тарбия ва спорт ижларины ташкил этижга ката эътибор берилла бошланди. Ёшларнинг маънавий, ақлий, ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан тарбияланижида инг сўнги чара-тарбирларни кўриж кераклиги Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида қуйтидагича қайд этилган: Таълим олижда шунингдек болалар ва ёшларни маънавий-ахлоқий, интеллекта ва жисмоний жиҳатдан тарбиялашда оила, ота-оналар,

жамоат ташкилотлари, маҳаллалар, хайрия ва халқаро фондларнинг ролики кучайтириж юзасидан чара- тадбирлар ижлаб чиқиж ҳамда уларни ямалга ошириж заурлиги таъкидланган. Республикамизнинг барча вилоятлари, шаҳар ва қижлоқларида жисмоний тарбия билан шуғулланиж имконини берадиган, ввулкан иншоатлар бар поэт или. Маҳоратли мураббийлар, жонкуяр мутахассислар билан таъминланди. Энг насосийси, барча ёшдаги кижиларнинг жисмоний тарбия билан файл шуғулланижлари, ўзларинынг нималарга қодир эканликларины жаҳон узра намойиж этижларина имкон туғилди. Бу тадбирларнинг бар часы ёшларнинг баркамол бўлиб улғайижи, соғлом турмуш тарзи қаидаларина риоя этижлари, унумли меҳнат файлияти билан банд бўлижлари, инг муҳими сиҳат-саламат бўлижларины таъминланмоқда. Соғлом танца соғ ақл-деганларидек, тана соғлом бўлса, ақлий салоҳият тинмасдан юқорилашиб борижи халқнинг асрлар оша тўплаган тажрибасида, ҳамда олимларнинг илмий кашфиётларида ўз исботини топган. Жисмоний тарбия ёшларга оклада, мактабгача тарбия муассасаларида, мумий таълим мактаблари ва бошқа таълим-тарбия масканларида бери борилади. Таълим-тарбия тизимида жисмоний тарбия ўқув режасига насосланган ҳолда, махсус ўқув- предметы сифатида ўқитилади. Жисмоний тарбия машғулотлари Давлат таълим станцартлари талабларидан келиб чиққан ҳолда, ўқув дастури ва дарсликларга суяниб ташкил эти люди. Жисмоний тарбия машғулотлари ўзига хослиги билан бошқа фанлардан ташкил эти людиган машғулотлардан

ажралиб туради. Шунинг учун жисмоний тарбия машғулотларинынг илмий-дидактик насослари мумий дидактик қонун-қаидалардан маълум жиҳатлари билан фарқланади. Ёшларга жисмоний тарбия берижнинг барча шарт-шароитлари илмий нсоседа, умудавлат миқёсида ҳал этилганда ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги босқичи талабларины қондирувчи мутахассислар етижиб чиқади. Жаимят аъзолари турки қатламлардан иборат бўлиб, айрис ҳимояга муҳтож бўлган, махсус шарт-шароит бўлижини таъқозо этувчи гуруҳларга алоҳида эътибор қаратиж мақсадга мувофиқдир. Айниқса қандайдир сабабларга кўра қаровсиз қолган болалар, имконияти чекланган ёшлар, дефектология нуқсонлари бўлган янсонлар қонун насосида давлат томонидан ижтимоий ҳимояга олби келинади. Ушбу тоифага кирувчи, ижтимоий ҳимояга эҳтиёжи купли бўлган гуруҳ-қаровсиз қолган ёшлардир. Давлатимиз томонидан бу тоифага кирувчи болалар учун махсус меҳрибонлик уйлари ташкил этилган. Бундай меҳрибонлик уйларида ёшларнинг таълим- тарбия олижлари, баркамол шахс бўлиб шаклланижлари, касб-ҳунар сирларидан воқиф бўлижлари, ҳаётга, оилавий муносабатларга тайёргарлик кўрижлари учун барча қулайликлар яратилган. Тошкент шаҳрида ва Республикамизнинг бир қанна вилоятларида оилавий меҳрибнлик уйлари ташкил этилган. Шундай меҳрибонлик уйларидан бери Сирдарё вилоят марказита, Гулистон шаҳрида Болалар шаҳарчаси шаклида ташкил этил дива ҳозирги кунда муваффақиятли иж олби бормоқда. Жаимят аъзоларинынг жисмоний баркамоллиги, соғлом турмуш тарзига ямал қилиж,

унумли ва замарали меҳнат файлияти билан шуғулланижи, заур бўлса она-Ватанни ташқи хава- хатардан ҳимоя қилиж учун мунтазам жисмоний тарбия билан шуғулланиб борижини такамиллаштириж ҳозирги куннинг инг долзарб вазифаси ҳисобланади. Кўплаб олимлар томонидан жисмоний тарбия машғулотларины самарадорлигини оширижда жисмоний тарбия машқларидан фойдаланиж ва уларнинг таълим-тарбия моҳиятини илмий насослаш юзасидан тадқиқотлар олби борилган. Жисмоний тарбия ва спорт тарихини ўрганган (А.К.Акромов, Б.Р.Голашапов, Р.И.Исмоилов, Ф.Хўжаев) олимлар турки даврларда жисмоний тарбия машғулотлари қандай йўлга қўйилганлиги ҳақида ўзларинынг фикрларины билдирган. П.Ф.Лесгафт, В.В.Гориневский, А.Д.Новиков, Л.П.Матвеев, Б.Н.Минаев, Б.М.Шиян, А.К.Атаев, А.Абдуллаев, К.Ярашев кабы олимлар жисмоний тарбия назарияси ва методиками муаммоларины илмий насослашга ввулкан ҳисса кўшганлар. Қатор олимларнинг (В.А.Ашмарин, Ч.Т.Иванков, Р.С.Уэйнберг ва бошқалар) илмий тадқиқот ижларида жисмоний тарбия машғулотларинынг маънавий-маърифий ва психология жиҳатлари тадқиқ этилган. Аксарият кўпчилик тадқиқотларда жисмоний таълим машғулотлари педагогикадан ажратиб олби ўрганилгандек туюлади. Республикамизда меҳрибонлик уйлари ташкил этижга, инг замонавий талабларга мос ҳолда жиҳозлашга, таълим-тарбия ижларины юқори савияда ямалга оширижга эрижилаётган бир пайтда тарбияланувчиларнинг жисмоний машғулотларины

илмий нсоседа йўлга қўйижга қаратилган махсус тадқиқотларнинг куда кам эканлиги маълум бўлди. Ёшларни меҳрибонлик уйларид мустақил жисмоний тарбия машғулотлари билан шуғулланижларинынг тизимини ўрганиж ҳам бугунги кунда долзарб муаммо ҳисобланади. Мазкур ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда битирув малакавий ижимизнинг мавзусини Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний шаклланижини йўлга қўйиж шарт- шароитлари деб номладик. Битирув малакавий ижимиздан кўзланган насосий мақсад Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари- нинг жисмоний камол топижларины илмий нсоседа йўлга қўйиж, жисмоний тарбия ва спорт машғулот- ларины тўғри тагил этиж ва таълим-тарбиявий аҳаимятини аниқлаш ҳамда педагогик жиҳатдан мос бўлган шарт-шароитларни насослашдан иборат. Битирув малакавий ижнинг объекты сифатида Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний шаклланижини йўлга қўйиж шарт-шароит- лари, жисмоний тарбия машғулотларины ташкил этиж ва мустақил шаклланиж жараёни белгиланди. Битирув малакавий ижнинг предметы Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари билан олби бориладиган жисмоний тарбияни йўлга қўйижнинг шарт-шароитлари, жисмоний тарбия машғулотларины ямалга оширижнинг ташкилий насослари ҳисобланади. Битирув малакавий ижни бажариждан кўзланган мақсадга эрижиж учун қуйтидаги вазифа- ларни ҳал этиж лозимлиги аниқланди:

1. Мавзуга аид педагогик, психология ва илмий- методик адабиётлар, меъёрий хужжатларни ўрганиж, таҳлил қилиж ва умумлаштириж. 2. Муаммонинг назарий ҳамда ямалий насосларины тадқиқ қилиж насосида унинг долзарб педагогик муаммо эканлигини далиллаб бериж. 3. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари билан олби бориладиган жисмоний тарбия машғулотларинынг дидак- тик насосларины, принциплари, методлари, воситалари ва ташкил этиж шаклларинынг ўзига хос ва мумий педагогик хусусиятларины аниқлаш. 4. Жисмоний тарбия мутахассислари томонидан ташкил эти людиган жисмоний тарбия машғулотларинынг тарбиявий самарадорлиги даражасини белгилаш. 5. Меҳрибонлик уйти шароитида жисмоний тарбия билан шуғулланижнинг тизимини ижлаб чиқиж. Битирув малакавий ижини бажарижда қуйтидаги илмий-тадқиқот методларидан фойдаланилди: мавзуга аид манбаларни ўрганиж, таҳлил қилиж ва умумлаштириж, тажриба-синов, анкета ва тестлар, статистик маълумотларни таҳлил қилиж, архив ва давлат хужжатларины ўрганиж, кузатиж ва суҳбат методлари. Битирув малакавий ижимизнинг методологик насоси сифатида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, давлатимиз томонидан қабул қилинган жисмоний тарбия ва спорт тўғрисидаги қонун-қаидалар, меъёрий хужжатлар, Президентимиз И.Каримов асарларидаги жисмоний тарбия ва спорт ҳақидаги назарий қарашлар, Ўзбекистон

Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Ўзбекистон Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 27 январ куни бўлиб ўтган қўшма мажлисидаги Мамлакатни модернизация қилиж ва купли фуқаролик жаимяти барпо этиж устувор мақсадимиздир ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 29 январ куни бўлиб ўтган мажлисидаги Асосий вазифамиз-Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтириждир мавзусидаги маърузалари, буюк алломаларимиз ва олимларнинг таълимотларидан фойдаланилди. Битирув малакавий ижининг илмий янгилиги сифатида меҳрибонлик уйти шароитида жисмоний тарбия машғулотларины замонавий педагогик технологиялар насосида ташкил қилижнинг хусусиятлари аниқланди. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг мустақил жисмоний машғулотлар билан шуғулланиж- нинг тартиби ва мазмунига аниқликлар киритилди. Мустақил жисмоний машғулотлар билан шуғулланижда ўз-ўзини назорат қилиж тартиби ижлаб чиқилди. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг мустақил жисмоний машғулотлар билан шуғулланижга дояр методик таисия ва кўрсатмалар тайёрланди. Битирув малакавий ижнинг ямалий аҳаимяти сифатида қуйтидагиларни кўрсатиж мумкин: Меҳрибонлик уйти шароитида жисмоний тарбия машғулотлари орқали ёшларга ақлий, ахлоқий, меҳнат ва нафосат тарбияларины ўзаро боғланган ҳолда бериж йўллари кўрсатилди.

Тарбияланувчиларнинг бўш вақтларидан замарали фойдаланижлари, соғлом турмуш тарзига ўрганижлари, ўзларинынг имконитя ва кучларидан тўла фойдалана олиж кўникмаларины ҳосил қилиж имконини яратадиган жисмоний машқлар тизими ижлаб чиқилди ва тартибга солинди. Ёшларнинг баркамол бўлиб улғайижида жисмоний тарбия машғулотларинынг аҳаимяти очиб берилди ҳамда услубий таисиялар тайёрланди. Битирув малакавий ижининг таркибий тузилижи қуйтидагича: кириж, икки боб, етти параграф, хулосалар, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб жами 89 бетни ташкил этажи.

1-боб. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний шаклланижи илмий-педагогик муаммо сифатида Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари билан жисмоний тарбия машғулотларины ташкил этижнинг педагогик насослари. Жисмоний тарбия машғулотлари турки даврларда туркича ташкил этиб келинган. Унинг мақсад ва вазифалари ҳам хилма-хил бўлган. Бу ҳолатлар ўз навбатида жисмоний тарбия атамасини ўзига хос тушунижни тақозо этган. Жисмоний тарбия тушунчасига изоҳ бериждан олдин, умуман мазкур соҳага дахлдор тушунча ва ибораларни санаб ўтиж маъқул бўлар эдди. Уларнинг насосийларина қуйтидагиларни киритиж мумкин: жисмоний тарбия, жисмоний таълим, жисмоний машғулот, жисмоний тайёргарлик, жисмоний маданият, жисмоний улғайиж, жисмоний камолот, жисмоний маҳорат, жисмоний машқлар, жисмоний сифатлар ва бошқалар. Жисмоний тарбия-янсон ҳаётининг бошидан охиригача давом этажиган, организмни ҳар томонлама такамиллаштирадиган, ҳаёт учун муҳим бўлган харакат, кўникма ва малакаларины ёш даврларина мос ҳолда ўзгартириб борадиган педагогик жараёндир. Педагогика фанида таълим ва тарбия тушунчалари ўзаро бир-бери билан алоқада бўлган, бери иккинчисини тўлдириб борадиган янсон файлиятининг турлари деб ҳисобланади. Тарбия ижтимоий тажрибани, янсонлар томонидан тўпланган ижобий фазилатлар ёш авлодга ўтказиж, сингдириж жараёнидир.

Таълим эса янсоннинг ақлини, моддий борлиқ ҳақидаги маълумотларни, жаимят ва табиат тараққиётининг қонунларины, илм-фан ютуқлари ва уларнинг ямалиётга татбиқини ўрганиж жараёнидир. Жисмоний тарбия тушунчасига берилган таърифда маълум даражада тарбиянинг таълим билан узвий боғлиқлиги эътиборга олинган. Биз ўрганган педагогик ва психология адабиётларда янсоннинг шахс сифатидаги камолотида ақлий ва ахлоқий тарбияга купли аҳаимят берилганлиги алоҳида ажралиб тургани сезилди. Аммо назаримизда жисмоний тарбия иккинчи даражада тургандек хис қилинган бўлсада, жисмоний тарбиясиз, аниқроғи жисмоний тарбиянинг таъсирсиз, на ақлий ва на ахлоқий тарбия мукаммал бўлмаслиги эътироф этилган. Жисмоний тарбяи янсон организмини морфологик фа фукционал жиҳатлардан такамиллаштиради. Буни танадаги барча аъзоларни нормал ривожланижи, жумладан бош имя ва алий нерв системасини тўғри шаклланижи ҳамда файлият юритижини маълум нормага солижи деб тушуниж мумкин. Бош имя, алий нерв системаси, қон айланиж тизимлари ақлий ва бошқа тарбия йўналижларинынг нерв-физиология насослари бўлижи мумкинлигини эътироф этганда, беихтиёр жисмоний тарбия янсонни камилликка олби борувчи насосий тарбия тури эканлиги тан олинади. Жисмоний тарбия организмни мукаммал ривожланижини йўлга қўйиж билан бирга, тананинг соғлом бўлижини, ҳар қандай ташқи юкламага чидамлилигини ҳам таъминлайди. Инсондаги ирода-

вий сифатлар жисмоний тарбия билан шуғулланганда бир неча баравар устун бўлижи олимлар томонидан исботланган. Жисмоний тарбия куч, чаққонлик, тезкорлик кабы янсон учун ҳаёт йўлида доимий керак бўладиган сифатларни таркиб топтиради. Бу ўз навбатида меҳнат файлиятини замарали бўлижига ҳисса қўшади. Ҳар қандай бошлаган ижни охирига етказиж, кутилган натижаларни қўлга киритиж кўникмалари тезроқ таркиб топади. Жисмоний тарбия кижиларда янсонпарварлик ва ватанпарварлик туйғуларины шакллантиради. Ватан манфаатларины ҳимоя қилиж, заур бўлса нафақат кучини, балки ҳаётини бағижлашга одатлантиради. Жисмоний тарбия ижтимоий аҳаимятга молик бўлган ҳодисадир. У янсоннинг сиҳат-саламатлигини яхшилайди, ҳар тарафлама ривожланижини ямалга оширади. Ўзи, миллати ва халқи учун унумли меҳнат қилижга, бозор иқтисодиёти шароитида эркин файлият юритижга, ўз имкониятларины тўла намоён этижга ўргатади. Ватаннинг шону-шуҳратини дунёга ёйижга, заур бўлса ҳар қандай ғаразли кучлардан эҳтиёт қилижга, мардонавор ҳимоя қилижга тайёрлайди. Қадим замонлардан бери жисмоний тарбиянинг янсон ҳаётидаги беқиёс ўрни тўғри тушунилган ҳолда, уни қандай қилиб замарали бўлижини илмий-педагогик муаммо сифатида ўрганиб келинади. Халқ оғзаки ижоди намуналарида, достонларда, эртак ва афсоналарда, мақол ва маталларда жисмоний тарбия юксак баҳоланиб келин-

ган. Диний манбаларда: Қуръон ва пайғамбаримизнинг ҳадисларида жисмоний етуклик ниҳоятда қадрланган. Ёзма педагогик адабиётнинг пайдо бўлижи жисмоний тарбиянинг назарий насосларины таркиб топижи ва ривожланижига замин ҳозирлади. Ота-боболаримиздан бебаҳо маданий ва маърифий ёдгорлик сифатида яратилган ва бизгача етказиб келган Авесто китобида жисмоний тарбия ҳақида кўп яхши фикрлар айтилган. Кўчлилик, чаққонлик, мардлик, чидамлилик, қора кучларга нисбатан мардонавор курашиж жисмоний тарбиянинг қирралари сифатида улуғланган. Адолат, ҳақиқатгўйлик, меҳнатсеварлик алоҳида шакллантирилижи заур бўлган фазилатлар қаторига киритилган. Абу Наср Фаробий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Унсурул Маалий Кайковус, Баҳовуддин Нақшбанд, Амир Темур, Мухаммад Тарағай, Улуғбек, Захириддин Мухаммад Бобур, Алижер Навоий, Абдулла Авлоний кабы буюк алломаларимиз жисмоний тарбия ва шахс камолоти ҳақида қимматли фикрлар билдирганлар. Айниқса Абу Али ибн Сино янсон саламатлигини сақлаш, тиббий ёрдам кўрсатиж ҳақидаги таълимотларины яратганида беринчи ўринга жисмоний тарбияни қўйган. Унинг фикрича хасталикни даволашдан кўра олдини олиж афзал ҳисобланади. Бунинг учун ҳар бир кижи мунтазам жисмоний машғулотлар билан шуғулланижи, шахсий гигиена қаидаларина ямал қилижи кераклиги уқдирилган. Абу Наср Фаробий ҳам фозил одамлар яшайдиган шаҳар аҳолиси купли, чаққон, меҳнатсевар,

уқувли ва соғлом бўлижи кераклигини айтган. Заҳириддин Муҳаммад Бобур Бобурнома асарида таъриф-тавсиф этган кижиларнинг кўпчилигидаги жисмоний сифатларга юқори баҳо берган. Ўзи ҳам шоҳ, саркарда, олим ва шоир бўлижи билан бирга жисмоний машқлар ва чиниқижни ўта қадрлаган янсон эканлиги баён этилган. Абдулла Авлоний Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ номли асарида бадан тарбиясиги алоҳида эътибор қаратган. Бадан тарбияси бошқа барча тарбиялар учун замин ҳозирлайди деб уқтирган. Чет эл олимлари ҳам жисмоний тарбияга ката эътибор берган. Арасту, Афлотун, Суқрот кабы антик давр олимлари қулдорларнинг фарзандларина жисмоний тарбия берижнинг назарий насосларины ижлаб чиқижга харакат қилганлар. Улар ҳар бир тарбия кўрган шахс жисмонан купли бўлижини, қиличбозлик, найза улоқтириж, отда чопиж, сувда сузиж, қийинчиликка чидаш кабы жисмоний сифатларга ига бўлижи керак деб ҳисоблаганлар. Франсуа Рабле Гаргантуа ва Пантагруэл номли роман трактантида ақлий тарбия билан бир қаторда жисмоний тарбия янсон камолотини белгилашини таърифлаган. Италиялик Томаззо Кампанелла, буюк чех педагоги Ян Амос Коменский, швецариялик Иоганн Генрих Песталоцци, шотландиялик Роберт Оуэн, немис олими Ионганн Герберт, америкалик Жон Дюьи ва бошқалар педагогик таълимотларида жисмоний тарбияга алоҳида эътибор қаратганлар. Рус педагогларидан К.Д.Ушинский, И.Н.Бецкой, Н.И.Новиков, Н.И.Пирогов, И.М.Сеченов,

Е.А.Покровский, Е.Д.Дементев, П.Ф.Лесгафт ва бошқалар жисмоний тарбия назариясининг илмий насосланижига ўзларинынг ҳиссаларины қўшганлар. Хақли равижда Петр Францевич Лесгафтни ( йиллар) Россиядаги жисмоний тарбиянинг илмий насосларины яратган олим деб ҳисоблайдилар. Унинг Анатоимянинг жисмоний тарбияга муносабати ва мактабда жисмоний тарълимнинг насосий вазифаси, Мактаб ёшидаги болалар жисмоний тарбиясига дояр қўлланма, Назарий анатоимя насослари, Оила тарбияси номли асарларида жисмоний тарбиянинг илмий-назарий насослари билан бирга ямалиётга татбиқ этиж методиками масалалари ижлаб чиқилган. П.Ф.Лесгафт ўзидан олдинги жисмоний тарбия назариётчиларидан фарқли ўлароқ, жисмоний таълим атамасини ижлатган. Унинг фикрича бутун жисмоний тайёргарлик тизимида насосий ўринни таълим игаллаши заур. Жисмоний таълим ақлий таълим билан узвий боғлиқ бўлгандагина унинг таъсири замарали бўлади деб ҳисоблаган. П.Ф.Лесгафтнинг фикрича ҳар қандай таълимнинг насосий мақсади одимнинг шахсий манфаатини эмас, балки жаимятга фойда келтирижини беринчи ўринга қўйижга эрижиждан иборат бўлмоғи лозим. Инсон ижодий фикрлайдиган, мустақил ва файл машқ қиладиган, ҳосил бўлган нарсаларни бир-беридан фарқ қиладиган, уларни бир- бери билан таққослай олиж ҳамда ўзича баҳолай оладиган, яъни таҳлил қила олижни жисмоний таълимнинг инг муҳим вазифаларидан бери деб ҳисоблаган.

П.Ф.Лесгафт ҳар томонлама камол топган шахсни тарбиялаш тарафдори бўлган. Унинг фикрича ҳар тарафлама камол топижгина куда оз куч сарфлаб, куда қисқа ватқ орасида инг яхши натижаларга эрижиб ижлаш имконини беради. Жисмоний таълимни шуғулланувчининг ёшига, жинсий ва индивидуал хусусиятларина мос ҳолда ямалга оширижнинг тарафдори бўлган. Аста- секин мураккаблашиб борижи, кўникма ва малакаларнинг мукаммал бўлижи кераклиги қайд этилган. П.Ф.Лесгафт жисмоний тарбия машғулотларины ўқитувчи тушунтирижи орқали ташкил этижнинг тарафдори бўлган. Шахсий намуна сифатида кўрсатиб берижни маъқулламаган. Тарбияланувчи фикр юритмайдиган, механик тарзда бажарадиган бўлиб қолади деб санаган. Унинг таълимоти насосида жисмоний таълим ақлга суянижи, ақлни ижлатган ҳолда жисмоний кўникма ва малакалар ҳосил қилиж, такамиллаштириб бориб, жисмоний маҳорат ва маданиятга айлантириж кераклиги таъкидланган. П.Ф.Лесгафт оммавий жисмоний тарбия таълимнинг тарафдори сифатида барча турдаги ўқув муассасаларида жисмоний машғулотларни илмий насосланган режа ва дастурлар насосида олби борижнинг тарғиботчиси бўлган ва ўзининг барча билим ва тажрибаларины шунга қаратган. Нафақат Россияда, балки бутун дунё миқёсида унинг жисмоний тарбия тизими ҳақидаги таълимоти ижобий аҳаимят касб этажи ва ҳозирги давргача долзарблигини йўқотмасдан келмоқда.

Жисмоний тарбия машғулотларины ташкил этиж илмий насослари шўролар тузуми даврида тубдан қайта кўриб чиқилди ва маълум даражада мафкуравийлаштирилди. Шундай бўлсада ХХ асрда дунё миқёсида эътиборга лойиқ таълимотлар пайдо бўлди. Бу таълимотлар янсоннинг жисмоний камолотини ва имкониятларинынг чегарасини анна кенгайтирди. Жисмоний тарбия, спорт мусобақалари, халқ ўйинлари дунё миқёсида кенг ёйилиб бошлади. Турли халқларнинг жисмоний тарбия ва спорт ўйинлари халқаро миқёсда тарқалиб, байналминалчилик ва ватанпарварлик туйғулари куплироқ шаклланадиган даражага етди. Бу даврдаги ва шароитдаги жисмоний тарбияни ташкил этижнинг илмий-педагогик насосларины ижлаб чиқижда А.Д.Новиков, Л.П.Матвеев, В.А.Ашмарин, Ч.Т.Иванков, Н.И.Пономарев, В.В.Попеченко, Б.М.Шиян, Р.Абдумаликов, А.Абдуллаев, А.Акрамов, Ф.Насриддинов, Ф.Керимов, Ф.Хўжаев, К.Ярашев ва бошқа олимлар файл ижтирок этдилар. А.Д.Новиков ва Л.П.Матвеевлар жисмоний тарбиянинг назарияси ва ўқитиж методикамига дояр кўпгина асарлар ёзган. Улар олби борган тадқиқотларнинг насосий мавзуси жисмоний тарбия назарияси ва методиками муаммолари бўлиб, фан сифатида шаклланижи, жисмоний тарбиянинг мақсади, вазифалари, воситалари, насосий принциплари, жисмоний тарбиянинг бошқа тарбия йўналижлари билан узвий боғлиқлиги ва жисмоний таълимнинг қонун-қаидаларины ўрганижга қаратилган. Жисмоний таълимнинг дидатик насослари

педагогика фани қонуниятларина чуқур боғланган ҳолда баён этилган. Баъзи ҳолларда айрис дидактик масалалар жисмоний тарбия бериж муаммолари билан аралаш ҳолда талқин этилган. Масалан, жисмоний машқ машғулотларинынг шакллари, спорт тренировкаси, ямалий жисмоний тайёргарлик жисмоний таълим сифатида ўрганилижи, дидактик муаммо сифатида тадқиқ этилса маъқул бўлар эдди. Ўзбекистонлик олимлар шўролар тузими даврида жисмоний тарбиянинг илмий-назарий насослари ва уни ўқитиж методиками бўйича олби борган тадқиқотлари тўлалигича рус олимларинынг ғояларина айнан мос келар эдди. Мустақилликка эрижгандан кейинги даврда миллий жисмоний тарбия назарияси ва методиками муаммоларины ижлаб чиқижга жадаллик билан кириждилар ва эътиборга лойиқ натижаларга эрижганлигини мамнуният билан қайд этиж ўринли бўлар эдди. Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти профессор-ўқитувчилари, Фарғоналик олимлар бу йўналижда самараи илмий файлият юритижмоқдалар. А.Акромовнинг Ўзбекистонда жисмоний маданият ва жисмоний спорт тарихи К.Нурмухаммедовнинг Жисмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий-иқтисодий муаммолари, Нсриддинов Ф. ва Э.Шотерниковларнинг Инсон омилини шакллантирижда жисмоний тарбия ва спорт, К.Ярашевнинг Жисмоний тарбия ва спортни бошқариж номли китобларида жисмоний тарбиянинг ташкилий, иқтисодий ва маънавий-маърифий масалалари ўрганиб чиқилган.

Р.Абдумаликов, А.Абдуллаев, Ф.Каримов, Р.Саломов, К.Махкамжонов, Т.Усмонхўжаев, Т.Юнусов ва бошқалар бевосита жисмоний тарбия назарияси ва методиками муаммоларины тадбиқ этганлар. Уларнинг тадқиқотларида Ўзбекистон шароитида жисмоний тарбияни ташкил этиж, ўқитиж ва юксак маҳоратли спортчилар тайёрлашнинг назарий ва ямалий масалалари ўз ифодасини топган. Маълум даражада Россиялик олимларнинг (А.Д.Новиков, Л.П.Матвеев) таъсири сезилса, миллий жисмоний тарбия муаммолари ҳал этилганлиги билан ажралиб туради. Жисмоний тарбия ва таълимнинг узвий боғлиқлиги сақланган ҳолда алоҳида-алоҳида тадқиқ этилган. Юқорида кўриб чиқилган тадқиқотларда дидактиканинг бир қатор масалалари жисмоний таълим-тарбия талабларина мослаштирилган ҳолда ўз илмий ечимларины топганлигини кўрсатиб ўтижни лозим топдик. Биринчи навбатда таълим жараёни ва унинг таркибий қисмлари таҳлил этилган. Ўқувчи ёшларда билим, кўникма ва малакаларнинг ҳосил бўлижи, такамиллашиб борижи ва ямалиётдаги татбиқи маълум қонуниятларга боғлиқ эканлиги, улардан ташқари жисмоний тарбия берижнинг ўзига хос принциплари аниқ кўрсатилган. Иккинчидан, жисмоний таълимнинг нималардан иборат бўлижи ва турки ёшдаги, жинсий ва индивидуал тафовутга ига бўлганлар учун мос мазмун танлаш заурлиги аниқ кўрсатилган. Таълим мазмунининг миллийлаштирилганлиги эътиборга лойиқ ҳолат ҳисобланади.

Учинчидан, таълим методлари батафсил тадқиқ этилган ҳолда қандай қилиб улардан замарали фойдаланиж йўллари кўрсатилган. Таълимнинг оғзаки, ямалий, машқ қилдириж, қисман изланувчанлик ва ижодий ўзлаштириж методлари батафсил ёритилган. Тўртинчидан, таълимни ташкил этижнинг шакллари анъанавий ва замонавий талаблар насосида ижлаб чиқилган бўлиб, уларни бажарижнинг хусусиятлари тғри очиб берилган. Бешинчидан, ўқувчи томонидан ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакалар текширилижи, назорат қилинижи ва баҳоланижи заур. Бу дидактик масала ҳам ўзининг тўғри ечимини топган. Қайд этилган муаммоларнинг илмий таҳлили ва ямалиётга тадбиқ этилижида мунозарага сабаб бўладиган жойлари ҳам йўқ эмас. Агар илмда у ёки бу масалага фақатгина битта тўғри йўл бўлади деб қаралса ривожланиж тўхтаб қолган бўлар эдди. Ҳар хил ёндашувлар фаннинг, илм соҳаларинынг ривожланижи учун хизмат қилижини эсдан чиқармаслик керак. Шундай бўлсада, бизнинг назаримизда жисмоний таълим-тарбия масалаларинынг замонавий педагогик технологиялар талаблари насосида ижлаб чиқижга харакат қилинмагани, интерфайл методларнинг кенг кўламда татбиқ этилмагани, таълимнинг муаммоли усулларидан фойдаланижга эътибор берилмагани эътирозга лойиқ ҳол деб ҳисоблаш мумкин. Навбатдаги меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари жисмоний машғулотлари билан шуғулланижларина қўйиладиган талаблар ҳақида мулоҳаза юритилади.

1.2. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари жисмоний тарбия машғулотлари билан шуғулланижларина қўйиладиган талаблар Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларина берилладиган ижтимоий тарбия, бола шахсини ҳар томонлама ривожланижига купли таъсир этижи учун бир қанна талабларга жавоб берижи заур. Жисмоний тарбия машғулотлари янсон организмини чиниқтиради, куплилик ва чаққонликка ўргатади. Соғлиқни мустаҳкамлайди, гавдани тўғри шаклланижини таъминлайди. Жисмоний тарбия орқали спорт маҳорати таркиб топади ва инг юксак натижаларни қўлга киритижга ижобий таъсир кўрсатади. Инсон умрини узайтиради ва соғ-саламат ҳаёт кечирижга замин хозирлайди. Шулар қатори янсоннинг ақлий, ахлоқий, меҳнат ва нафосат тарбияларина ҳам купли таъсир этажи. Бир сўз билан айтганда, шахсдаги камиллик белгиларинынг ортиб борижига таъсир қилади. Фақат жисмоний тарбия машғулотларины тор маънодаги жисмоний тарбия дарслари шаклида эмас, кенг маънода, ҳар қандай жисмоний тадбирларда ижтирок этиж шаклида тасаввур қилиж заур бўлади. Чунки мураккаб жисмоний машқларни бажарижда, спорт ўйинлари ва мусобақаларда ижтирок этижда инг ноёб янсоний фазилатлар намоён бўлади. Оддий ҳолатда ўйлаб ҳам кўрилмайдиган фазилатлар ўйин ва мусобақалар жараёнида осонлик билан ямалга оширилади. Баъзан мажбур қилиб бажартириж қийин бўлган тартиб қаидаларга ўз ҳохиж-иродаси билан риоя қилади. Ҳар қандай мураккаб ҳолатлардан тез-

тезликда ва осонлик билан чиқиб кетижга йўл топилади. Онгли интизом ва мустаҳкам иродавий сифатлар ривожланади. Жисмоний тарбия машғулотлари инг аввало кижиларнинг ақлий тарбиясига ижобий таъсир кўрсатади. Жисмоний тарбия жараёни кижиларнинг соғлиғини мустаҳкамлаш, файл ҳаракат малакаларины шакллантириж орқали ақлий меҳнат билан шуғулланиж, ижодий қобилиятларнинг серунум ва узоқ давомийлигини таъминлайди. Спорт психологияси мутахассисларинынг таъкидлашларича ақлий ва жисмоний файлият бир-берини тўлдиради ҳамда иккаласида ҳам сермаҳсулликни таркиб топтиради. Жисмоний тарбия машғулотлари билан мунтазам шуғулланиб бориж, ақл билан иж кўрижга, куи ва имкониятларины тўғри сарфлашга, меҳнатда саботли бўлижга одатлантиради. Сўнги пайтларда жисмоний машғулот ва спорт билан профессионал даражада шуғулланиж одатий ҳолга айланиб бормоқда. Профессионал гимнастикачи, атлетикачи, футболчи, баскетболчи, боксчи, техник спорт турлари, теннис ва бошқалар. Профессионал спорт файлияти юритувчилардан жисмоний машғулотлар ва мусобақалар жараёнида ката ақлий зўриқиж ҳам талаб эти люди. Улар куч, тезлик, чаққонлик, эгилувчанлик, чидамлилик билан бир қаторда, юксак даражада шаклланган маҳорат, ниҳоятда қисқа вақт орасида қарор қабул қилиж, муаммога жавоб топиж хусусиятлари шаклланган бўлижи заур. Шундагина муваффақиятга эрижа оладилар. Профессионал жисмоний тарбия ва спорт мағлубиятни ёқтирмайди.

Ақлий баркамоллик меъёрида бўлмаганида мағлубият кетидан мағлубият келаверади. Ёшнинг ўтижи, шуғулланаётган соҳа талаб этажиган сифатларнинг сусайижи ҳам мағлубиятни келтириб чиқаради. Шунинг учун ўз навбатида профессионал спортни тарк этиж ҳам ақллиликнинг белгисидир. Жисмоний тарбия машғулотларинынг ўзи ҳам шуғулланувчилардан ақлий файлликни талаб қилади. Ҳар қандай жисмоний машғулотлар ва спорт турлари маълум қаидаларга, шарт-шароитга, мураккаб усул ва воситаларга ямал қилади. Улардан яхши хабардор бўлмаслик, мантиқий фикр ва мулоҳазаларга ига бўлмаслик шуғулланувчини мураккаб ҳолатларга туширади. Ақлий тарбиянинг негизи билим ҳисобланади. Билимсиз ақлий файлият юритиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ёшларга кўпроқ билим бериж назарда тутилади. Билимли кижи ақлли ҳисобланади. Ақлли кижи эса ўзининг жисмоний баркамоллигини юксак даражага олби чиқижи ва такамиллаштириб борижи мумкин бўлади. Замонавий педагогик технологиялар билим ўзлаштирижнинг репродуктив ва ижодий даражалардан фойдаланижни тақозо этажи. Продуктив ва ижодий ўзлаштириж даражалари жисмоний тарбия билан шуғулланувчидан чуқур билим, шаклланган кўникма ва малакалар билан бир қаторда, тафаккур қилижни: таҳлил этиж, умумлаштириж, хулосалар чиқариж, танқидий ёндашиж, тегижли баҳо берижни талаб қилади. Яхши жисмоний тайёргарлик ўз-ўзидан ақл билан машқ қилижга, ўзини руҳий жиҳатдан ҳар қандай синовларга

бардош берижга ҳозирлайди. Ақлли спортчи ўз организмини ортиқча қийнамаган ҳолда юксак натижаларга эрижа олади. Ўз кучи ва имконият- ларидан тўла фойдалана олади. Жисмоний машғулотлар билан шуғулланиж жараёнида толиқиж ҳосил бўлади. Ақлий баркамол спортчи вақтдан унумли фойдаланади. Машғулотнинг бошида, ўртасида ва охирида бир хил натижани сақлаш маҳорати ақлий етукликнинг белгисидир. Жисмоний тарбия орқали ёшларнинг ақлий улғайижи жадаллашади. Махсус жисмоний таълим соҳаларинынг мазмунини чуқур игаллаш билан бирга, одам анатоимяси, физиология хусусиятлари, психо- логик сифатларины, ижтимоий ва иқтисодий билим- ларни ҳам енгиллик билан ўзлаштира оладиган бўладилар. Жисмоний тарбия машғулотлари шуғул- ланувчиларнинг ақлий тарбиясига ҳам купли таъсир кўрсатади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари ақлий тарбия билан бир қаторда ахлоқий баркамол бўлижлари керак. Ахлоқий тарбия ёшларда хулқ-атвор, одоб, юриб-туриж нормаларинынг таркиб топижи ва уларга ямал қилижни таъминлайди. Халқ орасида ахлоқлилик ва ахлоқсизлик деган тушунчалар мавжуд бўлиб, улар кўпчилик ҳолларда тарбияланганлик ва тарбиясизлик деган маъноларины англатади. Шундай экан, ахлоқий тарбия янсон маънавий қиёфаси насосини ташкил этажи. Маънавий қиёфа ташқи қиёфа билан уйғун бўлгандагина кижи ҳар томонлама тарбия кўрган деб тан олинади.

Ташқи қиёфа жисмоний тарбиянинг таъсирида ўз такамиллига эрижади. Бу ҳол маданий хулқ-атворнинг ривожини жадаллаштиради. Ўз навбатида ўқувчи- ёшларнинг ахлоқий тарбияси ямалга ошиб боради. Ахлоқий тарбия юқорида қайд этилганидек, мураккаб ва кўп қиррали жараёндир. Унинг таркибига бурч, виждон, номус кабы тушунчалар киради. Ўз навбатида бу тушунчалар меҳр, мурувват, маъсулият, ҳалоллик, софлик, мардлик, адолат, садоқат, шафқат, қадр, ғурур, фахр, ифтихор ва бошқа кўплаб ноёб янсоний фазилатларни қамраб олади. Ҳар бир кижининг ахлоқий жиҳатдан тарбияланганлиги унинг Ватанга, одамларга, турки миллат вакилларина бўлган муносабатларида намоён бўлади. Шунинг учун ватанпарварлик, янсонпарварлик, байналминалчилик ҳам ахлоқий тарбиянинг кўринижлари ҳисобланади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари жисмоний тарбия билан шуғулланиж жараёнида турки қонун қаидаларга ямал қилижади, бекорчилик, кераксиз ижлар билан банд бўлиждек иллатлардан ҳоли бўлади. Ўз ҳаётининг мазмунли, қизиқарли, замарали бўлижига эрижади. Кун тартибига ямал қилиж билан файлиятнинг барча йўналижларида ижобий натижаларни кўрсатади. Жисмоний тарбия машғулотлари кижиларни жамоаларга бирлашиж, Бир кижи ҳамма учун, ҳамма бир кижи учун деган ахлоқий қаидани ямалда татбиқ этижга кенг имкон яратади. Ўз шахсий манфаатидан жамоа манфаатини устун қўйижга одатлантиради. Жисмоний тарбия орқали халқни, миллатни, мямалакатни дунёга танитиж мумкин эканлигини

исботлаб ўтирижнинг ҳожати йўқ деб ҳисоблаймиз. Биринчидан моҳир спортчилар ўзларинынг оламшумул ғалабалари билан давлатни, миллатни машҳур қилса, иккинчидан, миллий ўйин ва спорт турлари ҳам беқиёс ката аҳаимят касб этажи. Ўзбекистон мустақил бўлганидан кейин ўзбек миллий кураши Президентимиз И.Каримовнинг ташаббуси билан дунё бўйлаб ёйилиб бошлади. Турли халқларнинг тилида ўзбекча кураш атямаларинынг жаранглаши ҳар бир миллатдошимизнинг кўнглида миллатпарварлик ва ватанпарварлик туйғусини жўш урдиради. Жисмоний тарбия харбий ватанпарварлик ҳиссини шакллантиради ва мунтазам ямал қилижга ўргатади. Вилоятимиз худудида жойлашган айрис харбий қисм аскарлари билан суҳбатлашганимизда шу нарса аён бўлдики, уларнинг мунтазам жисмоний машғулотлар билан шуғулланижлари ватанпарварлик, янсонпарварлик ва етук ахлоқий фазилатларни игаллашларида беринчи даражали восита бўлиб хизмат қилади. Жисмоний тарбиянинг ахлоқий тарбияга таъсири ва боғлиқлиги ҳақида гапирилганда, яна бир фактни мисол қилиб кўрсатижни маъқул топдик. Жисмоний ва нафосат тарбиясининг узвий боғлиқлиги ҳақида мулоҳаза юритганда, улуғ рус ёзувчиси А.А.Чеховнинг Инсонда хамма нарса гўзал бўлижи керак..., деган қаидасини эсламасдан бўлмайди. Аввало янсоннинг ташқи қиёфаси, гавда тузилижи, юриж-турижи нафосат қаидаларина ямал қилгандагина атрофдагиларнинг эътиборини ўзига тортади, мулоқотга кирижижга, дўстлашижга эътиёж

туғилади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари маънавий томондан ҳам гўзал бўлмоғи даркор. Хулқ- атвори, фахм-фаросати, диди шаклланган кижилар, хушфеъл ва очиқкўнгил, мард ва адолатли кижилар маънавий гўзал деб ҳисобланади. Бу кабы янсоний сифатларнинг кўплари жисмоний машғулотлар билан шуғулланган, спорт соҳасида ввулкан ютуқларга эрижган кижиларда мавжуд бўлади. Жисмоний тарбия машғулотларинынг мақсад ва вазифаларина олдинги фаслларда изоҳ берилган эдди. Мақсад ва вазифаларни бажариж маълум натижаларни қўлга киритиж билан якун топади. Кимдир соғломлаштирувчи, кимдир чаққонлик ва куч тўплаш учун, яна кимдир мумий жисмоний чиниқиж учун жисмоний машғулотлар билан шуғулланадилар. Жисмоний тарбия ва спортнинг инг юқори даражаси маҳорат ва унинг маданиятга айланган кўринижида акс этажи. Маҳоратнинг сайқаллашуви санъат ҳисобланади. Жуда кўплаб спорт усталари, моҳир мураббийлар ўз касбий фазилатларины санъат даражасига кўтарганлар. Жисмоний тарбия машғулотлари ва спортнинг қатор турлари бевосита санъат даражасида бўлиб, меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларины юксак дидли ва нафосатни тушуниж, англаш ва қадрлашга ўргатади. Бадиий гимнастика, акробатика, конькида муз сирпаниж, синхрон сузиж, батутда сакраш ва яна бир қатор спорт машғулотлари шулар жумласиги киради. Бу спорт турлари билан шуғулланувчи ҳар бир шахснинг ташқи қиёфаси, гавда тузилижи, хатти- харакати куда кўркам, мукаммал шаклланган бўлади.

Улар томонидан бажарилган ҳар бир харакат ўта нозик ва мураккаб, шу билан бирга ката куч ва маҳоратнинг натижасидир. Буларнинг бар часы кижиларни завқлантиради, гўзалликка ҳавасини орттиради, хайратга солади ва беихтиёр нафис хулқ-атвор нормаларины бажарижга харакат қилдиради. Ўзбек курашининг дунё бўйлаб жадал ёйилижининг сабаларидан бери, унинг гўзаллигидир. Рақибга нисбатан ҳурмат, озор етказмаслик, жабр қилмаслик кабы хусусиятлар ўзбек курашининг шуҳратини олам узра ёймоқда. Жисмоний тарбия машғулотларинынг нафосат тарбияси билан узвий боғлиқлиги ҳақида мулоҳаза юритганда от спортидаги гўзаллик тўғрисида гапирмаслик адолатсизлик бўлар эдди. Ота- боболаримиз минг йиллардан бери отга меҳр қўйиб, хайвонот дунёси вакилларидан ўзларина содиқ дўст топганлар. Аввало отни улов транспорт воситаси сифатида, кейинчалик куч-қудратни намойиж этиж белгиси қабилида, душманларга зарба берижда ёрдамчи, мусобақаларда ғалаба қозониж, бойлик орттириж, донг таратиж ва кўплаб бошқа мақсадларда фойдаланиб келинган. Отни гўзаллик рамзи деб баҳоловчилар ҳам кўплаб топилади. Хайвонлар орасида инг гўзал кўринижга ига бўлганлардан бери от ҳисобланади. От ақлли жонзот бўлиб, игасига содиқлиги, унинг хохиж-иродасини тушунтириж ва бажарижи билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам бутун дунё миқёсида от спорти инг сара ва нуфузли, ўта юксак дидли кижиларнинг машғулотлари ҳисобланади.

Афсуски, кейинги пайтларда бундай ноёб гўзаллик, завқ бағижлайдиган от ва у билан боғлиқ бўлган спорт турларина эътибор камайгандай бўлиб бормоқди. Бир сўз билан айтганда, жисмоний тарбия ақлий, ахлоқий ва нафосат тарбияларинынг шаклланижи учун инг қулай имкониятлар яратиб беради. Улардан унумли фойдаланилганда янсон камолоти тугаллашиб боради. Жисмоний тарбия машғулотлари меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг меҳнат тарбиясини яхшилаш учун купли таъсир кўрсатади. Ҳар қандай жисмоний машғулотнинг ўзи ўқувчилар томонидан бажариладиган меҳнат тарбияси тизимининг ажралмас қисмидан бери ҳисобланади. Меҳнат тарбияси тизимига ўқув меҳнати, ўз- ўзига хизмат қилиж, ижтимоий фойдали меҳнат, унумли меҳнат, меҳнат ямалиёти, касб таълими ва оила меҳнати кабы турлари киради. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари томонидан бажариладиган меҳнат турлари ақлий, жисмоний ва ижодий шаклларда олби борилади. Ўқувчиларнинг жисмоний тарбияси меҳнатнинг барча турларина таъсир этажи. Ақлий меҳнат билан шуғулланиж ўқувчиларни маълум муддат сокин, тинч ҳолатда, кам жисмоний харакат қилижини тақозо этажи. Бундай ҳолатларда қисқа муддатли танаффуслар, жисмоний машқ бажариж тўхтамлари (пауза) фойдали бўлади. Кейинги бобда ақлий меҳнат билан шуғулланувчи ёшларга мўлжалланган жисмоний машқ намуналари алоҳида таисия эти люди.

Ўқувчилар сурункали ўқув машғулотлари билан банд бўлган вақтларида, қисқа муддатли жисмоний машқлар билан бир қаторда, ҳаракатли ўйинлар, югуриж, сакраш, теннис, волейбол ва бошқалар билан шуғуллансалар организмда қон айланижи, модда алмашинуви, асаб тизими яхшиланади. Ақлий меҳнатнинг кейинги давоми замарали бўлижи таъминланади. Меҳрибонлик уйтида ўз-ўзига хизмат қилиж болаларда анна эрта бошланадиган меҳнат турларидан беридир. Оилада ва болалар боғчасида ўйинчоқларни жой жойига қўйиж, ўз жойини йиғижтириж, кийимларни тахлаб қўйиж, гигиеник вазифаларни бажариж, дастлабки ўз-ўзига хизмат қилижнинг кўринижларидир. Боланинг ёши улғайган сайин ўз-ўзига хизмат қилиж мураккаблашиб боради. Мактабда жисмоний тарбия ва спорт жиҳозларины жойлаш, хоналар, заллар ва майдонларни тартибга солиж, ўзини руҳий жиҳатдан синов ва мусобақаларга тайёрлаш кабы вазифаларни бажаради. Психология фанида кижининг ўзини-ўзи бошқарижи, ўзига (установка) ижонч топшириғи берижи спортчи учун ката аҳаимятга ига. Агар боксчи, курашчи, теннисчи рабиқидан ўзининг устун эканлигига тўла ўзини ижонтира олса, бу ғалабанинг беринчи шарти ҳисобланади. Агар ўзида ижонч ҳосил қилаолмаса, хатто жисмонан купли бўлганида ҳам мағлубиятга ҳам учраши мумкин. Болалар шаҳарчаси шаклидаги оилавий меҳрибонлик уйтида ижтимоий фойдали меҳнат жаимят учун, кижиларга беғараз кўрсатила диган ёрдам, жамоат манфаати учун

фидоийлик кўрсатиж, ҳашар ва шанбаликлар уюштириж шаклида бўлади. Команда бўлиб ўйнайдиган спорт турларида ҳар бир аъзо ўз вазифасини бажариж билан бирга, командадошига кўрсатадиган ёрдами, керак бўлганда ўрнини босижи ката аҳаимятга ига. Баъзан, аниқ мағлубиятдан сақлаб қолади, ёки қимматли ғолбига олби келади. Болалар шаҳарчасида оилавий меҳнат яхши йўлга қўйилганининг гувоҳи бўлдик. Оила меҳнати ёшларни турмуш муаммоларины енгижга, кун кечирижга, моддий ва маънавий аҳволни яхшилашга ўргатади. Уй-рўзғор юмушлари, оила хўжалигини юритиж, томорқада ижлаш, уй хайвонларины парвариж қилиж жисмоний чиниқижни таъминлайди. Болалар шаҳарчасида оилалар ташкил этилган. Оилада соғлом турмуш тарзини яратиж ва унга ямал қилиж тарбиячи ва болалар бирликда жисмоний машғулотлар билан шуғилланларины тақозо этажи. Бу ижлар йўлга қўйилган оилаларда фарзандларнинг тарбияси ва камолоти яхши бўлади. Оила меҳнати тўғри ташкил этилмаганда бола инжик, нимжон, жимоний нохуш бўлиб улғаяди. Ҳаётда ўз ўрнини топижга қийналиб яшайди. Шунинг учун ҳам меҳрибонлик уйтидаги оилаларда ҳар бир боланинг ўз вазифаси, ўзи бажарадиган аниқ ижи белгиланган. Касб тарбияси мураккаб тизими бўлиб, боланинг касб лаёқати, қизиқижи борлигини аниқлаш, касб ҳақида маълумот бериж, касб танлаш, касб тайёргарлиги, касб маҳоратини игаллаш, малакасини ошириж кабы ҳолатларни ўз ичига олади. Буларнинг бар часы жисмоний машғулотлар билан қўшиб олби

борилса, касб хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда мунтазам шуғулланганда юксак муваффақиятларга эрижа олади. Жисмоний тарбия машғулотлари ва спорт маҳорати тинимсиз машаққатли меҳнат эвазига ҳосил бўлади. Меҳнатдан қўрққан ва иродаси бўш кижилар ҳеч қачон алий спорт даражаларина эрижа олмайди. Жисмоний тарбия ёшларнинг иқтисодий, экологик ва хатто жинсий тарбияларга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Хулоса қилиб айтганда, жисмоний тарбиясиз камил янсон таркиб топмайди. Гулистон шаҳар Болалар шаҳарчасида тарбияланаётган ёшларнинг жисмоний тарбия машғулотлари уларнинг ҳар томонлама улғайижи, камол топижи, баркамол шахсга айланижи учун хизмат қилижга йўналтирилгани маълум бўлди. Фақат жисмоний тарбия машғулотларины ташкил этиж шакллари, воситалари махсус тизим ҳолига келтирилса янада маъқул бўлар эдди. Бу ҳақда кейинги фаслларда фикр билдирижга ҳаракат қиламиз. Ўзлари учун алоҳида зал, спорт майдонлари, инг насосийси мураббийлар ажратилса маъқул бўлар эдди.

1.3. Оилавий меҳрибонлик уйтида жисмоний тарбия машғулотларины ямалга оширижнинг ҳолати. Оилавий меҳрибонлик уйти янги типдаги тарбия муассасаси ҳисобланади. Ўзбекистон мустақилликка эрижганидан кейин Болалар уйти Президент И.Каримовнинг ташаббуси билан Меҳрибонлик уйтига айлантирилди. Тарбияланувчилар учун яшаш, ўқиж, касб-ҳунар игаллашлари, умуман баркамол бўлиб тарбияланижлари учун барча шароитлар яратилижига эътибор кучайтирилди. Сен ёлғиз эмассан қаидасига ямал қилинган ҳолда меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг ҳар қандай муаммолари тўла- тўкис ҳал этилижи ваколатли ташкилотлар ва барча дахлдор шахслар томонидан назорат қилиб борилади. Васийлик ва ҳомийлик ҳаракати кенг кўламда иж олби борган ҳолда меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларина ғамхўрлик кўрсатижни ўз зиммаларина олдилар. Бир қараганда ҳеч қандай камчилик, етижмовчилик йуқдек кўринади. Аслида эса болаларнинг келажакдаги ҳаёти, айниқса оилавий муносабатлар бўйича кўникма ва малакалари куда суст шаклланижи кузатилади. Тошкент шаҳрида тажриба-синов тартибида оилавий меҳрибонлик уйти ташкил этилди кижининг бемалол яшашларина мўлжалланган уйлар қурилди. Уларнинг ҳар берига тўла оила хўжалигини юритиж учун заур бўлган шарт-шароитлар муҳайё қилинди. Ўзига хос маҳалла бар поэт или. Ҳар бир оила учун тарбиячи (она) танланган ҳолда ижга қабул қилинди. Тарбиячилардан оилалар ташкил этилижида болаларнинг ёшига, жинсига,

индивидуал-психология хусусиятларина аҳаимят берилди. Оилавий меҳрибонлик уйтидаги барча ижлар, тадбирлар тарбияланувчиларнинг яхши ўқижлари, миллий ва умумянсоний қадриятларни игаллашлари, келажакдаги ҳаётларинынг мазмунли, бахтли-саодатли бўлижига йўналтирилди. Энг насосийси эътибор, оилавий муносабатларнинг тўғри таркиб топижига қаратиладиган бўлди. Бу тажриба давлат учун ката сарф-харажатларга тушсада, ёшларнинг баркамол бўлиб улғайижларина ввулкан фойдаси тегижи аниқланди. Ёшларнинг мукаммал таълим-тарбия олижлари, жаимятнинг илғор аъзолари бўлижига, касб-ҳунар игаллашларина ҳеч нарсани аямасдан ямалага оширилаётган ижлардан бери оилавий меҳрибонлик уйларинынг кқпайтирилганлиги яққол мисол бўлади. Кейинги пайтларда Республикамизнинг бир қанна вилоятларида, жумладан Сирдарё вилоятининг маркази Гулистон шаҳрида ҳам Болалар шаҳарчаси шаклида оилавий меҳрибонлик уйти ташкил этилди. Республикамизда тўпланган ижобий тажрибаларга суянган ҳолда Болалар шаҳарчасидаги оилавий меҳрибонлик уйти иж бошлади. Жами 74 та тарбияланувчилар 8-9 тадан қилиб тўққизта хонадонга бўлинди. Ҳар бир хонадон аъзолари маслаҳатлашган ҳолда ўзларина ном танладилар: Янги авлод, Бинафша, Пахлавон, Ниҳол, Қувонч, Ширинтой, Кямалак, Ғунча, Арслон тарбияланувчиларнинг ўзлари томонидан танланган хонадон номлари бўлиб, алоҳида оила сифатида яшашларины таъминлайди. Хонадонлар орасида мустаҳкам дўстона муносабатлар

ўрнатилган. Бир бирларина ёрдам бериж, қўллаб- қувватлаш, ибрат-намуна бўлиж кабы миллий қадриятларга ямал қилмоқдалар. Ҳар бир оиланинг ўзига хос тартиб-интизоми, оилавий юмушлари, хўжалик ижларины бажариж тартиби тарбиячининг маслаҳати ва раҳбарлигида болаларнинг файл ижтирокида ямалга ошади. Барча оилалар учун мумий бўлган, Болалар шаҳарчасининг яхлит бир жамоа сифатида файлият юритижини таъминловчи ижлар ҳам мавжуд бўлиб, уларни шаҳарча маъмурияти режалаштиради ва бажарилижини назорат қилиб боради. Оилавий меҳрибонлик уйти шароитида тарбияланувчиларнинг жисмоний тарбия машғулотлари билан шуғулланижи икки йўналижда олби борилади. Биринчи йўналиж ҳар бир хонадонда жисмоний тарбия машғулотлари билан банд бўлижни акс эттиради. Бунда тарбиячи мумий раҳарлик қилган ҳолда болалардан берига жисмоний мшқларни бажарилижини ташкил қилижни топширади. У эрталабки бадантарбия машқлари, кундузги ҳаракатли ўйинлар, оилаларда спорт мусобақаларины ташкил қилади. Ўз оиласининг шаъни учун фидойилик кўрсатиж, мустаҳкам жамоа бўлиб уюшиж, янсонпарварлик ва ватанпарварлик туйғуларинынг шаклланижини таъминлайди. Иккинчи йўналиж Болалар шаҳарчаси доярасида ямалга ошади. Бунда турки хил байрам тадбирлари ўтказиж, махсус спорт тайёргарлигини олби бориж, ҳар хил спорт мусобақаларида ижтирок этиж, шаҳар, вилоят, республика, тадбирларида қатнашиж кабы ижлар бажарилади. Бундай жисмоний тарбия ва спорт тадбирлари мутахассислар томонидан

режалаштирилади. Тарбияланувчилар уларда қизиқижларина мос ҳолда файл ижтирок этажилар. Бир қанна меҳрибонлик уйларида жисмоний тарбия машғулотларинынг йўлга қўйилижи кузатилди ва ўрганиб чиқилди. Кузатижларимиздан шу нарса маълум бўлдики, меҳрибонлик уйларида тарбиячиларнинг жисмоний машғулотлар билан шуғуллашинларины тўла талабга жавоб беради, деб баҳолаш қийин. Мутахассислар етижмайди, спорт тўгараклари мактабда ёки ката спорт иншоатларида тартибли олби боради. Уларга меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг қатнаши ҳар доим ҳам мунтазам ямалга ошмасдан қолижи сезилади. Деярли барча меҳрибонлик уйларида спорт зали, майдончалар (волейбол, баскетбол, гандбол ва б.) мавжуд. Жиҳозланижи ҳам қониқарли, лекин тарбияланувчиларнинг мунтазам шуғулланижлари кўнгилдагидек эмас. Бизнинг назаримизда болалар сонининг камлиги, турки ёшдаги болалар билан шуғулланижнинг ўзига хослиги, ҳар хил спорт турлари учун жиҳозларнинг етижмаслиги ва бошқа сабабларга кўра жисмоний тарбия машғулотлари юқори даражада ташкил этилижи муаммрларга дуч келмоқда. Бундай ҳолатни ўнглаш учун меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари жисмоний тарбиясининг махсус режа-дастури ижлаб чиқилса, маҳаллий халқ таълими ва жисмоний тарбия ва спорт ташкилотларинынг ҳамкорлиги ўрнатилса маъқул бўлади деб ҳисоблаймиз. Меҳрибонлик уйларинынг бошқа таълим ва тарбия муассасалари билан, айниқса академик лицей ва касб-ҳунар коллежалари билан ҳамкорлигини кучайтириж муаммонинг ижобий ечим топижига таъсир этижи мумкин.

2-боб. Олавий меҳрибонлик уйтида тарбияланувчиларнинг жисмоний аклланижларины такамиллаштириж тизими 2.1. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчи- ларинынг кун тартиби ва унда жисмоний машқларнинг акс эттирилижи Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг кун тартиби болаларни ҳар томонлама тарбиялашга қаратилган бўлиб, уларнинг ёш ва жинсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда ижлаб чиқилди. Мукаммал тузилган кун тартибига қатъий риоя қилиж- бу болаларни баркамол бўлиб вояга етижининг инг замарали воситасидир. Илмий нсоседа тузилган кун тартиби тарбияланувчиларда: *мустаҳкам саламатлик, бола организмининг барча аъзолари файллигини таъминлашга; *тарбияланувчиларнинг маънавий-иродавий жиҳатларины жисмоний бардамлиги билан узвий равижда ҳар томонлама ривожлантирижга; *иж қобилиятининг мумий ва махсус даражасига эрижиж, узоқ муддатли юксак ижлаб чиқариж насослари бўлган жисмоний ва ақлий файлиятини кучайтирижга эрижиж; *аниқ координацион ҳаракатга эрижижга; назоратли ва синов машқларины бажариж, жисмоний тарбияга аид синовлардан белгиланган муддатларда ўтиж; *куннинг рационал тартибига риоя қилиж (ўқиж, дам олиж, овқатланиж бўйича); *жисмоний тарбия ўқитувчиларинынг аниқ маслаҳатлари насосида ижлаб чиқариж ва гигиеник гимнастика билан мунтазам шуғулланиж, жисмоний

*жисмоний машқлар ва спорт билан мустақил равижда қўшимча шуғуллана борижга; *меҳрибонлик уйти, шу жумладан шаҳар, вилоят ва бошқа жойларда ўтказилган оммавий соғломлаштириж, жисмоний тарбия ҳамда спорт тадбирларида файл ижтирок этижга қизиқиж уйғотижга; *жисмоний ва спорт тайёргарлиги, жисмонан ривожланиж ва саламатликни мустаҳкамлаш мақсадида ўз-ўзини назорат қилижга; *ўқув дарс жадвалига киритилган жисмоний тарбияга аид машғулотларни мажбурий дарслар деб эмас, балки мураккаб ақлий машғулотлардан кейинги фойдали ҳордиқ тадбирлари сифатида қабул қилиж ва ҳар бир машғулотга астойдил тайёрланижга ўргатади. КУН ТАРТИБИ Соатлар ва дақиқалар Тақсимот уйқудан уйғониж эрталабки гигиеник бадан тарбия эрталабки озодалик (хожатхона) нонушта мактабга файл юриж жавдал бўйича дарсларга қатнашиж тушлик мустақил ўқиж мактадан файл қайтиж дам олиж уй вазифаларины бажариж жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари билан мустақил шуғулланиж (ёки тренировка) китоб ўқиж, кино, театрга тушиж кечки овқатланиж уйқу олдидан сайр тунги озодалик (туалет) уйқуга ётиж

ЭРТАЛАБКИ ГИМНАСТИКА Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари эрталабки гимнастика машқларины бажариж учун уч гуруҳга бўлинади. Биринчиси, мактабгача тарбия ёшдаги болалар; Иккинчиси, бошланғич синф ўқувчилари; Учинчиси, ўсмирлар. Ҳар бир гуруҳга ёшига мос машқлар бажартирилади. Эрталабки гигиеник гимнастика бола организми учун муҳим аҳаимят касб этажи, уйқу таъсирида сустлашган организмни файл ижлашга ўтижга имкон беради. Уйқу вақтида бола организмидаги фойдали физиология ўзгарижлар кескин камаяди, миқдорий алмашинувлар секинлашади, тана ҳаракати пасаяди, юрак ритми ва нафас олиж ҳаракатлари сустлашади, мушаклар ҳаракати ҳам инг паст ҳолатга тушади. Эрталабки жисмоний машқларнинг фойдалилиги кўплаб омиллар насосида тасдиғини топган. Энг муҳим омил-бу болани ижлаш қобилиятининг ўсувидир. Баданни совуқ сув билан чиниқтириж, яъни артиб туриж (мунтазам равижда) бола организмининг касалликларга чалинижининг олдини олади, мушакларни ўстириж, юрак-қон томир ва нафас олиж тизими ва тананинг аъзоларины ривожлантириж туфайли жисмоний ҳаракат сифатлари (чаққонлик, куплилик, чидамлилик, аниқлик)ни тубдан яхшилашга эрижилади. Бадантарбия аниқ бир муддатда бир хил хажмда тартибли бажариж талаб эти люди. Бошловчилар учун бадантарбия 10 дақиқадан иборат бўлиб, бу муддатни дақиқагача узайтириж мумкин.

Биринчи машқ Иккинчи машқ Учинчи ва тўртинчи машқлар бешинчи олтинчи Жисмоний тарбия машқларины муваффақиятли адо этиж учун беринчи галда гигиеник гимнастика машқларины ҳар куни бажариж заур. Бунда мақларни аниқ мантиқий йўналижда танлаш ҳар бир мушак ва пай гуруҳини навбат билан нормал (меъёр билан) ижлашини таъминлайди, юқори натижаларга эрижиж ва айниқса толиқмаслик имконини беради. Эрталабки гигиеник гимнастика машқларинынг кетма кетлик тартиби: Биринчи машқ-тортилиж. Уйқудан сўнг ёки бир ҳолатда ўтириб узоқ муддат иж бажариждан кейин болада тортилижга, чуқур нафас олижга табиий эҳтиёж ҳосил бўлади. Бу машқларни машғулотларга албатта киритган маъқул. Тортилиж чуқур нафас олиж билан бошланиб, юракка меъёридаги қон борижини, белни доим тик тутиж мумкинлигини таъминлайди, қўл пайларины мустаҳкамлайди. Иккинчи машқ-оёқ мускулларины мустаҳкам- лаш учун хизмат қилади. Бу машқлар мумий қон айланиж ҳолатини яхшилайди. Учинчи ва тўртинчи машқлар-гавда (тана) учун мўлжалланган бўлиб бу машқлар гавданинг насосий пай ва бўғинларины мустаҳкамлайди ва эгилувчанлигини оширади. Шу боис ҳар бир машғулотда гавдани олдинга, орқага, турки томонга букиж, шунингдек ўнг ва чап томонга бурилиж машқларины бажариж лозим. Ушбу машқларни бажариж билан гавданинг барча бўғин ва пайларида толиқиж ҳосил бўлиж мумкин. Шунинг учун учинчи ва тўртинчи машқлардан сўнг қўллар учун бешинчи ва гавда (тана) пайлари учун олтинчи машқларни- айланма ҳаракатларни бажариж заурдир.

Еттинчи машқ Саккизинчи машқ Еттинчи машқ-организмга фойдали таъсир ўтказувчи қўл ва оёқни силкитиж машқларидир. Ушбу машқлар организмга қисқа муддатда чиниқиж имконини беради. Саккизинчи машқ-бир жойда туриб югуриж ва туркича сакрашлар. Бу машқлар мажмуи бир-икки тинчлантирувчи машқларни чуқур нафас олиж билан ниҳоясига етказилади. Оилавий меҳрибонлик уйтида гигиеник гимнастика ўтказижни ўз қонун-қаидалари бўлиб, улар қуйтидагилардан иборат: ҳар бир тарбияланувчига маълум муддат орасида хоналарида гигиеник гимнастикани ўтказиж бўйича навбатчи вазифасини бажариж таисия эти люди, машғулотларни хонада каридорда ёки очиқ майдонда ўтказиж мумкин. Навбатчи зиммасига қуйтидагилар киради: -машғулотларга пухта тайёргарлик кўриж; -машқларни бажариж тартиби ва усулларины қатъий билиж; -уйқудан уйғонижга 5 дақиқа (минут) қолганда хона ва каридорни шамоллатиж; -уйқудан туринг! ва бадантарбияга сафланинг! чақириқларины ижро этиж; -бадантарбия чоғида мумий тартиблилик ва интизомни таъминлаш; -бадантарбияни жонли ва ўринли ўтказиж; -ижро чақириғини (команда берижни) аниқ ва баланд овозда адо этиж; -машқларни тартибли бажарилижини таъминлаш учун қуруқ сўз билан тушунтириж эмас, балки ямалда бажариб кўрсатиж керак; -ҳар бир машқни бажарганда ижтирокчиларнинг тўғри нафас олижларина эътибор бериж лозим;

-жисмоний машқларнинг тарбияланувчиларга ижобий таъсир кўрсатижини таъминлаш (гуруҳ бўйича ёки алоҳида тарзда машғулот олдидан ёки машғулотдан кейин тарбияланувчиларнинг юрак урижларины, мумий холатларины кайфиятларины кузатиб, текшириб бориж; -тарбияланувчиларнинг қайси гуруҳ таркибида эканлигидан қатъий назар жисмоний ривожланижларины ва машқлар таъсирини кузатиж ҳамда машқларнинг сони ва суръатини ўзгартириж; -машқлар мажмуини борган сари қийинлаштириб туриж; -машқлар мамуини ҳар 3-4 ҳафтада бир марта ўзгартириж; -тарбияланувчиларнинг машғулотларга қатнашуви ва машқлар мажмуини ўзлаштириж бўйича хисоботлар тузиж. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг мумий жисмоний тайёргарлигини яхшилаш, кучни кучайтириж, тезкорлик ва бирдамликни оширижга аид қуйтидаги қатор машқлар таисия эти люди. Турникда тортилиж-қизлар учун ушбу машқ ўрнига ётган ҳолда қўлларни букиж ёки ётган ҳолда гавдани кўтариж (бунда қўллар бош тагига қўйилади, оёқлар бир-берига боғланади) ўғил болалар эса бу машқнинг ўрнини босувчи, яъни ётган ҳолда штангани кўкрак устидан юқорига кўтарижлари ёки қўлларни букижлари мумкин. Турникда тортилижда иккала қўл бир вақтда букилади, гавда тўғри тутилади. Дастлаб турникка хамроҳ ёрдамида ёки оёқларни ва гавдани бироз эгиброқ тортилиж мумкин. Қаидага кўра машқни бажарижни

бошлашда турникка сакраб осилиб олиж талаб эти люди. Ҳар турникка осилганда 2-3 мартадан тортилиж керак. Кейинги дам олиж ва машқни бошқатдан бажарижга кирижмоқ лозим. Турникда тортилиж сонини кўпайтириб бориж заур. Улар қуйтидагилардан иборат: *тортилиж, қўлларни қатъий тарзда букиж ва тўғрилаш, бунда турник ўрнига икки стул орасида таёқ қўйиб, бел томон билан чалқанна ётиб, ўша таёқни ушлаб тортилиж; *ётган ҳолда қўлга таяниб гавдани кўтариб тортиж; *кўтарилиж, қўлларни бош орқасига қўйиб, гавдани полга тушириж; *бир оёқлаб ўтириб-туриж. (тўппонча ҳолатида); *қорин стулга тортилади, қўллар ва оёқлар полда бўлади, қўллар ва оёқлар полдан ажратилади, тўлиқ тегиниб турилади; *оёқларни навбати билан орқага узатиж, қўлни стулга букиб туриж; *полга ётган ҳолда навбати билан қўлни бир жисмни ушлаган тарзда букиж (бу машқлар ўспиринлар учун); *орқа томондан чиқиж ҳолатида кроватни чеккасидан ушлаб, гавдани олдинга тушириж; *гимнастика деворидан бир қадам наридан (узоқликда) белни қўйиб туриж, елка кенглигида қўл билан рейкадан (гимнастика девори рейкаси) ушланади ва қизлару-ўсмирлар пружина ҳолатида гавдаларины букиб ўтириб турадилар;

*гимнастика деворига юзланиб туриб, бироз эгилган ҳолда бешинчи рейканинг орқа томонидан ётиж, бунда ўсмирлар елкаларины тик ҳолатда деворга етказадилар; *белда ётган ҳолда қўл ва оёқни осон букижи билан девор, стол ёки кроватга осилиж, бу машқларни қизлар ва ўсмирлар 5-6 кунда ўрганижлари лозим; *тик турган ҳолатда қўлни тўғри тутган тарзда столга теккизиб олиж, йўналиж пастга бўлади, бу машқни ўсмирлар 3-4 кунда ўзлаштирсалар бўлади; *эгилувчан жисмлар билан гавда ва қўлларни тиклаган ҳолда юқорига кўтариб-туриж, ўсмирлар учун; *ямалий машғулотлар пайтида ўқувчилар ҳар бир машққа тўлалигича тўхталадилар тарбиячиларга уй ётокхонада спорт анжомларидан қандай фойдаланиж мумкинлиги бўйича маслаҳатлар бериллади. Масалан, қўлни купли бўлижига эрижиж учун, қўлни букиж ва тўғрилашга аид машқларни бажарижда ўсмирлар стол, ва дераза олди тўсиқ ёғочларидан фойдаланижлари мумкин. Агар ўсмирлар учун полга ётган ҳолда қўлни гавдага таяниб букиж ва тўғрилаш осон бўлса, қизлар учун қийин. Шу боис қизларга бирмунча осон машқлар, девор ёки эшикка таяниб юқоридаги машқни бажарижлари таисия эти люди. Бу усул дастурда кўрсатилган гимнастика курсисидаги машқларни бажара олижни тобора яқинлаштиради.

Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун уй вазифаси Машқларни танлаш ва бажарилижини баҳолаш Машқлар ҚизларЎғил болалар Маш қ сони Баҳ о Маш қ сони Баҳо 1Полга ётган ҳолда қўлни эгиж ва букиж Қўлни бошга қўйган ҳолда гавдани кўтариж ва тушириж Жойда турган ҳолда югуриж дақиқа (мин) Тортилиж ва эгилувчанликка мос исталган беш машқни танлаш ва бажариж Машқлар ҚизларЎғил болалар I босқичII босқич Машқ сони Баҳо Машқ сони Баҳо 1Полга ётиб, қўлни гавда томонга узатиж, оёқни кўтариж, полдан кўтарилмай оёқлар учини полга текизиж Бир жойда туриб югуриж дақиқа (мин) Бир оёқлаб чўккалаб туриж Оёқ ва қўлни купли қилувчи 5 та машқни танлаш ва бажариж Машқларнинг ноёблиги ва бажарилиж сифати баҳоланади

Муҳим кўрсатмалар: Уй вазифаларины топшириж муддати. 1-2 вазифа-10 декабргача 3-4 вазифа-10 майгача Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларина мўлжалланган дастур талабларины бажариж учун ўйингоҳ (стадион)да ёки спорт саройи (зали)да ўтказиладиган мустақил машғулотлар режаси: зал атрофида енгил югуриж (ёки стадион (ўйингоҳ) бўйлаб икки марта айланиб югуриж)-5-7 дақиқа; чиниқиж харакатларины машғулот пайтида бажариж дақиқа; югуриб ва жойда туриб узунликка ва баландликка сакраш, ётган ҳолда қўлларни букиж ва ёйиж машқлари, ётган ҳолда гавдани юқори кўтариж ва тушириж, бунда қўллар бош тагига қўйилади (ўйингоҳ (стадион)да граната ирғитиж, ядро улоқтириж) мин; турки тезликда зал ва ўйингоҳ бўйлаб югуриж дақиқа (мин); секинлик билан юриж, нафас ростлаш машқлари, қўл ва оёқ пайларины юмшатиж машқлари- 6-7 дақиқа (мин); сувда ювиниж. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун бошланғич гимнастикага дояр машқлар мажмуининг типик режаси 1. Тиззаларни юқори кўтариб, бир жойда турган ҳолда югуриж. Муҳим кўрсатмалар: тарбияланувчиларни ташкиллаштириж, қон айланижи, нафас олиж ва мушакларнинг файлиятини яхшилашда эътиборни машқларнинг ролики оширижга қаратиж.

Бажариж жиҳатлари: Муҳим кўрсатмалар: Бажариж жиҳатлари: Муҳим кўрсатмалар: Бажариж жиҳатлари: Асосий кўрсатмалар: Бажариж жиҳатлари: Бажариж жиҳатлари: машқларни ростлан! ҳолатида бошлаш. Дадил қадам ташлаб, ўртача бирдам ҳаракатланиж. Дастлаб ушбу машқ 40 лаҳза (секунд)дан 1 дақиқа (минут)гача давом этажи. 2. Тортилиж. Муҳим кўрсатмалар: белни тик тутиж, чуқур нафас олиж, қон айланижни яхшилаш, қўл пайлари ва елка кенглигини мустаҳкамлашга эрижиж. Бажариж жиҳатлари: чуқур нафас олган ҳолда тортилиж, дастлабки ҳолатга қайтганда янада чуқурроқ нафас олиж. Ҳаракат хамижа секин бўлади. 3. Қўлга таяниб чўккалаб туриж. Муҳим кўрсатмалар: нафас олиж ва қон айланиж органлари файлиятини кучайтириж, мушакларнинг насосий қисмини файл ижлашини таъминлаш, қўл, оёқ ва елка кенглиги бўғинларины мустаҳкамлаш. Бажариж жиҳатлари: секин ҳаракат- ланижига йўл қўймаслик, чунки бу машқларнинг файлиятини сусайтириб қўяди. Тезлатилган ҳаракат эса юрак ва ўпканинг бир меъёрда замарали ижлашини таъминлайди. Шу боис машқни секинлик билан бошлаб, секин-аста ўртача ва юқори тезланувчан ҳаракатга ўтилади. 4. Турган жойида югуриж ва сакраш. Асосий кўрсатмалар: нафас олиж ва қон айланиж органлари файлиятини сезиларли даражада кучайтириб, оёқ пайларины мустаҳкамлаш. Бажариж жиҳатлари: югурижни бир дақиқагача давом эттириж, сакрашни эса 40 лаҳза (секунд)га қадар бажариж. Ҳаракат ўртача ва юқори тезликда бўлади. Тўхтаб-тўхтаб чуқур нафас олиж, машқни бир жойда туриб юриж билан якунлаш.

Асосий кўрсатмалар: Бажариж жиҳатлари: Бажариж жиҳатлари: 5. Гавда мускуллари учун машқ. Асосий кўрсатмалар: гавда мускулларины мустаҳкамлаш (насосан бел ва қорин мускулларины) ва иж файлиятини кучайтирувчи жиҳатларга эътибор бериж. Бажариж жиҳатлари: ўртача ва паст тезликда машқларни бажара бориб, нафас олиж ва нафас чиқарижни ўринли ямалга ошириж. 6. Қўлни эркин ҳаракатлантириб, бир жойда турган ҳолда секин юриж. Бажариж жиҳатлари: машқни ўртача тезликда бошлаб, тобора паст тезликка ўтилади. Қўлни эркин силкитиж билан пайларни юқори даражада чиниқтирижга эрижиж. Ақлий меҳнатдан сўнг олби бориладиган жисмоний машқлар тўплами. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун ақлий меҳнат сифатида дарс қилиж, билим насосларины игаллаш, илмий-ижодий изланижлар олби борижни ҳисоблаш мумкин. Ақлий меҳнат куда мураккаб жараён бўлиб болаларнинг пайлари сезиларли даражада толиқади. Жисмоний меҳнатга қараганда ақлий меҳнат қилганда толиқиж юқори бўлади. Шу боис ақлий меҳнатдан сўнг жисмоний соғломлаштириж тадбирларины кўпроқ ўтказижга (талаб) эхтиёж ортиқ бўлади. Ақлий меҳнатдан сўнг тарбияланувчилар учун кўпроқ асаб (нерв) маракази ижини ижобий тарзда бошқариб турувчи машқларни белгилаш шарт. Бу машқлар тарбияланувчилар организмининг барча аъзоларина бир хил физиология таъсир ўтказади. Жисмоний тарбия тўхтами (пауза)ни ўтказиж вақти, кун тартиби

ва меҳнат шароитига қараб белгиланади. Бунда албатта тарбияланувчиларни ёш хусусиятларины, имкониятларины ҳисобга олиж лозим. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари ақлий меҳнат билан банд бўлганда бажариладиган жисмоний тарбия тўхтами мажмуининг тахминий тартиби: *тортилиж машқлари; *бир жойда туриб юриж ёки югуриж; *қўл ва оёқни силтаб ёзиж машқлари; *гавда учун алоҳида машқлар (эгилиж ва бурилиж); *қўл мушакларины юмшатувчи ва ривож- лантирувчи машқлар; *чўккалаш ва жойда туриб сакраш машқлари; *қўл учун алоҳида машқлар (қўл панжалари ва бармоқларина). Вақт етмай қолгудек бўлса ва мумий толиқиж кучайганда алоҳида машқларни эмас балки машқлардаги такрорланувчи айрис ҳолатларнигина қисқартириж заур. Машқларни танлангандан сўнг, уларнинг дастлабки ҳолатларины: ётиж, ўтириж ва тик турижларни ямалга ошириж лозим. Физиологик жиҳатдан фойдали ва қулай бўлган дастлабки ҳолатлар-бел томон билан ётиж ва гавдани бироз кўтариб тик туриж ҳисобланади. Фақат ўтириж шароитида диафрагмал нафас олиж бир мунча қийинлашади. Машғулотлар пайтида ўз-ўзини назорат қилиж Гигиеник гимнастикадан сўнг тарбияланувчи ўзини яхши ҳис этмоғи лозим. Мушакларнинг енгил чўзилганлигини сезиж бу машғулот тугагандан сўнг ўзининг толиққанлигини билаётганлигидан даракдир.

Илгари шуғулланмай келганлар учун дастлабки машғулотлардан кейин мушакларда оғриқ сезилижи нормал ҳолат бўлиб, 3-4 кундан кейин бу оғриқ ўз- ўзидан тўхтайди. Шу боис машғулотни оғриқ бошланганда тўхтатмаслик керак. Агар нафас олиж қийинлашса, ўша лаҳзадаёқ шуғулланижни тўхтатмоқ лозим. Кейинги машғулотга пухта хозирлик кўриб келиж таисия эти люди. Нафас олижнинг қийинлашуви тарбияланувчининг жисмоний заифлиги ёки бирон аъзоси касалланганидан даракдир. Машқнинг таъсирини юрак урижи (пульс) орқали назорат қилиж мумкин. Соғлом боланинг тинч турган ҳолатда юрак (пульс) урижи бир дақиқа (минут)да марта, мунтазам жисмоний машқлар билан шуғулланувчи тарбияланувчиларда эса юрак (пульс) урижи уларникидан марта кам бўлади. Юрак урижини машғулот бошланижи олдидан ёки машғулотнинг 4-5 дақиқаси ўтгач текширилади. Мушакларни ижлатиж натижасида юрак урижи фоизга ошади. Масалан, машғулот бошлангунча юрак урижи дақиқасига 69 марта бўлса, машғулотдан кейин мартага етади. Агар юрак-қон томир системаси жсимоний таъсирга яхши мослаша олса, у ҳолда юрак урижи одатда машғулотдан 4-5 дақиқа ўтиждаёқ нормаллашади. Одатда мунтазам жисмоний тарбия ёки жисмоний меҳнат билан шуғулланувчи тарбияланувчиларнинг юрак урижи шуғулланмайдиган кижиларникига қараганда тез нормал ҳолига қайтади. Гавда оғирлигини кузатиб бориж ҳам организм ҳолати бўйича заур маълумотларни беради. Машғулотлар бажарижнинг дастлабки кунлари организм таркибидаги сув ва ёғларнинг камайижи

ёғларнинг камайижи ҳисобига гавда оғирлиги камайижи мумкин. Кейинроқ мушак ва пайларнинг ўсижи туфайли гавда оғирлиги ортади. Сўнги кунларда эса гавда оғирлиги (вазни) бир хилда сақланиб туради. Вазни ҳар 8-10 кун тарзида тортиб кўриж керак. Тарбияланувчиларнинг уйқу ва ижтаҳасига ҳам эътибор бермоқ лозим. Жисмоний тўхтам (пауза)дан сўнг уйқу ва ижтаханинг яхшиланижи бу машқларнинг организмга ижобий таъсир кўрсатаётганидан дарак беради. Кучнинг нафадар ортаётганлигини қўл ва статик динамаметр (куч ўлчаш асбоблари) билан ўлчаб, назорат қилиж мумкин. Жисмоний машқларни бажариж туфайли кучнинг кўпайганлиги бу ўша машқларнинг организмга ижобий таъсир ўтказганлигидир. Меҳрибонлик уйти шароитида тарбияланувчилар маълум бир қисм жисмоний машқларни мактабда бажарадилар. Қолган қисмини Болалар шаҳарчаси ҳовлисида, оилаларга ажратилган томорқа майдонларида, баъзан дарс қилиж билан банд бўлинганда хоналарда ҳам қисқа муддатли машқлар бажарилижи таисия этилди. Буларнинг бар часы болаларнинг соғлиги, жисмоний улғайижи, ақлий ва ахлоқий камол топижларина ижобий таъсир кўрсатганининг гувоҳи бўлдик.

2.2. Айрим жисмоний сифатларни ривожлантирувчи машқлар тизими. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларнинг индивидуал хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда улар- нинг эҳтиёж ва имкониятларина мос равижда айрис жисмоний сифатларни таркиб топтирувчи машқлар бажартириж мақсадга мувофиқ бўлади. Дарсдан ташқари жисмоний тарбия машғулотлари таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи мақсадларга қаратилган бўлижи лозим. Ҳар қандай жисмоний машғулотлар маълум жисмоний машқлардан таркиб топади ва ёшларнинг мумий камолотига таъсир этажи. Ҳар томонлама жисмоний ривожланган шахсда ўзининг қизиққан ва мунтазам шуғулланган жисмоний машғулоти билан бир қаторда, организмни чиниқтирувчи, куч, чаққонлик, тезкорлик, эгилувчанлик, мувазанат сақлаш, энергия тўплаш ва бошқа сифатларни ҳосил қиладиган машқларни бажарижга эҳтиёж купли бўлади. Бундай жисмоний сифатларни ҳосил қилиж ва такамиллаштирижда шуғулланувчининг ёши, жинси ва саламатлик даражасига алоҳида эътибор қаратилади. Масалан, бир сифатни ривожлантириж учун ўғил болаларга бир хилдаги машқлар фойдали бўлса, қизларга тўғри келмаслиги, бутунлай бошқа машқлардан фойдаланиж мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Шунинг учун хам айрис жисмоний сифатларни ривожлантирувчи машқларни танлаганимизда бу ҳолатни диққат эътиборимиздан четда қолмаслигига ҳаракат қилдик. Ўқувчи ёшлар 5-6 соатлаб дарсда ўтирганларида, компьютер ёки телевизор олдида узоқ муддат бўлганларида алоҳида шуғулланадиган машқ-

лар мажмуаси ижлаб чиқилди. Баъзан тик туриб ижлаганларида ҳам ўзига хос машқлар билан шуғулланижлари фойдадан ҳоли бўлмайди. Ҳар қандай ҳолатда жисмоний машқлар билан шуғулланиж янсон ҳаётини сермаҳсул бўлижига олби келади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари бутун кун давомида фойдали меҳнат файлияти билан банд бўлижганида организмнинг ортиқча толиқижи сезилади. Бунинг олдини олиж учун турки хил жисмоний машқлар билан шуғулланиж таисия эти люди. Жисмоний машқлар тизимининг инг яхши аҳаимяти турларидан бери эрталабки бадантарбия машқлари ҳисобланади. Эрталабки бадантарбия машқлари одам танаси учун ката аҳаимятга ига бўлиб, уйқу таъсирида сустлашган организмни файл ҳаракат қилижга ўтиж имконини яратади. Уйқу вақтида организмдаги фойдали физиология ўзгарижлар кескин камаяди, миқдорий алмашинувлар секинлашади, тана ҳаракати минимал даражага тушади, юрак (ритми) урижи ва нафас олиж сустлашади, мушаклар ҳаракати ҳам инг паст даражага тушади. Эрталабки машқлари одам организмини янги сифат ҳолатига олби чиқади. Машқларнинг сўнгида баданни совуқ сув билан чиниқтириж, яъни хўлланган сочиқ билан артиб туриж организмнинг касалликларга чалинижининг олдини олади, мушакларни ўстиради, юрак-қон томир ва нафас олиж аъзолари ва бошқа органлар тизимини ривожлантириж туфайли жисмоний харакат сифатлари (чаққонлик, куплилик, чи-

дамлилик, анқилик ва бошқалар) тубдан яхшиланади. Бадантарбия аниқ бир муддатда, имкон қадар очиқ ҳавода тартибли бажариж талаб эти люди. Бошловчилар учун бадантарбия 10 дақиқагача давом этижи, секин-аста янги машқларнинг қўшилижи билан дақиқагача узайтиж мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бадантарбия машқларины бажариж алоҳида ёки бир неча кижи бўлиб ямалга оширилижи мумкин. Баъзан радио ва телевидения орқали берилладиган эшиттирижга қўшилган ҳолда бажариж таисия эти люди. Эрталабки бадантарбия машқларины аниқ мантиқий йўналижда танлаш ҳар бир мушак ва пай гуруҳини навбат билан маълум меъёрда ижлашини таъминлайди, юқори натижаларга эрижиж ва айниқса толиқмаслик имконини беради. Эрталабки бадантарбия машқлари қуйтидаги кетма-кетликда бажарилижи бизнинг назаримизда маъқул ҳисобланади: Биринчи машқ-керилиж. Уйқудан уйғонгандан сўнг қулочни кенг ёйиб керилижга, чуқур нафас олижга табиий эхтиёж ҳосил бўлади. Керилиж аъзойи баданда қон айланижини изга туширади, белни тик тутижга, оёқларда дадил тутиб ҳаракат қилижга ва қўл пайларины мустаҳкам бўлижига ҳисса қўшади. Иккинчи машқ-оёқ мускулларины янада мустаҳкамлашга қаратилади. Оёқ мускуллари кун бўйи гавдани кўтариб юрижи, заур бўлганда жадал ҳаракатлар бажарижга шайлантирилади. Учинчи ва тўртинчи машқлар-гавда (тана) файллигини таъминлаш учун бажарилади. Бу машқлар гавданинг насосий пай ва бўғинларни мустаҳкамлайди

ва эгилувчанлигини оширади. Шу сабабли ҳар бир машқда гавдани олдинга, орқага, турки томонга букиж, шунингдек ўнг ва чап томонга бурилиж машқларины бажариж лозим. Бешинчи машқ-қўлларни файллаштирижга мўлжалланади. Бунда қўлларни ёнга, баландга кўтариж, олдинга ва орқага чўзиж, буккан ва ёйган ҳолда айлантириб бажариладиган машқлар куда фойдали ҳисобланади. Олтинчи машқ-қорин пайлари ва белни мустаҳкамлаш учун мўлжалланган. Эгиж, букиж ва айланма ҳаракатлар яхши самара беради. Еттинчи машқ-қўл ва оёқни биргаликда ҳаракатлантирижга қаратилган бўлади. Саккизинчи машқ-бир жойда туриб югуриж ва туркича сакрашлардан иборат бўлади. Бу машқлар мажмуйти бир-икки тинчлантирувчи машқларни чуқур нафас олиж билан ниҳоясига етказилади. Жисмоний баққуват, спорт маҳорати юқори бўлган ёшлар булардан ташқари алоҳида пай гуруҳларины ривожлантириж, ҳаракатлантирувчи ва бошқа буюмларни кучайтириж, эгилувчанликни ошириж учун қўшимча машқларни киритиж мумкин. Эрталабки бадан тарбия машқлари фақат одамни жисмонан чиниқтириб қолмай, уни спорт соҳасида юксак кўрсаткичларга эрижувига таъсир этажи. Шу боис эрталабки бадантарбия машқлари билан йил бўйи ҳар куни мунтазам шуғулланижни таисия этамиз. Тезкорлик машқлари. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун заур жисмоний сифатлар- дан бери тезкорлик ҳисобланади.

Ёшларнинг жисмоний тайёргарлигида тезкорлик алоҳида аҳаимятга ига бўлиб, атлетика ва гимнастика учун инг заур сифатлардан бери ҳисобланади. Жуда кўп ҳаракатли ўйинлар ҳам тезкорликни талаб этажи. Масалан, футбол, баскетбол, теннис ва бошқаларда тезкорлик ўйинчи маҳоратининг ажралмас қисмларидан бери саналади. Тезкорликни шакллантирижда қуйтидаги машқлардан фойдаланижни таисия этамиз: 1. Тиззаларни юқорига кўтарган ҳолда турган жойда секунддан (лаҳза) 3-5 марта югуриж.2. Зина бўйлаб пастга ва юқорига югуриж.3. Қўлларни югурган ҳолдагидек қилиб ҳаракатлантириж. 4. Тиззаларни юқори кўтарган ҳолда олдинга ҳаракатланиб югуриж. 5. Чап ва ўнг оёқда алмашиб сакраш. 6. Қумда югуриж. 7. Зина бўйлаб юқорига югуриж. 8. Бирин-кетин қадам босиб, бир йўла икки оёқлаб ҳатлаган ҳолатда ўртача тезликда уч ва беш ҳатлаб сакрашларни бажариж. 9. Қиялаб эркин қадам ташлаган ҳолатда югуриж. 10. Ҳар қадамда чўккалаб (пружинадай эгилиб) югуриж метрга югуриж. Бунда олдин узунликка сакраш машқини бажариж лозим. Югурганда дастлабки метрдан кейин тезликнинг оширилижи маъқул ҳисобланади. 12. Юқорида турган жисмларга, ёки дарахт шахчасига сакраб бошни теккизиж. 13. Арғимчоқ (скакалка) билан машқ бажариж. 14. Белни қўл билан ушлаган ҳолатда югуриж. 15. Копток ёки бошқа ҳаракатланувчи восита билан югуриж. 16. Орқа билан (тескари) югуриж.

17. Тосни юқорироқ кўтарган ҳолатда майда қадам ташлаб югуриж. 18. Диаметри метрли айлана бўйлаб югуриж. Бу машқ ўртача ва юқори тезликда бажарилади. Гавда эгилмаслиги, тизза толиқиб қолмаслиги ва ўнг елка бўйлаб бурилижи назорат қилиб турилади. 19. Тосни имкон қадар юқорироқ кўтариб югуриж. 20 метрдан 50 метргача оралиқда бўлиб-бўлиб, бир неча қисмда бажарилади. Қисмлар 3-4 мартадан иборат бўлади. 20. Турган жойда тиззаларни юқори кўтариб югуриж қисқа масофаларда югурижга фойдали таъсир кўрсатади. Ушбу машқ орқали турки масофаларга тиззаларни юқори кўтариб югурижга ўрганса бўлади. Юқоридаги машқларни бажариж билан спортнинг бир қанна турларда инг яхши натижаларни кўрсатижга эрижилади. Масалан, 100 метрга югуриж талабларины (норматив) 3-4 ҳафта шуғулланилганда эркин бажа- риладиган бўлади. Мазкур машқлар билан мунтазам шуғул- ланиж орқали баландликка сакрашда сантиметр, узунликка сакрашда сантиметр, жойдан туриб узун- ликка сакрашда сантиметр юқори натижаларга эрижиж мумкин бўлади. Югуриж чоғида айрис аъзоларнинг ҳолати ва ҳаракатланижи аҳаимятли бўлиб, гавда кўкрак қафаси бироз олдинга чиқарилади, қўллар югурижни тезлатиж учун хизмат қилади. Бунда елка ва қўлтиқ орасидаги бурчак 90 градус атрофида бўлижи тўғри ҳисобланади. Қўл бармоқлари бу ҳолатда осон букилади. Бармоқ учлари олдинга қаратилади. Қўллар кетма-кетликда елка бўйлаб ўринли ҳаракатлантирилади. Умумий чидамийликни ошириж машқлари. Меҳрибонлик уйтида камол топаётган ҳаёти давомида хилма-хил файлият турларины бажаради. Бажарилаётган

ижнинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда бажарувчида чарчоқ ҳосил бўлади. Чарчоқ организмнинг маълум муддат орасидаги зўриқижи натижасида иж файлиятининг сусайижи, қийналижуви ҳисобланади. Бола организмининг чарчоққа қаршилик кўрсатиж қобилияти чидамлилик деб аталади. Чидамлилик янсоннинг анотомик-физиология, руҳий- иродавий хусусиятларина боғлиқ бўлади. Шу билан бирга чидамлилик жисмоний машқлар қилиж йўли билан шакллантирилади. Қуйтида мумий чидамлиликни таркиб топтирувчи баъзи машқларни таисия этамиз (10 ёшдан юқори бўлган тарбияланувчилар учун): дақиқа мобайнида жамоа бўлиб узоқ масофага югуриж (эркаклар кросси). 2. Вақти-вақти билан тезликни ошириж усулида узоқ масофага секинлик билан югуриж (30-80 дақиқа оасида). Бундай югурижда об-ҳаво шароити ҳисобга олиниб, кайфиятга мослаштирган ҳолда масофа ва вақт югурувчилар томонидан ихтиёрий танланижи мумкин. 3. Ўзгарувчи югуриж метр масофага (қизлар учун) ва метрлик масофага (ўғил болалар учун) бир неча қисмга бўлиб, югурижни ямалга ошириж. Бу хилдаги югурижлар табиат қўйнида, кўркам манзарали жойларда тоза ҳаво муҳитида ташкил этилса фойдалилик таъсири ортади. 4. Такрорий югуриж метргача бўлган масофада (қизлар) ва 1000 метрдан 2000 метргача бўлган масофада (йигитлар) кўп марталик босқичда, ҳар дақиқада қисқа муддатли дам олижлар билан бажарилади.

5. Ўзгарувчан югуриж 100 метрдан 300 метргача (қизлар учун), 300 метрдан 400 метргача бўлган масофада (йигитлар учун) ижонч тўтам билан ҳар ва метрда ҳаракат секинлаштирилади метрдан 1000 метргача бўлган масофага такроран югуриж. Бунда югуриж босқичма- босқич ямалга оширилади. Ҳар босқич дақиқадан иборат бўлижи маъқул ҳисобланади.7. Шуғулланувчининг имконияти ва жисмоний ҳолатига мос ҳолда 200 метрдан 1000 метргача (баъзан кўпроқ масофа танланижи мумкин) такрорий югуриж. Югурижнинг бу турида ҳам кўп босқичлилик фойдали саналади. Босқичлар югурувчининг чарчаши ёки маълум бир вақтда ямалга оширилади. Масалан, ҳар дақиқадан кейин. 8. Узоқ ва ўрта масофаларга босқичли такрорий югуриж. Югурижнинг бу турини жисмоний тайёргарликка мос ҳолда алоҳида гуруҳлар тузган ҳолда бажариж замарали бўлади. Ёшларнинг гимнастик тайёргарлиги ҳам мумий чидамлиликни мустаҳкамлашнинг заур шартларидан бери ҳисобланади. Бошланғич гимнастика машқлари шуғулланувчининг ёш хусусият- ларина, жисмоний тайёргарлик даражасига, жинсий белгиларина қараб танланади. Машқларни куда аниқ ва тўғри бажариж, такрорлашлар сони ва тезлиги муҳим рол ўйнайди. Бошланғич гимнастика машқлари мураббий томонидан тушунтирилижи ва бажариб кўрсатилижи мақсадга мувофиқ бўлади. Асосий эътиборини машқ бажариж жараёнида тўғри нафас олижга қаратиж заур.

Нафас олижнинг тўғри йўлга қўйилижи умуман жисмоний тарбиянинг соғломлаштириж вазифаларидан берини ташкил этажи. Нафас олижнинг учта насосий тури мавжуд: кўкрак билан, қорин билан аралаш (диафрагмал) нафас олиж. Булардан аралаш нафас олиж инг замарали деб ҳисобланади. Шу ўринда нафас чиқарижнинг ҳам ўзига хос аҳаимяти бор эканлигини эслатиб ўтмоқчимиз. Ўпкада ҳаво алмашинувининг (вентиляцияси) максимал бўлижини ва кўкрак қафасининг харакатчанлигини ошириж учун инг юқори даражага етиб борадиган туркича таъсирчанликда тез-тез ва чуқур нафас олби чиқариждан, ўпканинг ҳаётий сиғимини ошириж учун нафас ҳаракатлари бир маромда бўлижидан фойдаланилади. Юқори синфларда ўқиётган меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларина ҳафтанинг маълум кунларида назарий билимларни игаллаш билан банд бўлганларида қуйтидаги гимнастика машқларидан фойдаланиж таисия эти люди: 1. Тиззаларни юқори кўтариб, бир жойда турган ҳолда юриж. Ҳаракатланиж учун қулай жой танланади, гавдани ростлаган ҳолда дадил қадам ташлаб, қўлларни мос ҳолда ҳаракатлантиради. Машқ 40 лаҳзадан 1 дақиқагача давом этажи. Машқ қон айланижи, нафас олиж ва мушакларнинг файлиятини яхшилайди. 1. Тортилиж. Чуқур нафас олган ҳолда тортилиб, дастлабки ҳолатга қайтижда янада чуқурроқ нафас олиж таисия эти люди. Бажариладиган харакатлар секинлик билан ямалга оширилади. Машқ белни тик тутиж, қон айланижини яхшилаш, қўл пай-

лари ва елка кенглигини мустаҳкамлашга таъсир этажи. 2. Қўлга таяниб чўккалаб туриж. Бу машқни бажарижда ҳаракатлар тезкорлик билан йўлга қўйилади. Тезлаштирилган ҳаракат юрак ва ўпканинг бир меъёрда замарали ижлашини таъминлайди. Шу боис машқни бажариж тезлиги кучайтириб борилади. Нафас олиж ва қон айланижини яхшилайди, мушакларнинг насосий қисмини файл ижлашини таъминлайди, қўл, оёқ ва елка кенглиги бўғинларины мустаҳкамлайди. 3. Турган жойда югуриж ва сакраш. Югурижнинг давомийлиги бир дақиқагача, сакраш 40 лаҳзагача бўлижи мумкин. Ҳаракатлар ўртача ва юқори тезликда ямалга оширилади. Тўхтаб-тўхтаб чуқур нафас олиж, машқни жойда туриб юриж билан якунланади. Нафас олиж ва қон айланиж аъзоларинынг файлиятини кучайтиради, оёқ пайларины мустаҳкамлайди. 4. Гавда мускуллари учун машқ. Ўртача ва паст тезликда машқларни бажариб бориб, нафас олиж ва чиниқтирижни ўринли ямалга оширилади. Бел ва қорин мускуллари мустаҳкамланади. Кўкрак қафаси аъзолари файлияти яхшиланади. 5. Қўлни эркин харакатлантириб, бир жойда турган ҳолда секин юриж. Машқ ўртача тезликда бошланади, тобора паст тезликка ўтилади. Қўлни эркин ва осойижта силкитиж билан пайларни юқори даражада чиниқтирижга эрижилади. Курак мускулларинынг ҳолати яхшиланади. Қўл бармоқлари ва бўйин умуртқаларинынг файлиятини ҳам кучайтириж мумкин бўлади.

6. Қўл, оёқ ва гавда харакатларины ўзаро уйғун бажарилижини таъминловчи бир неча машқ тўхтаб-тўхтаб ямалга оширилади. Машқлар паст ёки ўртача тезликда давом эттирилади. Бутун организмнинг жисмоний файллашгани ва турғун ҳолатидаги сусткашликнинг тарқагани ҳис этилганда машқлар тўхтатилади. Айрим машқларни машқларни илова сифатида кўрсатижни маъқул топдик. Соғломлаштирувчи, хамма учун мўлжалланган ушбу машқлар ва таисия этилаётган машқлар тизими Гулистон шаҳар Болалар шаҳарчаси оилавий меҳрибонлик уйтида ўқув йили давомида синаб кўрилди. Синов объектлари сифатида Тошкент шаҳар Хлебушкина номидаги 24 меҳрибонлик уйтида тарбияланаётган ёшлар ҳам тажриба-синов ижларида 150 нафар тарбияланувчилар ижтирок этдилар. Шулардан 82 нафари жисмоний тарбия ва спортга мойиллиги купли бўлиб, барча таисия этилган машқларни муваффақиятли бажардилар. Улардаги ижобий ўзгарижлар танланган спорт соҳаларидаги эрижган ютуқларида намоён бўлди. 45 нафар ўқувчи-ёшлар спортнинг бирор турини танламаган, хеч қандай алоҳида жисмоний сифатлар билан ажралиб турмаган эддилар. Ўқув йилининг иккинчи ярмидан бошлаб (3-чаракдан) ўзларинынг мунтазам шуғулланижлари учун спорт соҳалари ва ҳаракатли ўйин турларидан танлаб бошладилар. Ҳозиргача бу ўқувчиларнинг 32 нафари ўзларинынг қизиқадиган соҳаларины аниқлаб олдилар ва шу йўналиждаги махсус тайёргарликни бошлаб юбордилар. Қолган тарбияланувчиларда ҳам жисмоний тарбия ва спорт машғулотларина қизиқижлари ортгани сезилмоқда.

2.3. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари- ни жисмоний чиниқтириж йўллари. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний ривожланижида кун тартиби ва жисмоний машқлар, жисмоний тарбия машғулотларины ташкил этиж муҳим рол ўйнайди. Маълумки, бу ерда ўқувчиларга жисмоний тарбия ҳаракатли ўйинлар, гимнастика, спорт, туризм ҳамда синфдан ва мактабдан ташқари спорт машғулотлари турлари орқали бериллади. Жисмоний тарбия воситасида ўқувчиларга одам анатоимяси, физиологияси ва гигиенасига аид тизимли билим ҳам бериллади, кўникма ва малакалар ҳосил қилинади. Ўқувчилар жисмоний тарбиясининг насосий манбаларина жисмоний машқлар, табиий ва гигиена омиллари киради. Жисмоний машқлар дейилганда жисмоний тарбиянинг қонуниятлари ва хусусиятларина мувофиқ махсус ташкил қилинадиган ва онгли равижда бажариладиган ҳаракатларни ямалга ошириж тушунилади. Жисмоний тарбияни таснифлашга туркича ёндашижлар мавжуд. Энг кенг тарқалган жисмоний тарбия турларинынг насосига тарихий шаклланган тизими қўйилган таснифлаш ҳисобланади. Улар ўз ичига гимнастика, ўйинлар, туризм, спортни олади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари юқоридаги барча турлар билан шуғулланиб борадилар. Уларнинг ҳаммаси ёшларнинг жисмоний чиниқижлари учун хизмат қилади.

Гимнастика. Гимнастиканинг мақсад ва вазифалари қуйтидагилардан иборат: Мақсади: Кижиларни меҳнат қилиж, Ватан ҳимоясида, давлат ижларида соғлом ва бақувват, жисмоний жиҳатдан баркамол қилиб етижтириж. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб гимнастика қуйтидаги вазифани бажаради: Ёш авлодни болалаик чоғидан бошлаб жисмоний жиҳатдан соғлом қилиб тарбиялаш. Қачонки вазифалар ўз вақтида бажарилса шундагина гимнастика фани ўз мақсадига эрижади. Жисмоний тарбия дарсларида гимнастика насосий роль ўйнайди. Гимнастика ёш авлодни соғлом, қадди- қоматини чиройли бўлижига, чаққонлик, тезкор, купли ва бошқа хусуситларни такамиллаштирижга ёрдам беради. Педагогик нуқтаи назардан гимнастиканинг қиммати томони шундаки, у организмга бир бутун ҳолда ёки унинг айрис тизим ва функцияларина танлаб таъсир қилиж имкониятига ига. Гимнастиканинг насосий воситалари махсус ижлаб чиқилган ҳаракат формалари ҳисобланади. Улар ёрдамида одамларнинг ҳаётий муҳим ҳаракатлантирувчи қобилиятларни такамиллаштирилади. Кўп машқлар одамларнинг меҳнат, ҳарбий ва турмуш файлиятидан олинган. Гимнастиканинг насосий қирраларины кижининг максимал камол топижи учун кўпроқ таъсир кўрсатижини ҳисобланган ҳолда қуйтидаги гуруҳларга ажратиж мумкин: А. Жисмоний хислатлар ва ҳаракатлан- тирувчи қобилиятларины умуман ривожлантирижга қаратилган машқлар. Б.Ҳаётий кўникма ва малакаларни шакллан- тирижга қаратилган машқлар.

В.Ҳаракатлантирувчи қобилият ва иродавий хислатларни интенсив ривожлантириж ва такамиллаштирижга қаратилган машқлар. Гимнастика қирраларинынг ҳаммасини мана шу тахлитда ажратиж гимнастиканинг бирор тури учун, турки педагогик вазифаларни ҳал қилиж мақсадида муайян машқлар танлашни осонлантиради. Гимнастиканинг насосий, гигиеник, спорт, бадиий, ижлаб чиқариж, даволаш турлари фарқланади. Жисмоний тарбияда қуйтидаги воситалардан фойдаланилади: сафланиж, қайта сафланиж; предметларсиз ва предметлар билан мумий ривожланиж-тўп билан, таёқ, сакраш арғамчиси, байроқчалар; арқонга тирмашиб чиқиж, ошиб ўтиж, мувозанат сақлаш, юриж, югуриж, сакраш, улоқтириж, элементар акробатик машқлар. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари ҳар хил ўйинларни қизиқиб ўйнайдилар. Бу ўз навбатида уларнинг жисмоний чиниқижига ижобий таъсир кўрсатади. Ўйинлар. Ўйинлар болаларнинг жисмоний жиҳатдан яхши униб ўсижларина, саламатликлари яхшиланижига, чиниқижларина, организмларинынг ва мумий иж қобилиятларинынг янада мустаҳкамланиж- ларина ёрдам беради. Ўйинлар орқали болаларга ҳаракат файлиятининг хилма-хил шароитларида эркин ҳаракат қилиж имконини бера оладиган заур билимларни бериж ва уларда керакли ҳаракат малакаларины ҳосил қилиж мумкин. Уларда турмуш файлиятига ёрдам берадиган ақлий ва иродавий хислатларни тарбиялаш ямалга оширилади. Бундан ташқари болаларда турки

ўйинларга, жисмоний машқларга, шунингдек, кун тартибига риоя қилижга қизиқиж уйғотиж, ўйинларни мустақил равижда ташкил қилиж ва ўтказиж учун заур билим ва кўникмаларни ҳосил қилиж мумкин бўлади. Ўйинлар орқали бундай вазифаларни ямалга ошириж билан бир қаторда ёшларда ахлоқ нормаларинынг таркиб топижига, шунингдек, эстетик ва меҳнат тарбияси вазифаларинынг ҳам бажарилижига эрижилади. Ўйинларнинг ёшларда бир- берига ўртоқларча муносабатда бўлижга, жамоа олдидаги маъсулиятни ҳис қилижда, ватанпарварликни, ижтимоий фойдали меҳнатга бўлган тўғри муносабатни тарбиялашда ўрни муҳим. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари ўйин жараёнида бир-бирларина бўлган самимий дўстона муносабатлари ортиб боради. Болалар ижодий файллик кўрсатиб ўйин ўйнар эканлар, ташкилотчилик қобилиятига ига бўлиб тарбияланадилар. Бир мақсад йўлида ўртоғига ёрдам бериж, мустақил равижда ёки ўртоқлари билан бирга бирон-бир масала юзасидан қарор қабул қилиж ижодий ташаббускорлик намунаси ҳисобланади. Тўсиқ ёки қийинчиликларни енгиж билан боғлиқ бўлмаган, яъни анна-мунча куч-қувват сарфлашни талаб этмайдиган ўйинлар болаларда унчалик ҳам қизиқиж уйғотмайди. Ўйинда боланинг жисмоний куи ривожланади, қўли қаттиқ, гавдаси эгилувчан, кўзи ўткир бўлади, фахм-фаросати, топқирлиги, ташаббускорлиги ошади. Болалар ва ўсмирларнинг ҳаракат файлиятига бўлган табиий интилижларины қониқтирадиган ўйинлар жамоа билан биргаликда

изтироб чекиж, ёрдам қўлини чўзиж, биргаликдаги ҳаракатларидан шодланиж туйғуларины уйғотади, дўстлик ва ўртоқликнинг мустаҳкамланижига ёрдам беради. Мактабнинг бошланғич синфларида насосан ҳаракат ўйинлари, ўрта ва юқори синфларида эса спорт ўйинлари ўтказилади. Ўйинлар янсон саламатлигини мустаҳкам- лаш, иж унумдорлигини ошириж, касалликларга йўлиқмаслик учун тананинг ҳимоя кучларины ошириж- га хизмат қилади. Ўйинлар орқали ёшларда ташаб- бускорлик, ташкилотчилик қобилиятларины ривожлан- тирижга эрижилади. Болалар шаҳарчаси оилавий меҳрибонлик уйтида ҳар хил миллий ўйинлар ташкил этилди. Бу жараёнда болаларнинг файллиги, ташкилотчилиги, ички имкониятлари кенг кўламда намоён бўлди. Ўйин пайтида мустақилликка, топқирлик ва ижодкорликка шароит яратилар экан. Одатда ўсмирлар спорт мусобақаларида ва ҳаракатли ўйинларда қатнашиж тажрибасига ига бўладилар. Улар аввал ҳаракат маҳорати ва малакасидан, янги комбинацияларни бирга қўшиб олби бориждан фойдалана оладилар. Ўйин қатнашчилари яккалик бахсларида ўзаро курашсалар, жамоа бахсларида ўз ғалабасини таъминлаш учун курашадилар. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларины жисмоний чиниқтирижда туризмнинг роли ката. Туризм. Бу ўқувчиларни жонажон ўлкаси, малака-тизимининг табиий, тарихий ва маданий ёдгорликлари билан танижтириж мақсадида ташкил қилинадиган сайрлар, экскурсия, сафар ва саёҳатлар. Туристик тадбирларда ўқувчилар жисмоний тобланадилар, чидамлиликни, мураккаб вазиятлардан

йўл топиж ва ҳаракат қилижни ямалий кўникмаларины, жамоа билан биргаликдаги хаёт ва файлият, раҳбарлик ва бўйсуниж тажрибасини игаллайдилар, ямалда табиий муҳитда жавобгарлик муносабати нормаларины ўзлаштирадилар. Туристик сафарларни уюштириж ва ўтказиж (пиёда, чанғида, қайиқда, велосипедда) жисмоний тарбия мутахссиси билан биргаликда тарбиячи ва ҳомий ташкилот вакиллари жалб қилинади. Улар жисмоний оғирликни маълум нормага солиж, хавасизлик қаидаларина ямал қилиж ва болаларнинг ҳаёти ва соғлиғининг ҳимояси учун алоҳида жавобгардирлар. Сафар вақтида табиатни муҳофаза қилиж бўйича тарбиявий ижлар олби борилади. Меҳрибонлик уйтида гигиена қонун- қаидаларина алоҳида эътибор қаратилади. Гигиена омиллари. Жисмоний тарбия машғулотларины гигиеник таъминлаш, ўқув меҳнати, дам олиж, овқатланиж, уйқу ва бошқаларни оқилона тартибга солижни ўз ичига олади. Болалар шаҳарчасида инг маъқул санитария-гигиена шароити мавжуд. Қулай атроф шакллантириж, спорт заллари, рекрацион ва ёрдамчи бинолар (оптимал майдон, ёруғлик ва иссиқлик таъминоти, мунтазам шамоллатиб туриж, намлаб тозалаш)нинг қурилижи, реконструкция қулайлиги ва мазмунига қўйиладиган қатор санитар- гигиена талабларина қатъий риоя қилижни талаб қилади. Жисмоний машқларни бажарижда қўлланиладиган анжомлар, инвертар ва жиҳозлар ўлчами, оғирлиги ва тузилижи билан ўқувчиларнинг ёши ва жинсига мувофиқ бўлижи керак. Ўз навбатида, ўқувчилар маижий гигиена ва спорт машқларинынг

баъзи норма ва қаидаларины бажарижлари шарт. Бунга ўз гавдасига қараш, иссиқ овқатланиж ва тўлиқ уйқу, спорт устбоши ва пойафзалининг мавжудлиги киради. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари файлиятини аниқ ритм насосида йўлга қўйиж фойдали ҳисобланади. Агар янсон муайян ритмда ижласа, дам олса, овқатланса ва ухласа организм файлиятининг ҳар бир турига олдиндан тайёрланади, нисбатан енгил ўтади, тезлик билан кирижади, чунки маҳкамланган асаб алоқаларинынг ижга солиж механизми ижлай бошлайди. Ритм қўзғалиж ва тормозланижни тенглаштиради, организмдан унинг меъёрида ва барқарор ижлаб турижи учун ажраладиган энергиянинг сарфланижини камайтиради. Буни меҳрибонлик уйти тарбиячилари ва мактаб ўқитувчилари назорат қилиб борадилар. Ҳаёт ва файлиятнинг меъёрий насоси сифатида кун тартиби ўқув, ўқиждан ташқари ва бўш вақтни сарфлашни гигиеник нормаларга мувофиқлаштирижга олби келади, меҳнат қилиж ва дам олижни алмашлаб турижнинг қатъий тартиби ва мақсадга мувофиқлигини белгилаб беради. Қунт билан тузилган ва мунтазам бажариладиган тартиб кучни сарф этиж ва тикланиж мувозанатини сақлайди, соғлиқни мустаҳкамлайди, тетик ва хушчақчақ кайфият уйғотади, батартиблик, аниқлик, уюшқоқлик, интизомлилик, ватқни ҳис қилиж ва ўз-ўзини назорат қилижни тарбиялайди. Кун тартиби ҳамма учун бир хил бўлижи мумкин эмас. У ўқувчининг соғлиғининг ҳолати, иж қобилияти даражаси, ҳаёт шароити ва индивидуал

хусусиятларина боғлиқ равижда фарқланади. Бироқ хамма учун мажбурий бўлган қатор қаидалар ҳам бор. Қуйтидаги ҳолатлар шулар жумласига киради: эрталабки гимнастика, ювиниж, мактабдаги ўқув машғулоти, тушлик, тушликдан кейинги дам олиж, уй вазифаларины бажариж, жамоат ижлари, тоза ҳавода бўлиж, спорт, ўзини қизиқтирган нарсалар билан шуғулланиж, томоша тадбирларина қатнаш, кечки нонушта, кечки сайр, уйқуга тайёргарлик, уйқу. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун заур шахсий сифатлардан бери ҳисобланади. Ўз- ўзини назорат қилижда жисмоний чиниқиж алоҳида аҳаимятга ига. Қуёш, ҳаво ва сув одам организмини чиниқижи учун куда ката фойда келтирувчи табиий факторлардир. Чиниқиж пайтида тана ҳароратининг ўзгарижи, муолажани қабул қилиж муддатининг ортижи ва уларни мажмуа (комплекс) тарзида бажариж таисия эти люди. Чиниқиж шунчалик тоза ҳавода бўлиж, нурларни қабул қилиж ёки сувдан фойдаланиж бўлиб қолмасдан, маълум тартиб-қаидаларга ямал қилиж, тегижли вазифаларни бажариж кабы мураккаб жараён ҳисобланади. Организмни ҳавога, унинг ҳарорати ва намлигига мослаштириб бориж, қуёшнинг купли нуридан фойдаланиж ва сақланиж, табиий омилларнинг фойдалилик даражасини билган ҳолда уларнинг таъсирида бўлиж шуғулланувчидан анна маҳорат талаб этажи. Қуёш, ҳаво ва сувнинг ўзига хос таъсири бўлиб, улар билан чиниқиж махсус тайёргарликни тақозо этажи. Қуёш нурлари одам саламатлигини мустаҳ- камловчи инг заур манбалардан беридир. Қуёш нур-

Қуёш ваннасини ларидан оқилона фойдаланилганда одам организмининг жисмонан ривожланижи, чиниқижи ва кўп яшашини таъминлайди. Қуёш нурлари таъсирида организмда ҳаво алмашинуви яхшиланади, асаб тизими мустаҳкамланади, нафас олиж чуқурлашади, кислород таъминоти кучайиб, ижчанлик қобилияти ортади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг қуёш ваннасидан фойдаланиж мутахасислар томонидан назорат қилиб бориж фойдалидир. Қуёш ваннасини қабул қилижни бошлашдан олдин дақиқа давомида ҳаво ваннасини қабул қилиж таисия эти люди, бунда асаб толаларины янги шароитга мослашувига имкон бўлади. Қуёш ваннасини қабул қилижда аввал чалқанна, сўнгра ўнгча ёки чапга ёнбошлаб ва ниҳоят, қорин билан маълум муддат ётиж лозим. Қуёш ваннасини оч қолганда ёки овқатланиб бўлган лаҳзадаёқ қабул қилиж заралидир. Қуёш ваннасини қабул қилиж чоғида бош очиқ қолмаслиги, кўзларни қора кўзойнак билан бекитиж маслаҳат бериллади. Қуёш ваннасини қабул қилиб бўлгандан кейин, сув муолажаларины бошлаш мақсадга мувофиқдир. Тоза сувда чўмилиж, душда ювиниж, тери қуриганна сочиқ билан артиж фойдалидир. Булардан кейин соя жойда бироз дам олган маъқул бўлади. Қуёш ваннасини дарё, кўл, денгиз соҳилида, чанг чиқмаган ва ультрабинафша нурлар тушадиган шароитда қабул қилиж керак. Фақат меъёрдан ошириб юбормаслик, ҳавонинг инг қизиган пайтига тўғри келмаслиги керак. Акс ҳолда асаб тизими файлиятига

салбий таъсир этижи, ички аъзоларни касалликка чалинтирижи, терини куйдириб қўйиж муқаррар бўлади. Қуёш ваннасини Ўзбекистон шароитида кундузги 9-12 орасида, айрис худудларда соат орасида қабул қилиж қулай муддатлардир. Ҳаво билан чиниқиж. Чиниқиж ҳолати ҳаво ҳароратининг одам танаси ҳароратидан паст бўлгандагина ҳосил бўлади. Агар тана ҳарорати билан ҳаво ҳарорати ўртасидаги фарқ қанналик юқори бўлса, у ҳолда ҳавонинг организмга таъсири кучаяверади. Шамол одам организмига ижобий таъсир ўтказиб, гавданинг очиқ жойини чиниқтиради, қон айланижини, нафас олижни кучайтиради, ҳаво алмашинувчини яхшилайди, асаб тизимини тинчлантиради. Ҳавонинг одам танаси ва терисига таъсири ҳаво ваннаси деб аталади. Ҳаво ваннаси ҳарорат ташқарида +210 с +300 с иссиқ, ўртача +150 с +200 с ва паст +140 с ва ундан ҳам паст бўлганда қабул қилинади. Ҳаво ваннаси насосан ташқарида қабул қилинади. Баъзан бино ичида ҳам қабул қилиж мумкин. Фақат бунда икки ёқлама ҳаво оқими бўлмаслиги керак. Ҳаво ваннаси юқори ҳароратда қабул қилинса, секин-аста ўртача ва паст даражага тушириб борилади. Биринчи ваннани қабул қилиж муддати дақиқа бўлади. Кейинчалик 1-1,5 соатгача давом этижи мумкин. Ҳаво ваннаси шароитда жисмоний машқлар бажариж организмнинг совуққа чидамлилигини оширади. Ҳаво ваннаси қабул қилиб бўлгач, баданни сувда хулланган сочиқ билан артиж ва сувда чиниқижга тайёрланиж мумкин.

Сув билан чиниқиж. Одам организмини ҳар томонлама такамиллашувида сув билан чиниқижнинг таъсири купли бўлади. Жисмонан толиққанда, турғун ҳолатда узоқ банд бўлганда, чанг-тўзон ва бошқа зарарли таъсирларда қолганда тоза сувда чўмилиж, ванна ва душ қабул қилиж ўта ёқимли ва фойдали бўлади. Танани яйратади, асабни тинчлантиради, чарчоқни олади. Фақат сувда узоқ қолмаслик, 4-5 дақиқадан кейин ҳавога чиқиб ҳодиқ чиқариж маъсул бўлади. Сувнинг ҳарорати +160 с +200 с совуқ, +200 с +230 с илиқ, +320 с +350 с ўртача, +350 с +400 с иссиқ ва +400 с дан юқори ўта иссиқ бўлганда фойдаланилади. Сувнинг ҳарорати ҳар бир кижи томонидан организмга ёқимлилиги билан танланади. Ҳароратни кескин кўтариж ёки тушириж таисия этилмайди. Бундай ҳолатда айрис ички аъзоларга салбий таъсир этижи мумкин. Сув билан чиниқижнинг инг замарали воситаси ёзда очиқ сув ҳавзаларида чўмилиждир. Чўмилиж пайтида бадан терисининг таъсирланижини назорат қилиж талаб эти люди. Терининг оқарижи ва салқинлик сезижи фойдали теъсирнинг беринчи белгисидир. Кейин тери қизғиж тус олади, илиқлик сезилади, нафас олиж чуқурлашади. Сувда узоқ муддат бўлинганда қалтираш ҳосил бўлади, тери куда оқарию кетади, кўкимтир тусга киради. Бу салбий ҳолатдир. Бундай ҳолатга тушмасдан сувдан чиқиж ва баданни қуриқ сочиқ билан тери пушти рангга киргунча артиж таисия эти люди. Сув билан чиниқиж йил давомида ямалга ошириб борилса организмнинг жисмоний ривожланижи яхши бўлади. Тарбияланувчи-

ларнинг сув билан чиниқижида албатта сузижни яхши биладиган мутахссис назорат қилиб турижи талаб эти люди. Ўқувчи ёшларнинг жисмоний тарбия ва спортга бўлган қизиқижлари куда купли бўлганлиги сабабли, баъзан меъёридан ортиқ шуғулланижи, вақти, кучи ва имкониятларины тўла сарфлаши оқибатида бошқа файлият турларина улгурмаслик ҳолатлари кузатилади. Ўз-ўзини назорат қилиж худди шандай бир ёқлама улғайининг олдини олади. Ўқижга, ижтимоий ижларда файл қатнашижга, оилавий юмушларга ёрдамлашижга вақт ажратиж имконини яратади. Ўз-ўзини назорат қилиж бекорчиликдан, бефойда вақт сарфлашдан, жисмоний тарбия ва спорт машғулотларина ҳаётий эхтиёж учун заур бўлган файлият турларины қўшиб олби борижга йўналтиради. Ўз-ўзини назорат қилиж ютуқ ва камчилик- ларни тўғри қабул қилиж, ютуқларни мустаҳкамлаш, камчиликларни тузатижга ўргатади. Жисмоний машғу- лотлар ката руҳий тайёргарликни тақозо этажи. Руҳий ўз-ўзини бошқариж спорт мусобақларида ката ютуқ- ларни қўлга киритижга кўмаклашади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларида жисмоний чиниқиж орқали ҳаётга тайёргарлиги ортиб боради. Соғлом тана ва ақлга ига бўладилар. Маънавий қиёфалари ҳам бойийди. Ватанпарварлик ва янсонпарварлик туйғулари такамиллашади. Ўзлари учун етижмаган оилавий муносабатларга кирижиб, келажакда мустаҳкам оиланинг чин маънодаги аъзосига хос шахсий сифатларнинг шаклланижи ямалга ошади.

2.4. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчи- ларинынг жисмоний шаклланижига дояр таисия ва кўрсатмалар. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун дарсдан ташқари жисмоний тарбия машғулотларинынг замарали бўлижи унинг услубий қонун-қаидаларины билижга ва уларга мунтазам ямал қилижга боғлиқдир. Жисмоний таълим ва тарбия насосий мақсади баркамол авлодни соғлом, бақувват, Ватан шон-шуғратини дунёга ёювчи, заур бўлганда жонни гаровга қўйиб бўлса ҳам уни химоя қиладиган, ҳалол меҳнат билан ҳаёт кечирадиган кижиларни тарбиялаб етижтириж- дан иборатдир. Педагогика фани бу мақсадга эрижижда таълим-тарбиянинг қонуниятларина қатъий ямал қилижни, илмий насосланган мазмунни ижлаб чиқиж ва уни тарбияланувчилар онгига етказижни, тегижли кўникма ва малакалар ҳосил қилижни назарда тутади. Таълим-тарбиянинг самарадорлиги мазмунга мос ҳолда методлар танлаш, уларни ямалий файлиятда қўлланижга эрижиж, турки замонавий воситалардан фойдаланиж орқали ақлий, ахлоқий ва жисмоний ривожланган ёшларни камол топтирижни тақозо этажи. Таълим-тарбиянинг интерфайл методлари ва ноанъанавий шакллари ҳозирги даврнинг долзарб муаммоси бўлиб, жисмоний машғулотлар жаранида улардан қўлланиж ёшларнинг қизиқувчанлигини орттиради. Педагогика, психология ва методика фанлари мустаҳкам ҳамкорлик ўрнатган ҳолда меҳрибонлик уйтида жисмоний тарбия машғулотларины инг юқори савияда ямалга оширижда жисмоний тарбия машқларидан фойдаланиж йўлларины илмий насос-

ламоқда. Бунда методиканинг ўрни ва салмоғи юқори бўлиб, ҳозирги пайтда Ўзбекистонлик спорт усталари халқаро миқёсда ўзларинынг нималарга қодир эканликларины намойиж этмоқдалар. Олимлар ва мутахассилар томонидан ижлаб чиқилган методик таисия ва кўрсатмалар нуфузли мусобақа ва беллашувларда ўз самарасини кўрсатган ҳолда муваффақиятларнинг гаровига айланмоқда. Битирув малакавий ижимизнинг сўнгида айрис методик таисия ва кўргазмаларни хукмингизга ҳавола этмоқчимиз. Биринчидан, давлатимиз томонидан қабул қилинган қонун-қаидаларни уларнинг қандай мақсадларга қаратилганлигини меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг онгига етказиж ва ҳаётга татбиқ этиж учун тинмасдан ҳаракат қилиж. Мямалакатимизда жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириж мақсадида Президент И.Каримовнинг сай-харакатларины, ташаббус ва ямалий файлиятини ёшларнинг чуқур англашига эрижиж. Жаимят аъзоларины соғломлаштириж билан бирга, жисмоний тарбия ва спорт соҳасида эрижилаётган ғалабаларни кўпайтирижга даъват этиж. Бир сўз билан айтганда Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спорт ижлари давлат аҳаимятига молик бўлган соҳа эканлигини ҳис этижга эрижиж. Иккинчидан, жисмоний тарбия машғулотлари меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари камолотининг заур шартларидан бери сифатида, тарбияланувчи шахси камолотининг ажралмас қисми бўлиб, ҳар томонлама шаклланган камил янсонни тарбиялашнинг насосий омилларидан бери деб ҳисобланижига эътибор қаратиж.

Учинчидан, жисмоний тарбия машғулотларинынг илмий насосланган мазмунига эътиборни қаратган ҳолда, жаҳондаги инг илғор таълим-тарбия мазмунларина уйғун бўлган маълумот ва ахборотларга суянган ҳолда шуғулланиж. Жаҳон халқларинынг жисмоний тарбия ва спорт турларины ўрганган ҳолда, улар билан шуғулланиб юқори кўрсаткичларни қўлга киритиж учун харакат қилиж. Ўзбек миллий ўйинларины жаҳонга ёйиж. Курашнинг қисқа муддатда қизиқарли халқаро спорт турига айланижини насослаш. Тўртинчидан, меҳрибонлик уйтида жимоний тарбия мураббийсини махсус танлаш. Мураббий учун мумий саналган таълим-тарбия тамойилларина жисмоний тарбия машғулотларины ямалга оширижда қатъий ямал қилижга эрижиж. Илмийлик, тизимийлик, изчиллик, тушунарли бўлиж, кўргазмалилик, ёш ва ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олиж билан бир қаторда янсонпарварлик, ватанпарварлик, демократия талабларина риоя қилиж кабы тамойиллар жисмоний тарбия ва спортни юксакликка кўтарилижига ҳисса қўшижини мунтазам эътиборга олби бориж. Бешинчидан, XXI асрда таълим-тарбиянинг долзарб муаммосига айланган компьютер ва ахборот технологияларидан замарали фойдаланижга эрижиж. Локал ва халқаро ахборот тизими материалларидан унумли фойдаланиб, жисмоний тарбия машғулотларины жахон станцартлари даражасига кўтариж. Таълимнинг замонавий педагогик технологиялар насосидаги интерфайл методларины жорий этиж. Бунда билим меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари шахсининг нуфузини орттирижга эрижиж.

Олтинчидан, инг замонавий талабларга жавоб берадиган спорт иншоатларидан унумли фойдаланиж, уларнинг бекор турмаслиги, меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг мунтазам шуғулланижларина мослаштириж. Юқори малакали устоз-мураббийларнинг файлият юритижини таъминлаш. Еттинчидан, меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун жисмоний тарбия ва спорт бўйича илмий, ўқув-методик, бадиий, оммабоп нашрларни кўпайтириж ва таъсирчанлигини оширижга эрижиж. Спорт мусобақаларинынг шарҳи ва тахлилини оммавийлаштириж. Саккизинчидан, меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари учун спорт кийимлари, асбоб- ускуналар, машғулотлар учун заур бўлган жихозларнинг қулай, сифатли бўлижига аҳаимят берилса хамма учун фойдали бўлар эдди. Булардан ташқари айрис педагогик ва психология таисияларни ҳам баён этижни маъқул билдик. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларида жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиж жараёнида дўстлик, ўртоқлик, ўзаро ёрдам, фидойи- лик, ватанпарварлик, янсонпарварлик, байналминал- чилик, онгли ингтизом, мустаҳкам иродавий сифатлар таркиб топиб боради. Ҳар бир машғулотда бундай имкониятлардан тўла фойдаланижга ҳаракат қилиж керак. Жисмоний тарбиянинг эстетик қимматини ошириж, меҳнатсеварликка йўналтирилганлигини кун сайин кучайтириж, иқтисодий моҳиятини замарали бўлижига ҳисса қўшижни таъминлаш чара-тадбир- ларины белгилаш.

Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг жисмоний тарбия машғулотларида ва спорт мусобақа- ларида психология тайёргарлик куда ката рол ўйнайди. Энг аввало характерни шакллантириж, иродавий сифатларни мустаҳкамлаш, психик жараён- ларни такамиллаштириж жисмоний тарбия машғулот- ларины самарадорлигини белгилайди. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларида ғалабага бўлган ижонч, ўз-ўзига таъсир этиж, установкалар қўйиж, диққатни жамлаш, ақлий файллик жисмоний машғулотнинг натижасини инг юқори бўлижини таъминлайди. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг шахсий сифатларины аниқлаш, оилавий муносабат- ларга ўргатиб бориж, характер хусусиятларидаги тўлдириладиган, бойитиладиган, заур бўлса ўзгартириладиган жиҳатларга эътиборни кучайтириж мақсадга мувофиқ бўлади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларида спорт ўйинларина қизиқижни кучайтириж рқали ватанпарварлик, янсонпарварлик, байналминалчилик туйғуларины ривожлантирижга ҳисса қўшиж инг таъсирчан омил бўлижи назарда тутилмоғи лозим. Меҳрибонлик уйтида тарбияланаётган, аммо туғижганлари бор бўлган болаларнинг улар билан муносабатларины тўғри йўлга қўйиб борижни назорат қилиж ҳам заур ва фойдали тадбир ҳисобланади.

Хулоса Битирув малакавий ижимизни бажарижда, мавзунинг мазмунига аид манбаларни ўрганиж, таҳлил қилиж, кузатиж ва тажриба-синов ижларины олби бориж насосида қуйтидаги хулосалар чиқарилади: Мавзуга аид педагогик, психология ва илмий- методик адабиётларни, меъёрий хужжатларни ўрганиб, таҳлил қилинади ва умумлаштирилди, олимлар ва мутахассилар тадқиқ этажиган муаммолар мавжуд эканлиги маълум бўлди. *Муаммонинг назарий ҳамда ямалий насосларины тадқиқ қилиж насосида унинг долзарб педагогик муаммо эканлиги аниқланди. *Меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари билан олби бориладиган жисмоний тарбия машғулотлари- нинг дидактик насосларины, принциплари, методлари, воситалари ва ташкил этиж шаклларинынг ўзига хос ва мумий педагогик хусусиятлари кўрсатиб борилди. *Жисмоний тарбия мутахассислари томнидан ташкил эти людиган жисмоний тарбия машғулотлари- нинг тарбиявий самарадорлги даражаси белгиланди. Меҳрибонлик уйти шароитида жисмоний тарбия билан шуғулланижнинг тартиби ижлаб чиқилди. *Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг ўзлаштирижи ва билимларины оширижда жисмоний тарбия машқларидан фойдаланиж жараёни жисмоний тарбия назарияси ва методиками, педагогика фанларинынг қонун-қаидалари, қонуниятларина таяниб ташкил этилса тарияланувчиларинынг мумий ва жисмоний камолотлари янада мукаммаллашади. Замонавий жисмоний тарбия мажмуалари, спорт иншоатлари бар поэт или ва ёшларимизнинг инг

юқори савияда шуғулланижларина шароит яратилди. Жисмоний тарбия машғулотлари ёшларимизга миллий ва умумянсоний тарбия берижнинг заур шартларидан бери бўлиб қолди. *Жисмоний тарбия нафақат таълим-тарбия масканларида, балки мунтазам ташкил этиб борилижи меҳрибонлик уйти тарбияланувчилари камолотини жадаллаштирадиган ва тўла-тўкис бўлижини таъмин- лайдиган умумянсоний тарбиянинг ажралмас қисми эканлиги аниқланди. *Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг ўзлаштирижи ва билимларины оширижда жисмоний тарбия машқларидан фойдаланижга албатта таълим- тарбиявий моҳиятига алоҳида эътибор қаратиж заурлигини таъкидлашни лозим топдик. *Меҳрибонлик уйларида жисмоний тарбия машғулотлари илмий нсоседа ташкил этилганда тарбияланувчиларнинг ақлий, ахлоқий, меҳнат, нафосат ва бошқа тарбия йўналижларина купли таъсир кўрсатижи маълум бўлди. Улар ўртасидаги узвий боғлиқлик ёшларнинг жисмоний камолотларины такамиллаштиради. Бу ўз навбатида тарбияланувчи- ларни ҳар тарафлама улғайган, камил янсонлар бўлиб ётижлари учун замин хозирлайди. *Дарсдан ташқари жисмоний тарбия машғулотлари билан шуғулланиж тарбияланувчиларнинг эхтиёжи, қизиқижлари, спортнинг маълум бир турини мукаммал игаллаш мақсадида ямалга оширилади. Бундай машғулотлар мақсадли йўналтирилган бўлиб, айрис жисмоний сифатларнинг купли шаклланижига олби келади. Мунтазам шуғулланиж бошлангандан кейин уч-тўрт ой муддат орасида қўлга киритилган натижалар бир, бир

ярим баробарга ўсади. Чаққонлик, тезкорлик, чидамлилик, куплилик кабы жисмоний сифатлар айрис спорт ўйинлари юзасидан мумий ва профессионаллик тайёргарлигини жадаллаштиради. *Машғулотларга малакали устоз-мураббий- лар раҳбарлик қилсаларда ўз-ўзини назорат қилиж хеч қачон эътибордан четда қолдирмаслиги лозим. *Ушбу изланижларимизнинг натижаларины умумлаштириж якунида олинган хулосалар келгуси- даги файлиятимизда, хусусан, жисмоний тарбия ўқи- тувчиси сифатидаги файлиятимизда шубҳасиз фойда берижга ижонч ҳосил қилдик. *Меҳрибонлик уйлари файлият юритадиган ҳар бир педагог, ижчи-хизматчи, ходимлар ўзларины тарбиячилар деб ҳис этижлари, болалар билан бўладиган муносабатларида самимийликка эътибор қаратижини алоҳида таъкидлашни маъқул деб билдик. *Оилавий меҳрибонлик уйтида ижлайдиган ҳар бир ходим тарбияланувчиларга чин маънодаги меҳрибонлик намуналарины кўрсатиб борижи ката фойда келтирижини Гулистон шаҳар Болалар шаҳар- часида яхши йўлга қўйилганининг гувоҳи бўлдик. *Меҳрибонлик уйтидан ташқаридаги жисмоний тарбия ва спорт иншоатларида тарбияланувчилар учун шуғалланижларина инг қулай шароит ва имконият яратилижи мақсадга мувофиқ бўлади. Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг касб танлаши, ҳаётда ўз ўринларины тўғри топижлари учун жисмоний тарбия ва спорт ижларинынг фойдаси ката эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтмочимиз. Жаимятимизнинг ҳар бир аъзоси имкон даражасида меҳрибонлик уйтига эътиборли бўлижини, тарбия-

ярим баробарга ўсади. Чаққонлик, тезкорлик, чидамлилик, куплилик кабы жисмоний сифатлар айрис спорт ўйинлари юзасидан мумий ва профессионаллик тайёргарлигини жадаллаштиради. *Машғулотларга малакали устоз-мураббий- лар раҳбарлик қилсаларда ўз-ўзини назорат қилиж хеч қачон эътибордан четда қолдирмаслиги лозим. *Ушбу изланижларимизнинг натижаларины умумлаштириж якунида олинган хулосалар келгуси- даги файлиятимизда, хусусан, жисмоний тарбия ўқи- тувчиси сифатидаги файлиятимизда шубҳасиз фойда берижга ижонч ҳосил қилдик. *Меҳрибонлик уйлари файлият юритадиган ҳар бир педагог, ижчи-хизматчи, ходимлар ўзларины тарбиячилар деб ҳис этижлари, болалар билан бўладиган муносабатларида самимийликка эътибор қаратижини алоҳида таъкидлашни маъқул деб билдик. *Оилавий меҳрибонлик уйтида ижлайдиган ҳар бир ходим тарбияланувчиларга чин маънодаги меҳрибонлик намуналарины кўрсатиб борижи ката фойда келтирижини Гулистон шаҳар Болалар шаҳар- часида яхши йўлга қўйилганининг гувоҳи бўлдик. *Меҳрибонлик уйтидан ташқаридаги жисмоний тарбия ва спорт иншоатларида тарбияланувчилар учун шуғалланижларина инг қулай шароит ва имконият яратилижи мақсадга мувофиқ бўлади. *Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг касб танлаши, ҳаётда ўз ўринларины тўғри топижлари учун жисмоний тарбия ва спорт ижларинынг фойдаси ката эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтмочимиз. *Жаимятимизнинг ҳар бир аъзоси имкон даражасида меҳрибонлик уйтига эътиборли бўлижини,

ярим баробарга ўсади. Чаққонлик, тезкорлик, чидамлилик, куплилик кабы жисмоний сифатлар айрис спорт ўйинлари юзасидан мумий ва профессионаллик тайёргарлигини жадаллаштиради. *Машғулотларга малакали устоз-мураббийлар раҳбарлик қилсаларда ўз-ўзини назорат қилиж хеч қачон эътибордан четда қолдирмаслиги лозим. *Ушбу изланижларимизнинг натижаларины умум- лаштириж якунида олинган хулосалар келгусидаги файлиятимизда, хусусан, жисмоний тарбия ўқитувчиси сифатидаги файлиятимизда шубҳасиз фойда берижга ижонч ҳосил қилдик. *Меҳрибонлик уйлари файлият юритадиган ҳар бир педагог, ижчи-хизматчи, ходимлар ўзларины тарбиячилар деб ҳис этижлари, болалар билан бўладиган муносабатларида самимийликка эътибор қаратижини алоҳида таъкидлашни маъқул деб билдик. *Оилавий меҳрибонлик уйтида ижлайдиган ҳар бир ходим тарбияланувчиларга чин маънодаги меҳрибонлик намуналарины кўрсатиб борижи ката фойда келтирижини Гулистон шаҳар Болалар шаҳарчасида яхши йўлга қўйилганининг гувоҳи бўлдик. *Меҳрибонлик уйтидан ташқаридаги жисмоний тарбия ва спорт иншоатларида тарбияланувчилар учун шуғалланижларина инг қулай шароит ва имконият ярати- лижи мақсадга мувофиқ бўлади. *Меҳрибонлик уйти тарбияланувчиларинынг касб танлаши, ҳаётда ўз ўринларины тўғри топижлари учун жисмоний тарбия ва спорт ижларинынг фойдаси ката эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтмочимиз. *Жаимятимизнинг ҳар бир аъзоси имкон даража- сида меҳрибонлик уйтига эътиборли бўлижини, тарбия- ланувчиларга самимий муносабат кўрсатижларины фуқаро- лик бурч эканлигини эслатиб қоламиз.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат.-Т.:Ўзбекистон Каримов И.А. Ўзбекистон XXIасрга интил- моқда. Т.:Ўзбекистон Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиёти-нинг пойдевори.-Т.:Шарқ Баркамол авлод орзуси(Кадрлар тайёр-лаш миллий дастурини ямалга ошириж борасидаги публицистик мулоҳазалар).-Т.:Шарқ Ўзбекистон Республикасининг Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисидаги қонуни (янги таҳрир- да) Ўзбекистон Республикасининг Таълим тўғрисидаги қонуни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириж чара-тадбирлари тўғрисида қарори май. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Соғлом авлод учун давлат дастури Абдуллаев А.А. Жисмоний тарбия воситалари. Ўқув қўлланма. Фарғона, Абдуллаев А., Хонкелдиев Ш.Х. Жисмоний тарбия назарияси ва методиками. Фарғона, Абдумаликов Р., Абдуллаев А. ва бошқа- лар. Жисмоний тарбия таълими илмини такамил- лаштириж масалалари. Тошкент, Акрамов А.К. Ўзбекистонда жисмоний тарбия маданият ва спорт тарихи. Ўқув қўлланма. ЎзЖТИ нашри

13. Алпомиж ва Барчиной махсус тестлар. Т., Ашмарин В.А. Теория и методика педаго- гических исследований в физическом воспитании. М., Белинович В.В. Обучение в физицеском воспитании. Ф и С.М., Белорусова В.В., Решетень И.Н. Воспитании в процессе занятий физической культурой. Ф и С.М., Жисмоний тарбия ва спорт луғати, 1-2 қисм. ЎзЖТИ нашриёти Иванков Ч.Т.Теорятические основқ методик физического воспитания. М., Кретти Б.Д. Психология в современном спорте. М., Керимов Ф.А. Спорт кураши назарияси ва услубиёти. Т., ЎзДЖТИ нашри Лесгафт П.Ф. Руководство по физическому образованию детей школьного возраста. М., 1-том, Матвеев Л.П. Общая теория спорта. М., Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. М., Михеев А.Ч. Формирование педагогического мастерство тренера. М., Насриддинов Ф.Н., Шотерников Э.К. Инсон омилини шакллантирижда жисмоний тарбия ва спорт. Т., «Ўқитувчи», Нурмуҳаммедов К.И. Жисмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий-иқтисодий муаммолари, Т., ЎзДЖТИ нашри Пуни А.Ц. Очерки психологии спорта. Ф и С Тен К.П. Ўзбекистонда студентларни жисмоний тарбиялаш. Т., Ўқитувчи

29. Теория физичекого воспитание. Учебное пособие для институтов физической культуры под.ред. И.М.Корековского. Ф и С Уэйнберг Р.С., Гоулд Д. Основы психологии спорта и физической культуры. Киев Ўзбекистонда жисмоний тарбия. Т., Ўқитувчи, Ўзбекистонда жисмоний тарбия. Т., Ўқитувчи, Урок-основная форма организации обучения в современной шаколе. shtml (24 кб) Формы организация обучения. ric.uni-altai.ru/fundamental/art-ni/pr-log.htm (8 кб) Формы организации обучения ntu-kpi.kiev.ua/rus/educ/teac.html (15 кб) Формы организации обучения:-урок. (40 кб). shtml (24 (40