Жоспар: І.Кіріспе ІІ.Негізгі б ө лім 1. Жыныссыз к ө бею 2. Жыныссыз к ө беюді ң формалары 3. Жынысты к ө бею 4. Жынысты к ө беюді ң т ү рлері ІІІ. Қ орытынды

Тірі таби ғ атта к ө беюді ң негізгі екі ә дісін ажыратады Жыныссыз көбею Жынысты көбею

Мұндай өзгерістердің бірнеше ұрпақ бойы тұқым қуалауы түрдің өзгергіштігіне және эволюцияға себеп болады ; Жыныссыз көбею табиғатта кең таралған құбылыс ; Көбеюдің қарапайым түрі болғандықтан, жыныстық көбеюден ерте пайда болған деп есептелінеді.

Б ө ліну ар қ ылыБуршіктенуШизогонияФрагментацияСпора т ү зілу Біржасушалы организмдердің көбею формасы

Бір клеткалы организмдерге т ә н к ө бею формасы ; Б ұ л кезде клетканы ң құ рылым компоненттері де те ң дей екіге ажырайды немесе алдын ала оларды ң екі еселенуі ж ү реді. Т ү рлі қ арапайымдар не к ө лдене ң інен, не ұ зыннан екіге б ө лініп ө зара ұқ сас екі жас клетка т ү зіледі ;

Организмдерді ң к ө птік б ө лінуге қ абілетті стадиясын шизонт деп айтады; Процесті ң ө зін шизогония деп атайды ;

Арнайы клеткалар, споралар ар қ ылы ж ү ретін к ө бею формасы ; Спора – к ө беюді қ амтамасыз ететін, сыртынан қ алы ң қ абы қ пен қ аптал ғ ан тіршілік циклы стадияларды ң бірі ; Бактерияларды ң спорасы к ө беюді емес тек қ олайсыз орта жа ғ дайларында тіршілігін са қ тап қ алуды қ амтамасыз етеді ;

Бактерияларда ; Ашыт қ ы са ң ырау құ ла ғ ында ; Т ө менгі сатыда ғ ы к ө п клеткалыларда ; Губкаларда ; Ішек қ уыстыларда ; Кейбір құ рттарда бай қ алатын к ө бею формасы.

Б ұ л кезде дара екіге немесе бірнеше б ө ліктерге ажырап, ә р б ө ліктен жа ң а дара дамып жетіледі ; Дамуыны ң е ң бастап қ ы кезе ң інде ұ ры қ бірнешеге б ө лініп, ә р жеке б ө ліктен ө з алдына организм дамып жетіледі.

Бұл процесс гаплоидты хромосома жиынтықтары бар арнайы құрылысты аталық және аналық жыныс клеткаларының қатысуымен жүреді. Ұрықтану нәтижесінде жыныс клеткалары немесе гаметалар қосылып диплоидты жиынтығы бар зигота түзіледі. Зиготадан дамып жетілетін организм әдетте өз ата-аналарынан біршама ерекше белгілермен ажыратылады. Өйткені гаметалардағы хромосомалар мен гендердің жаңа үйлесімдері ұрпақтарында белгілердің жаңа үйлесімдерін жарыққа шығарады. Жыныстық көбеюдің биологиялық мәні тек өзін-өзі ұдайы өндіруде ғана емес,сонымен қатар түрлердің тарихи дамуы қамтамасыз етуінде.

Жыныстық көбею КоньюгацияКопуляцияҰрықтану Партеногенез

Сомалы қ клеткалармен салыстыр ғ анда гаметаларды ң бір қ атар ерекшеліктері бар.Е ң негізгісі – ядроларында гаплоидты хромосомалар жиынты ғ ыны ң болуы. Ұ ры қ тану кезінде гаметаларды ң қ осылуына байланысты т ү зілген зиготада сол организм т ү ріне т ә н хромосомаларды ң диплоидты жиынты ғ ы қ алпына келеді.Мысалы, ә р қ айсысында 23 хромосомасы бар спермотозоид пен ж ұ мырт қ а клеткасы қ осылып,адамны ң сомалы қ клеткаларына т ә н 46 хромосомасы бар зигота т ү зіледі.Гаметаларды ң келесі бір ерекшелігі оларды ң к ө лемі мен пішіндеріні ң, құ рамында ғ ы ядро-цитоплазма м ө лшеріні ң т ү рліше болуы.Ж ұ мырт қ а клеткасы к ә дімгі сомалы қ клеткалардан ана ғұ рлым ү лкен, қ оз ғ алу қ абілеті жо қ домала қ не сопа қ шалау келген ірі клеткалар.К ө лемдеріні ң ү лкен болуы онда ғ ы қ орек заттар қ орыны ң мол болуында.Оларды ң құ рамында болатын май гликоген ж ә не фосфопротеиндер ұ ры қ дамуыны ң ал ғ аш қ ы кезе ң інде ж ұ мсалатын қ орек заттары.

Гаметогенез. Жыныс жасушалары немесе гаметалар жыныс бездерінде дамып- жетіледі.Аналы қ жыныс безінде ж ұ мырт қ а жасушалары,аталык жыныс бездерінде сперматозоид жасушалары т ү зіледі. Организмні ң жыныс бездері пісіп-жетілген кезде ал ғ аш қ ы ұ рык жасушалары белсенді жа ғ дай ғ а б ө ліне бастайды. Аталык жыныс жасушаларыны ң (сперматозоид) дамуы мен процесін сперматогенез, ал аналык жыныс жасушаларыны ң (ж ұ мырт қ а) дамуы мен калыптасуын овогенез деп атайды. Жалпы жыныс бездерінде аналы қ ж ә не аталык гаметаларды ң дамып-жетілуін гаметогене з деп атайды.

Жыныссыз к ө беюЖынысты к ө бею 1. Бір жасушалы а ғ залар1. Агаметогамия а) жасушаны ң жай екіге б ө лінуі ар қ ылы (прокариоттар, бір жасушалы эукариоттар); б) шигозония (бір жасушалы эукариоттар-споралылар); в) б ү ршіктену ар қ ылы (ашыт қ ы са ң ырау құ ла ғ ы); г) спора т ү зу ар қ ылы ( ө сімдіктер); конъюгация (инфузория) 2. К ө п жасушалы а ғ залар2. Гаметогамия а) қ аламшалар, т ү йнектер ар қ ылы; б) б ү ршіктену ар қ ылы; в) сомалы қ эмбриогенез; г)) б ө лшектену ар қ ылы (жауын құ рты); копуляция изогамия (хламидамонада); анизогамия ( қ арапайымдылар); оогамия.

К ө бею н ә тижесінде ө мірде жа ң а ұ рпа қ тар пайда болады.К ө беюді ң екі формасы ар қ ылы,я ғ нм жынысты ж ә не жыныссыз к ө бею, б ү кіл ә лемде тіршілік жал ғ асып, ө мірге жа ң а ұ рпа қ тар туады.К ө беюді ң ү лкен биологиялы қ м ә ні бар.ол белгілі бір организм т ү ріні ң ұ рпа қ алмастыруын ж ү зеге асырумен қ атар ұ рпа қ тар арасында ғ ы саба қ тасты қ ты, жалпы тіршілікті ң ү здіксіздігін қ амтамасыз етеді.К ө бею н ә тижесінде ата- анасынан айнымайтын ұ рпа қ д ү ниеге келеді.Біра қ ата- аналарыны ң қ асиеттерін ал ғ анменен, ұ рпа қ та ата- аналарынан ө згешелейтін қ асиеттер пайда болады.Б ұ л ө згергіштік деп аталады.Ал жыныссыз жолмен к ө бейетін организмдерде жа ғ а ту ғ ан ұ рпа қ анасыны ң клоны болып табылады. Қ орыта келсек,к ө бею процесі ж ү рмей,тірі организмдерді ң дамуы то қ талады.

С.Ж. Стамбеков, В.Л. Петухов. Молекулалы қ биология С.Ж. Стамбеков. Генетика. Т ү зіліп, толы қ тырыл ғ ан екінші басылымы, 2002 Т. Қ асымбаева, Л. Аманжолова, Ж. Ә кімов, Р. С ә тімбек ұ лы. Тіршіліктану. Алматы Рауан, 1997 Т. Қ асымбаева, К. М ұ хамбетжанова. Жалпы биология. Алматы, 2006 А. Сартаева, М. Гильманов. Жалпы биология. Алматы, 2006 К. М ұ хамбетжанов. Ген ж ә не селекция негіздері. Алматы Санат, 1996 С. Ә. Ә білаев, Е.О. Қ уанды қ ов. Медициналы қ биология ж ә не генетика. АлматыHAS, 2006