Абай тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеология қазынасы тегі жағынан, ең олд мен, қазақтың төл сөздерінен, одна соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси- әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс- жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға баста, Абай однай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немсе образ үшін пайдаланады.

Абай тілі лирикасының келесі қабтатары - араб және парсы сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу- ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, суда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің босым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б.). Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі - мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, одна да барлығында емс, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты Отыз сегізінші сөзі мен қазақ оқырмандарына иман денег - алла табарақа уатағаланың... жарлығына... мойынсұнып, инанмақ» кенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда философия мен моральға қатысты ой- пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды.

Абай Лирикасының келесі қабаты - орыс сөздері. Олар сан жағынан араб-парсы қабатынан әлдеқайда кем болганымен, әрі қарайғы орын тебя бағыты жағынан босым тұседі. Бұл бағытқа себе покер, ең олд мен, қазақ қоғамының сол кезеңдегі және әрі қарай әлеуметтік, саяси, экономика күй-қалпы бокса, екіншіден, қазақтың ұлттық жазба тілінің демократтық сипота дамуы еді. Абай мен Ыбырай орыс тілі элементтерін текжалпыхалықтық сейлеу тәжірибесінен емс, тікелей орыс әдеби тілінен аллоды. Абайдың жалпы халықтық қолданыс таналып пайдаланған сөздерінің көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық салаларына қатысты. Олар: болыс, кандидат, ояз, сияз, старшин, майер, шон, партия, сот, шар, закон, законшік, кателешке, бодна, расход, кір, лапке, барқыт, самаурын, пәтер, сома, бақалшік, мәліш (суда), аршепке, барабан, зауыт, машине. Абайда өзіне дейінгі және өз тұсындағы қазақ әдеби үлгілерінде көздеспейтін біртоп орыс сөздері бар. Олар адвокат, доктор, губернатор, начальник, визит, монастырь, ладан, штык, картечь, такт, номер, химия, трагедия, единица, ноль, образование, назначение, посредник, жеребец, прошоние, дознание, прямота, икра, фабрик, электр, румке, стакан, счет денег зат есімдер мен уөздный, военный, здравомыслящий, уголовный, самородный (сары алтын), виноват денег сын есімдер және гуляйттау, пошел, занимайся денег етістіктер.

Белгілі бір кезеңдегі мәдени-экономикалық және саяси-әкімшілік қарым-қатынастар нәтижесінде өзара көршілес елдердің тілдері ауыс-күйіске түсіп, жаңа сөздермен, атаулармен толығып, жаңғырып отыруы заңды құбылыс. Жас шағынан араб, парсы, көне шағатай тілдеріндегі әдеби шығармаларды көп оқып, орыс тілін арнайы үйренген ақын өз туындыларында осы білімін де орынды пайдалана білген. Бірақ Бөтен сөзбен былғанса сөз расы, Ол ақынның білімсіз бишрасы… деп, тіл шұбарлауға тыйым салған Абай сол нет тілдер сөздерін мейлінше саралап, аса қажет болған жағдайда ғана пайдаланған. Ақын нет тілдерді сөзінің әрін, ойының нәрін ұштай түсетін сәттерде, айтпақ ойының мағынасын анығырақ, нақтылай жеткізу үшін ғана қолданады. Ал көптеген жеке атаулар (сияз, губернатор, закон т.б.) уақыт тынысын аңғартады. Сол сияқты ғақлия сөздеріндегі араб, парсы тілдеріндегі жеке сөздер мен құран аяттарынан алынған тұтас тіркестер ақынның бұл тілдерді жетік білгендігін ғана емс, солардың мағынасын неғұрлым дәл, ұғымды етіп жеткізуге ұмтылғанын танытады. Абай шығармаларында машамен осындай 578 сөз бен сөз тіркестері кездеседі. Олардың 402-сі араб, 50-і парсы, 5-уі латыньь, 25-і татар, ноғай, 62-сі орыс, 27-сі шағатай, 4-уі түрік тілінен алынға, бір-бірден грек, поляк, қытай сөздерін қолданған. Сөйтіп ақын өз шығармаларында қазақ тілінен басқа 11 ұлттың тілдік қорын пайдаланған. Бұл жердь кейбір латыньь, грек, поляк сөздерін орыс тілі арқылы игергенін эскорте кеткен жөн. Ал қытай тілінен алған брут араб тілінен енгізген хибаи, хұзағи денег сөздер ақынның өз зерттеулерінің нәтижесі кені даусыз.

Абай пайдаланған басқа тілдерден енген сөздер осы уақытқа дейін бас-аяғы жиналмай, шығармаларының басылымдарында әр түрлі, кейді теріс түсіндіріліп келді. Біз сөздерді мейлінше толық жинақтап, нақты қай тілден алынғанын анықтап, мағынасын дәлірек көрсетуге тырыстық. Сөздікке ақынның басқа тілдегі тұлғада қолданған сөздері ғана (мыс.: адвокат, әйләйін, ғадаләт, жәһил, кәмтар т.б.) енгізілді. Ал қазақ тіліне әбден сіңсіп, мағнасы айқындалған атаулар алынған жоқ. Таза нет тілде айтылатыньь тұтас тіркестердегі сөздерді бөлмей сол күйінде аллодық (мыс.: сила притягательная однородного, тәхсия-ғұлым, Уәләзинә Амәну уәғәмилуссалихати уламказс – кабул – жәннәти һәм фиһа хэлидун). Бұл ойшыл ақын шығармаларын, әсіресе Он екінші, Он үшінші, Отыз екінші, Отыз сегізінші сөздерін оқып-ұғынуға көп септігін тигізері сөзсіз. Сөздікке Абай шығармаларының басылымдарында әр түрлі болып жазылып жүрген әгәр-әгәрше, уадуд-уадуд, затея-зәтия, ниғмәт-нығмет, сияз-сыяз сияқты тұлғалардың біреуі ғана енгізілді.

Абыз (араб.) – оқымысты, ғұлама. «Ол кезде шала-пұла хат таныған кісі бокса, оны абыз дейді кен». Ағза (араб.) – мүше, ішкі мүше. Көзге көрінбейтін ағзаларымды да пақ етемін. Ағлам (араб) – белгілі, мәлім, анық. Жә, ол сегіз сипотына сипотымызды һәм ол татары бірлән ағламланған фиғыл құдаға фиғылымызды ертпек не бірлән табылады… Адвокат (лат.) – қорғаушы. Я тілмәш, адвокат боксам денег бәрінде ой. Айбаттау (араб.) – сыртынан жамандау, даттау. Ақылы бар кісіні, Айбаттайды, даттайды. Айырмақлық (шағ.) – тану, білу, ажырату. … өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат дафғы мұзарратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсен, білеп деп үміт қылмаққа болады. Алқау (араб.) – қоштамақ, жаратушы. Ант тасып алқайды, Сені тентек демске. Алла (араб.) – тәңірі, құдай, жаратушы, Көкке бақтым алла деп, Тамаша етіп құдіретін. Алмади (татар.) – алмау, ескермеу. Бәлки жисапқа алмадилар.

Аменту (араб.) – иман келтіремін, сенемін құдайға. Амантау оқымаған кісі бар ма? Апат (араб.) – бәле, мұң-зар. қайғы-қасірет, қаза; ақын бұл жердь дертім, сырқатым денег мағнада қолданған. Мен – Меһріңмен қалмас ел бар опытам. Арзу (парс.) – тілек, мақсат, арман. … һәуа һәуастан әрбір разум нәпсіден суынып… Аршөпке – өлшем мағнасында, Бір әршөпке шпаны соднай шоп-шақ. Мүшесінен буынан, басады алшақ. Асы (араб.) – күнәкәр. Аллаға асы, бейіске қашқын болып, Онан соңғы бұл емс менің жолым. Асық (араб.) – сүю, ғашық болу. Сорлы асық сарғайса да, сағынса да, Жар тайып, жақсы сөзден жаңылса да. Ахирет (араб.) – о дүние. Рысқа қарамай тұрғанда қазақтың өлгенінің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды. Аһ (араб.) – ақын ямал жоқ, қайран денег мағнада қолданған. Аят (араб.) – құранның өлеңі (сөзі). Аят, хадис емс қой, Күпір болдық демс қой.

Әбиат (араб) – өлең, бәйіт. Ти – тілімнн шығарып түрлі әбиат. Әгәр (шағ.) – егерь. …Әгәрше фатлубни тәжудини делінсе де… Әдәби (араб.) – мәңгі. …һәм әзәли һәм әдәби болады да, һәмимә барлыққа келтіруден босанбаса, бір сипоты бір сипотынан үлкен я кіші болуға жарамайды. Әддуния мәгрәгәтүл – Ахирет (араб.) – Дүние – архиреттің егіні. Әдді (араб). – шок, маша, әл, шокара. Әддің білмес шіркінді, Құдай әбден қарғады. Әз, ғазиз (араб.) – қадірлі, сыйлы. Әз тұтуға, Сыйласуға, қалмады жан бір татар. Әзелде (араб.) – о баста, алғашқыда, әуелде. Әзелде құдай тағала хайуанның жанныан адамның жанны ірі жаратқан. Әзірет (араб.) – қазірет, мирза. Сөз айттым әзірет әлі, айдаһарсыз. Әйләйін (татар). – қылайын, қайтейін. Сат – сабырым қалмады мен не әйләйін. Әл-ниссан ғөдду ләма жәһия (араб.) – Адамның көңілі жаманшылыққа ауып тұрады.

Әлиф (араб.) – әліп. а; араб алфавитінің бірінші әріпі. Әлиф дек ай йузіңе ғибрат еттім. Әм һәм (араб.) - әрі, және, де. Әм жабықтым, әм жалықтым. Сүйеу полар қай жігіт. Әмәнту биллаһи кәмаһуә би әсмайын уасифатиһи (араб.) – Құдайға, оның есімдері мен сипотарына иман келтіремін. Әр рахман (араб.) – рақымды, мейірімді. Әр рахман о латынь Үйреткен жүмлеге. Әсма-и-хүсна (араб.) – көркем, жақсы істер. … Тоқсан тоғыз Әсман-и- хұсыналар бірләп білдірген. Әтәмурун әннәсә билбирри уәәхсәну инналлаһу иүхиббул – Мұхсиннің (араб.) – Адамдарға жақсы істе деп бұйырыңыз және жақсылық етіңіз, өйткені алла жақсылыққа тартушыларды сүйеді. Әуез (парс.) – дауыс, үн, дыбыс. Күлкіңіз бойды алар, Бұлбұлдай шықса әуез. Әурілу (араб.) – ұшырады, түсті. Не халықты әурілді. Қайда қандай кені. Әхмәр (араб.) – жаһүт, қызыл түсті асыл тас, ақын қызыл денег мағнада қолданған. Лағылдек бет үші әхмәр, Тамағы қардан әм битар. Әһли (араб.) – кітаби, қауымдық, қоғамдық; құдайдан келіпті денег кітаптармен ғямал (іс) ететін адамдар. Әһли кітап бұл сөзді беккер демс.

Әһіл тариқат (араб.) – қауым. қоғам; сопылық жолындағы адамдар. Онан асып өзін өзі әһіл тариқат біліп және біреуді жеткізбек дағудасын қылады. Бағлау – ишарат. Онан соң қиямда тұрып қол бағламақ. Бадалық (парс.) – мақтаншылық. Қызды ауылға қырындап үйір бокса, Көңліне зорь қуаныш, бір бадалық. Баж (парс.) – алым-салық түрі; ақын тояттау денег мағнада қолданған. Сіз бір сұңқар шаһбаз. Жер жүзінен алған баш. Баз махфи ломая (араб.) – айтылмай жасырын қалмасын. Баз махфи ломая ол, мен айтқан үш қуаттың ішінде екеуі. Бакалшік (орыс.) – ұсақ сәудегерь. …Қашқын ноғай, бакалшік ноғай деп. Бақи (араб.) – мәңгі, ұзақ. Бақи қимас фанидің мінін көрмей. БалаИ (араб.) – ұлы, жоғары. Би – Бала й (дәртіңа нисбәт еттім). Барабан (орыс.) – муз. аспап; да был, қоңырау. Бір барабан тұр кен, қағып еді…

Басар (араб.) – көру, көруші. Оның үшін аллатағаланың сипотары: хаят Ғылым, Құдірет, Басар… Батин (араб.) – іш, ішкі сарай. Сіздің заһирыңыздағы ғибадат батиныңыздығы иманның көлеңкесі. Батыл (араб.) - қиянат, теріс. Бұлай деу батыл; бір ғана құдірет пендеде болған қуат. Бахас (араб.) – талас, егес, бақастық. Бахасқа бола үйренбе. Бәйітсымал (араб.) – өлең, жыр. Қорсарлы бәйітсымал келді расы. Бәлки (шағ.) – мүмкін. Бәлки ғадаләт барша езгуліктің анасы дүр. Бәңгі (парс.) – елірме, меңіреу, ақылсыз, есуас. Бес-алты мисыз бәңгі күлсе мәз боп, Қиналмай, қызыл тілім, кел тілді ал, қой. Бәһра (парс.) – пайда, әсер, ләззат алу. Білгенге маржан, Білмеске арзан, надандар бәһра ала алмас. Бегірек (татар.) - өте, тым. Бегірек есепсіз қинауы да, бегірек есепсіз жетістіруі де бар деп біріне сендік, дейді. Бейіс (парс.) – ұжмақ, жаннат. Аллаға асы, бейіске қашқын болып… Бек (татар.) – өте, тіпті, әбден. …Бұл халыққа бек пайдалы полар еді. Би (араб.) – би, б; араб алфавитінің екінші әріпі. Би – Балай дәртіңа нисбәт еттім. Бижай (парс.) – жайсыз, қолайсыз. Аллаяр софының бір фәрдәдән жүз фәрдә бижай денегі басыңа келеді.

Бикүнә (араб.) – күнәсіз, пәк, айыпсыз. Бикүнә зорьлықпенен шыққан жаным. Бина (араб.) – негіз, тірлік. Сіздедің ісіңіз де бір жақсылықты бина қылып, арқа сүйерлік шеберлікпенен болсын. Бинаән (араб.) – негіз, сүйенген, негізделген. Ол – рахмет сипоты, сегіз сипаттың ішінде жазылмаса да алла тағаланың рахман, рахим… денег есідреніе бинаәны бір ұлығы сипотынан есептеуге жарайды. Бихабар (парс.) – хабарсыз, дерексіз, мағлұматсыз. Бихабар жүргенсіп, Бек қатты сынайсың. Биһтар (парс.) – бетер, артық. Тамағы қардан әм биһтар. Бодна, подданный (орыс.) – бағынышты. Бөтелке, бутылка (орыс.) – шөлмек. Подносқа бөтелкемен арақ толды. Брут (қыт.) – халық атауы, қырғыз. Сол қырғызды қытайлар брут деп атайды. Бу (шағ.) – бұл, осы. Хожа Хафиз бу һәммәси, Мәдет бер я шағири фәрияд. Білән (ноғай.) – мен жұрнағы. Сәнің шоқшы аяғың білән… Білмейдүр (шағы.) – білмейді. Ақыл мен хауас барлығын Білмейдүр жүрек, сезедүр. Бірәдар (парс.) – дін жолын қуған адам, сопы. Басына шалма орап, бірәдар атын көтеріп, оразашыл намазшыл болып жүрген көңілге қалың бермей тұрып жыртысын салғанға ұқсайды. Бірлән (татар.) –бірдей қатар …Кімде-кім иманның неше нәрсе бірлән кәмәлат табатұғынын білмей… жыртысын салғанға ұқсайды.

Визит (орыс.) келуі, қарауы. Визитке төлемей, Шырағым бос қалма. Виноват (орыс.) – айыпты кінәлі. Адам баласын заман өсіреді, кім де кім жаман бокса, замандасының бәрі виноват. Военный (орыс.) - әскери. Военный қызмет іздеме, Оқалы киім киюге. Впечатлительность сердца (орыс.) – жүректің әсерленгіштігі. Үшіншісі, орысша впечатлительность сердца дейді. Гәуһәр (парс.) – гәуһар, асыл тас. Иузи – рәушән, көзі – гәуһәр. Лағилдек бет үші әхмәр. Гөлайттап (орыс.) – қыдыру, босқа уақыт өткізу. Көгаллоды қуып гөлайттап, қызықпен жүріп, жазды алған. Губернатор (орыс.) – губерния бастығы. …Губернатордың назначениесімен болады десе, бұл халыққа бек пайдалы полар еді. Гузәл (түрік) – сұлу, газел, көркем, әдемі. Өзәң гузәлләра раһбар. Гүбірне (орыс.) – губерния, әкімшілік бөлік. Әсіресе, Енисейскі гүбірнеде. Минусинскі уезде ясашынай татар атында бір халық бар. Ғадауат (араб.) – дұшпандық, қастық, жаулық. Махат, ғадауатпен майдандасқан. Қайран менің жүрегім мұз болмай ма? Ғадәләт (араб.) – әділдік, әділет. Ғадәләт пен Мархамат – көп азығы. Ғажайыплану (араб.) – құрметтелу, артық саналу, таңырқау. Олай бокса, кім артықша ғажайыплануға лайықты… Ғажам (араб.) – арабтардан басқа жұрт. Сол қызылбас, дүниедегі бір ескі патшаларының сарқыты – кәсірәй ғажам жұрты сол.

Ғажиз (араб.) – әлсіз, әлсіздік, дәрменсіздік. Алланың қадырлілігіне өзінің ғажиздығына ықрарының беріктігін көрсеткен ишараты. Ғазиз (араб.) – күшті, бағалы, сүйкімді, қасиетті. Бізге керегі бар бокса да, жеркенерлік жері бар тесіктерді бұл бастағы ғазиз білімді жерімізден алыс апарып тесіпті. Ғайри (араб.) – күмән келтіру. Бір алланы танымақтан ғайри… болып, тахлиқлай алмағандар. Ғайын (араб.) – ғ. араб алфавитінің он тоғызыншы әріпі. Ғайын – Ғариблік босыма түскеннен соң. Ғайін (араб.) – і. араб алфавитінің он сегізінші әріпі. Ғайін-Ғақлымды босымнан тартып аллоды. Ғайып (араб.) – айып, қате, мін, кінә. Ол сөзің құдайтағаланың ғайыбы, міні жоқ емс, толып жатыр, бірақ айтуға бата алмаймыз денегің емс пе? Ғайыпсыз (араб.) – айыпсыз, күнәсіз, пәк, таза. Иман денег алла табарка уатағаланың шәриксіз, ғайыпсыз, бірлігіне… мойын сұнып, инанмақ. Ғақлия (араб.) – ақылмен, оймен. Ғақлия дәлелім – құдайтағала бұл ғаламды ақыл жетпейтін келісіммен жаратқан. Ғақыл (араб.) – ақыл, ес, даналық. Белгілі жәуанмәртлік үш ғаслат бірлән полар денег сиддық, кәрәм, ғақыл… Ғалам (араб.) – әлем, жер жүзі, дүние. Он сегіз мың бұл ғаламның, Бар тынысы күнде тұр.

Ғямалус-Салих (араб). – ізгі іс. …Құранның іші толған ғямалуссалих не кенін білмейміз. Ғанибет, ғавнимат (араб.) – олжа, табыс, қызық, дәурен. …Ақымақтық, қайғысыздық та бір ғанимат кен деп ойлаймын. Жақсы атпен тату жолдас – бір ғанибет, Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға. Ғарап (араб.) – арабтар, көшпелі арабтар. Біздің қазақтың ықыласы атасын ғараптан шықты… денегді ұнатқандай. Ғараф (араб.) – білу, тану. Хаким, ғалым асылда бір сөз, бірақ ғарафта басқалар дүр. Ғариплік, Ғаріп (тарар.) - ғаріп, ғаріптік, кіраптарлық. Ғайын – ғариплік басына түскеннен соң Ғарық (шағ.) – суға кету, күнәға бату. Күнә дариясына ғарық болдым… Ғауам (араб) – көпшілік қауым. Бәрінің хикметі бар, бәрінің себебі бар, біздің ғауам былай тұрсың, ғылымға махаббаты барларға себеп. Ғафил, Ғапіл, ғапыл (араб.) – жайбарақат, аңқау, қапы қалу, қателік, опық жеу. Ғапыл боп көп нәрседен бос қаласың. Әрбір мас кісіден қарип көп ететұғынын… Ғафләт (араб.) - қапы қалу, аңдаусыздық. Ол ғылым құдіретте ешбір ниһаятсіз ғылымында ғафләт құдіретінде епсіздік және нашарлық жоқ Ғафу (араб.) – кешу, кешіру. …Құдай тағаланың ғафуына яки пайғамбарымыздың шафиғатына да симайды, мүмкін де емс.

Ғафур (араб.) – кешіруші, алланың бірі есімі. Осының бәрі құдайтағаланың ғайыпсыз, мінсіз ғафур рахимдығына, әділдігіне лайық келе ме? Ғашәрән – Мүбәшәрд (араб.) – он, ондық. Мұхаммет пайғамбардың тірі күнінде сендер ұжмаққа деп сүйеніш берілген он сахаба. Бірақ әулиллердің де бәрібірдей тәркі дүние емс еді, ғашәрән – мүбәшәрадан қазіргі Ғосман, Ғабдурахман бин Ғафур уа Сагид бан Әбудқас үшеуі де үлкен байлар еді. Ғаших (араб.) – ғашықтық, сүю, ынтықтық. Сәңә ғаших болып кәмтар. Ғашық мағшұқлық (араб.) – сүюші, сүйгені. Ғашық мағшұқлыққа халық бірлән махлұқ, ортасы мүнәсибәтсіз аллатағаланың пендесін махаббат уа мархамат бірлән жаратқанын біліп… Ғибадат (араб.) – құлшылық етуі. Әрбір иманы бір кісіге ғибадат парыз. Ғибрат (араб.) – үлгі, өнеге. Мұны көріп, алыңыз сіз де ғибрат. Ғибрәтлі (араб.) – үлгілі, өнегелі. Жақсылық көрсең ғибрәтлі, Оны ойға жисаңыз. Ғиззәт (араб.) – қадір, ізет, сый, құрмет. Біріңді бірің ғиззәт құрмет етіс, Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып. Ғишқың (араб.) – ғашығың. Зи – зәһәрдай күйдірді ғишқын қатты. Ғишық (шағ.) – ғашық. Дәл – Дариға ғишық оты бермес аман. Ғұзір (араб.) – себеп, кемшілік. Мұң, мұқтаж. Тіл жете алмас ғұзіріме. Ғұламаһи (араб.) – ғалым, көп оқыған адам. Ғұламаһи Дауани, Солай депті ол сыншыл.

Ғұмыр (араб.) – өмір. Ғұмыр өзі – хақиқат; Ғұрур (араб.) – менмендік, ірілік. Егер хірсланса, өз сөзімшіл ғұрурлық мақтаншақтық, хұсідшілік бойын жеңсе, однай кісі бойына қорлық келтуретұғын өтіріктен де, өсектен де, ұрсып-төбелесуден де қашық болмайды. Дағуа (араб.) – талас, тартыс, лаж дау, айтыс. Біздің оларға міндеткерлігімізге дағуа жоқ. Дауа (араб.) – ем, шипа, дәрі. жаралы болған жүрекке Дауа бер, жямал сынайын. Дәл (араб) – дәл, д: араб Алфавитінің сегізінші әріпі Дәл – Дәриға ғашық оты бермес аман. Дәркүдән, дәркүмән (араб.) – дүдәмал, күдік, шүбә. Көңіліңнің дәркүдәнін алшы шешіп. Дәрт (парс.) – дерт, сырқат, науқас, азап, қасірет, қайғы. Би – Бала дәртіңа нисбәт еттім. Дәру (парс) – дәрі еліктіргіш зат, ұйықтататын, естен тандыратын зат. Жадігөй стақанға дәру тықты. Дәрілхарап (араб.) - қауіпті, бүліген. Оның үшін бұл жер дәрілхарап, мұнда әуелі мал табу керек. Онан соң араб, парсы керек. Дәфғы Мұзаррат (араб.) – зарарлыны кешіру. …өз адамдығын бұзбай ғана Жәліб мәнфағат дәфғы мұзарратларын айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе, білер деп үміт қылмаққа болады. Дәһрі (араб.) – дінсіздік, еркін ой. Оймен білген нәрсенің бәрі – дәһрі.

Демеклік (шағ.) – деу, айту, демектік. Болмаса ол бір демеклік те аллатағалаға лайықты келмейді. Диуана (парс.) – ақсылсыз, есалаң, жынды. Диуана болды бұл көңілім. Басылмай бір құшып, сүйіп. Дознание (орыс.) – жауапқа шақыру. Оған дознание – тергеу шығарады. Доктор (лат.) – дәрігер. Япырмай, докторлар Жүрмесін жаңылып. Дұға (араб.) – құран сүресінің жеке бөліктері, шумақтары. Тәубе жоқ, дұға да жоқ тентек бойда. Ділда, діллә (парс.) – латыньь ақша. Үш мың үш жүз ділдаға кетті сатып. Еждиһатсыз (араб.) – ынтасыз, талапсыз, жігерсіз. Еждиһатсыз, михнатсыз, табылмас ғылым саласы. Единица (орыс.) – жалғыз, дара, біреу. Единица – жақсысы, Ерген ел бейне нөл. Езедүр (шағ.) – езеді, мылжыңдайды. Мүьәкәллимин мантикин Бекер босқа езедүр. Еннатайына кәлкәусар (араб.) – бұзып айтылған аят сөзі. Еннатайына кәлкәусар, пошел дереу күнәкар. Есім аллалар (араб.) – алланың татары. Ол есім аллалар һамма ол алла тағаланың фиғыл ғазимәлірінің татары, олардың мағынасын біл. Жамағат, жамиғат (араб.) – халық, жұрт, көпшілік, біржерге жиылған көп адам. Жамағатты итеріп бір жол ашты. Жямалың, Жямал (араб.) – көрік әдемілік. Жем – Жямалың қандай ақ рузи маған.

Зай (араб.) – з: араб алфавитінің он жетінші әріпі. Зай – залым көп қылыш боп, жанға оқталлоды. Зайығ, зайғ (араб.) – зая, құр, босқа, есіл. Зат – зайығ өмірім етті менің беккер. Закон (орыс.) – заң. Балам закон білді деп, Қуанар ата-анасы. Закүншік (орыс.) – заңшыл. Өзі залым закүншік, Танып аллоды талайды. Занимайся прямотой (орыс.) – турашыл, батыл бол. Я өз бетіңмен тәуекел, занимайся прямотой. Зарар (араб.) – зиян. Түрлі-түрлі зарарлар хасил қылады. Зауыт, завод (орыс.) – ірі кәсіпорын. бақша, зауыт, жайларды қылдым талқан. Зат (араб.) –з: араб алфавитінің он бесінші әріпі. Зат – зайығ өмірім етті менің беккер. Затия (араб.) – өзіне лайық. Бұлардың һәммасы алла тағаланың затея субутия уа фиглия сипотары дүр. Заһир (араб.) – айқын, анық көрінә. Бұл хикметтерінен һәммасына мархамат һәм ғадәләт заһир тұр кен. Заһири (араб.) – сырт, сыртқы. Дүниеде ғылым заһири бар. Зәл (араб) – з; араб алфавитінің тоғызыншы әріпі. Зәл-зәлиллік көрген соң сайрай бер, тіл. Зәррә (араб.) – кішкентай, болмашы, зәредей. Жә, біз өзіміздің бойымыздағы сегіз зәррә аттас сипотымызды ол алла тағаланың сегіз ұлығ сипотынан бас бұрғызып өзге жолға салмақ бірлән біздің атымыз мүслім бола алма ма?

Зәһәрдай, Зәһәр (араб.) – у. Зи – зәһәрдай күйдірді ғишқын қатты. Здравомыслящий (орыс.) – зерек салиқалы. Ақылды Здравомыслящий, Ақыл айтпай ма ағасы. Зекет (араб.) – садақа, діни рәсім, мұсылмандық парыз. руза, намаз, зекет хаж – талассыз іс. Зи (араб.) – з; араб алфавитінің он бірінші әріпі. Зи – зиһардай күйдірді ғишқын қатты. Зидди (араб.) – қарсы, керісінше. …Ғямалус-салих залымдықтың зидди полар. Зинһар (парс.) – қалайда, әйтеуір, әсіресе. Зинһар, сендерден бір сұрайын денег ісім бар. Зират (араб.) – бейіт, белгілі орыс; ақын Мекке, Медине денег мағнада қолданған. Зиратын парыз еткен орынға жүзін қаратып, соднағы дұғадағыдай қабылдыққа жақын полар ма кен денег ишараты. Зұлым (араб.) – бұл жердь әділетсіздік, артықшылық, күштілік мағынасында. Идән (ноғай.) – еден. Сенің шақшы аяғың білән пышыратарға қойған идән түгіл… Ижтиһат (араб.) – талаптану, еңбектану. …һәмма махұлықтардың өлімін жек көріп, тіршілікте көп қалмақшылығын тілеп ижтиһат қылуын көргенде… Икра (орыс.) – уылдырық. …Балықтар икрасын, хатта ара: балын, балауызын, құрт жібегін – һаммасы адам аласының пайдасына жасалып, ешбірінде бұл менікі дерлік бір нәрсе жоқ.

Иллаһи (араб.) – құдайдың бергеніне ойжібер. Иман (һараб.) – бар намазшы, дін басы діни дауазым. Имамдар ғибадаттан сөз қозғаған. Иман (араб.) – аллаға сену, илану, дінинаным, сауап. Иманың түгел деуге аузым бармас. Иманыгүл (араб.) – кәміл,иманды. Осы үш сүю болады иманы гүл. Инанмақ (араб.) – иланбақ, сенбек, ұғынбақ. Иман денег – алла табарақа уатағаланың… бізге пайғамбарымыз арқылы жіберген жарлығына… мойын сұнып, инанмақ. Инналлаһу йухиббул мақситин (араб.) – Шынында құдай әділ адамдарды сүйеді. Иннәмал – әғмал бин – ниет (араб.) – Іс істеу үшінниетталап керек. Инсан (араб.) – адам, адам баласы, адамзат. …Жанды хайуандадан ақылды инсанды жаратыпты. Инсаният (араб.) – адамгершілік. Ижтиөаттің шарт еттің, мұсылман болдың һәм толық инсансаятың бар болды. Интернат (орыс.) – интернат, жатақ, оқу орны. Интернатта оқып жүр, талай қазақ баласы. Ирада (араб.) – тілеу, қалу. Оның үшін аллатағаланың сипотары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәмиэ, Ирада…

Испат (араб.) – дәлелдеу, дәлелмен бекіту. Әуелі – не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақыл дәлел – испат қыларға жарас, мұны якини иман десек керек. Истинжа (араб.) – дүзге отырғаннан кейін тазалау, дәрет алу. Ол таһараттың аллоды истинжа еді. Истихраж (араб.) – шығару, істеу, ойлау. Әр нәрсе дүниеде солардың истихражы бірлән рауаж табады. Иузи (татар.) – жүзі, келбеті. Иузи – раушан, көзі – гәуһар. Лағилдек бет үш ахмәр. Иұмылу (татар.) – жұмылу. Кетіп қуат, йумылып көз, Бойыңа –сал бола нигә? Ихсан (араб.) – жақсылық, жәрдем. Ихсанда қолым қысқа болмасын деп… малға махаббатын аудармай, игзулікке бола халал кәсіп бірлән тапқан дүние емс. Ихтиқат (араб.) – нану, сену. Әуелі иманның ихтиқатын махкамлемек керек. Ихтияр (араб.) – разылық, еркі, ынталылық. Егер қыз әкесі жасау беру ихтияр болмасы қыз жасаусыз қалады. Ишан (араб.) – діни лауазым. Бұл заманның ишандарына бек сақ болыңдар. Ишарат (араб.) – нұсқау, көрсету. Ей, ишараттан хабарсыздар, қара!. Камил (араб.) – толық, тұтас, жетілген. Бұл айтылмыш үш хасләттің иелерінің аллоды – пайғамбарлар… ең ақыры – кәміл мұсылмандар. Каф (араб.) – к; араб алфавитінің жиырма екінші әріпі. Каф – Кәмил ақылың асыл, затым. Кәз (шағ.) – кез, сәт. Мүбада бокса ол бір кәз, Тамаша қылса йузма – йуз.

Кәлам (араб.) – сөйлеу, тілеуші. Оның үшін аллатағаланың сипотары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәит, Ирада, Кәлам…. Кәмәлат ғазамат (араб.) – үлкею, жетісу, толысу, құдіреттілік. Бұл сегізінен аллатағаладағыдай кәмәлат ғазамат бірлән болмаса да, пендесінде де әрбірінен өз халінше бар қылып жаратыпты. Кәмәлет (араб.) – толысу, жетілу. Олардың адамшылығының кәмәлат таппағы қиынның қиыны. Кәмтар (парс.) – мұқтаж, кіріптар, кемтар. Сәңе ғашық болып кәмтар. Кән (шағ.) – пеш, жылылық, татулық, ақын қуат денег мағнада қолданған. Құдай берген бұл достық - кәннің бірі, Мұндасқанда қалмайды көңіл кірі. Кәрәм (араб.) – ізгілік. Белгілі жауанмәртлік үш хаслат бірлән полар денег сиддық, кәрәм, ғақыл… Кәрки (араб.) – піл, үлкен піл. Кәркиден пілдей қуатты. Кәртеч, картеч (пол.) – зеңбіректінің шашырап жарылатыньь оғы, бытыра. Қол салмаққа кәртечке… Кәсиби (араб.) – еңбекпен табылған нәрсе кәсіптік. Ақыл ғылым – бұлар кәсиби. Кәтелешке, каталошка (орыс.) – түрме, айып орны. Кәтелешке көбейді. Сөгіс естіп тозды ажар. Кезнесу (шағ.) - қысылу, жүзі құбылу, қызару. Артынан ол нем? деп, ұялып кезнесіп.

Кеніш (парс.) – қазына, байлық, кен шығатын жер. Әрбір жинақылықтың түбі кеніш бокса керек. Коренной (орыс.) – ежелгі, негізгі, тұрақты, түпкілікті, жергілікті. Ақын істің ең орындасын табу денег мағнада қолданған. Алыста бокса, іздеп тап, кореннойға кіруге. Күпір (араб.) – діннен шығу, дінге қарсылық. Мұндай фиғылдардан күпір қаупі да бар. Күсу (шағ.) – безу, күдер үзу, тастай алмай жүргенім жоқ денег мағнада. мендағы жүргенім жоқ малдан күсіп. Кібік араб – сияқты, секілді. Бұлардың көбі әншейін жәһил түгіл жәһилләр кібік талап бокса, қайда хақ сөздер келсе, қазір нысапқа қайтсын һәм ғибратнанасың. Қағадат һүл ахир (араб.) – намаз бітерде соңғы отыру. Қағадат ул ахир – дұғаның ақырында аллаға тахият. Қадим (араб.) – ескі, көне. Әрбір хадиске айтылатұғын бір қадимге тариф болмайды. Қадир (араб.) – күшті. Алланың қадирлілігіне өзінің ғажиздығына ықрарының беріктігін көрсеткен ишараты. Қадір сұбхан, қадир сұбха (араб.) – құдіреті күшті құдай денег мағнада. Мұнысын жаратпайды қадір сұбхаң. Қажы, хаджи (араб.) – діни лауазы. Меккеге барып келген адамдарға беріледі.

Қарар (араб.) – тоқтану, беку. Бұл фиғылды құданың ешбірінде қарар қылмаймыз. Қаса (араб.) – ант, серт. Бәрі де кісі-ақ еді қасалықты. Қасд (араб.) – ниет, арнау, бағыштау, Езгулікке бола қасд етіп, ниет етеміз. Қаф (араб.) - қ; араб алфавитінің жиырма бірінші әріпі. Қаф – Қабыл полар ма кен жазған хатым. Қаш (татар.) – қас. Қашың құдрат қоли шигә. Қираәт (араб.) – оқу, құрандағы арабша айтылуынша оқу. Содна соң қираәт яғни сұрәһи фатиха оқысын. Қиям (араб.) – намаз оқығанда түрегеліп тұру. Онан соң қиямда тұрып қол бағламақ. Қоли (татар.) – қолы. Қашың құдрәт қоли шигә. Құдрәт, құдірет (араб.) – күш. Қашын құдрәт қоли шигә. Құдрет олуда (араб.) – күші, қуаты болуда. Бұл бірлік, барлық ғылым, құдірет болуда поларлық нәрселер ме?. Құрбәт (шағ.) – жақын, замандас, құрбы, туысқан, көрші, ақын жаман ағайын, жаман көрші мағынасында қолданған. Сыпыра батыр сұи құрбәт, мақтанмен аллоды мазамды. Құса (араб.) – қапа, уайым, қайғы, кәсірет. Көрмей тұрып құсамын, Темір көзді сарайды. Құтпа (араб.) – мешітте айтылатыньь уағыз. Мешіттің құтпа оқыған ғұламасы. Мүнәжәт уалилердің зар наласы.

Қыбла (араб.) – қуыс, текше, оңтүстік (мұсылмандар намаз оқығанда бетін бұратын жақ; Қағба бет бұру). Қыдыр (араб.) – діни ұғым бойынша бақ, дәулет иесі, жарылқаушы. Бұл шал бөтен шал емс, қыдыр еді. Қыларға (татар.) – қылуға, істеуге, етуге. …Ақылы дәлел – испат қыларға жарас, мұны якини иман десек керек. Лағаиру уәләһүә (араб.) – басқа да емс, оның өзі де емс. Сегіз сипат қылып және ол сипотар Лағаиру уәлә һуә болып, бұлай айтуда, бұлардан бір өз аллодына жамағат яки жамиғат шығып кетеді. Лағнет (араб.) – қарғыс. Құдайым шайтансың деп лағнет етті. Лағылдек (араб.) – лағыл сияқты ақын сұлу денег мағнада қолданған. Лағылдек бет үші әхмәр, тамағи қарданәм битар. Ладан (орыс.) – Ғайса дініндегілердің шоқынған кезде тұтатын иісті майы. Ладан денег иісті май тұратын… Лакин (араб.) – бірақ. Лакин, соднай адамдар толымды ғибадатқа ғылымы жетпесе де, қылса кен. Лапке (орыс.) – дүкен, шағын суда үйшігі. Бір күні лапкесіде отыр еді…. Латиф (араб.) – жақсы, таза, кірсіз; алланың бір есімі. …Аллатағаланың Рахман, Рахим, Ғафур, Уодуд, хафиз, Сәттар, Разақ, Нафия, Уәкил, Латиф денег есімдеріне… Ләбіңнен, Ләбің (парс.) – еріңнен, ернін, лебін; ақын ерніңнен леп шығарсаң денег мағнада қолданған. Ләм – ләбіңнен қисаң мен дерттіге.

Ләззәт (араб.) – тәттілік, шырындылық, сүйкімділік, жанға рахат табу. Ләззат алсақ болмай да. Көз жұмулы, көңіл мас. Ләзім (араб.) – міндет, лайық жөн. Парыздарды білмекке ижтиһат ләзім. Лә илаһа илалла (араб.) – алладан басқа құдай жоқ. Ләм-әлиф-Лә илалла деп. Ләм (араб.) –л; араб алфавитінің жиырма үшінші әріпі. Ләм – ләбіңнен қисаң мен дерттіге. Лә мәкан (араб.) – мкенсіз, орыны жоқ, тұрағы жоқ. Мкен берген, халық қылған ол лә мәкан, Түн иесін көкғсемей бола ма кен? Ләм-мим (араб.) – үндемеу,тіл қатпау, ауыз ашпау. Ләм-мим деп Бір сөз айтар Хал жоқ. Ләгі (парс.) – тәтті ерін, лебіз, леп. Шын – Шикәрләп есіме түскен сайын. Мағрифат улла (араб.) – алланы тану, білу. Егерде ол сипотар бірлән тағрифламасақ бізге махрифатулла қиын болады. Мағишат (араб.) – тіршілік, өмірі. Мағишат дүниеде надан бір ессіз адам болып шығады.

Мағмур (араб.) – қызық, әдемі, келісімді. Дүиенің мағмұрлығы бір түрлі ақылған нұр беріп тұратұғын нәрсе. Мағшұқ (араб.) – сүйікті, ғашық болған, көңілдес. Ғашық – мағшұқлыққа халық бірлән…. Мазатсу (араб.) – артық кету. Бір ағашқа қондыда, Асықпай жемек болы да, Мазатсып қрады, Оңына, солыңа. Мазұлм (араб.) – зұлымдыққа ұшыраған адам. Мазұмға жанны ашып, ішің күйсің, Харекет қыл, пайдасы көпке тисін. Майор (орыс.) – әскери атақ. Тек майордың күлгені керек деп, Көті ашылса да, қам жемейді. Макруһи (араб.) – жіркенішті, мәкүрік. Хәрами маркуһи былай тұрсын…. Мақам (араб.) – орны, көңіл, ықылас. Қолыңнан келгенше достық мақамында болмақ. Мантикин (араб.) – сөздерді ашып, айқындаушы; ақын терең ой, қисынды сөз (логика) ғылымына жетік ажамдар мағынасында қолданған. Мүтәкәллимин мантикин Бекер босқа езедүр.

Мархат (араб.) – жақсылық, рақым, қйырымдылық. Біөз өз ортамызда бұл мархамат ғадәләтті иманның шартынан хисап қылмаймыз. Махкам (араб.) – мығым, берік тұту, мықты ұстау, сенімді болу. Әуелі – иманның иғтиқатын махкамлемек керек. Махлұқ (араб.) – жан-жануар, жәндік, жан иеі. Күллі мақлұқ, өзгерер, алла өзгермес. Махрұм (араб.) – бос, құр қалу. Бұл махрұм қалмағына кім жазалы, Қолымды. Махшар (араб.) – мұсылман дінит ұғымында ақырзаман болған соң адам баласының күнәсі тексерілетін орын. Ахиретке қарай өлуін, көрген кіруін, шіруін, махшарда сұрауың бірдей… Машина (орыс.) – машина. Миллион хикмет бірлән жасаған машина, фабрик адам баласының рахаты. Мәғмур (араб.) – қызық, жақсы. Дүниесінің мағмурлығы бір түрлі ақылға нұр беріп тұратұғын нәрсе. Мәдәт (парс.) – жәрдем, көмек бер, медет. Хода Хафизбу һәммәси Мәдәт бер я шағири фәрияд.

Мәдхіна, Мәдәх (араб.) – мақтау, мадақтау. Си – Сәнан мәдіхана хұрмәт еттім. Мәзрәгәтул (һараб.) – егін. Хакімдедің жасаған, таратқан істері әддүние мәзрәгәтул – ахирет денегдей, ахиретке егіндік болатыньь дүние сол. Мәкән испат (араб.) – мкен,орын бар деу. Егер аллатағаланы жоғарыда деп, мәкен испат етпесең де…. Мәл лә хаяун лаһу уәла иманун лаһу (араб.) – Кімнің ұяты жоқ бокса, соның иманы жоқ. Мәліш, мелочь (орыс.) – ұсақ-түйек. Мәліш суда сықылды күлкі сатып, Алса қоймас, араны тағы тоймас. Мәртәба (араб.) – дәреже, саты. Дүниедегі бүкіл ләззат бұларға екінші мәртәбада қалып, бір ғана хақты таппақ, әрбір нәрсенің себебін таппақпенен ләззаттанады. Мәсіх (араб.) – дәрет алғаннан кейін мәсінің үстінен, мойыннан сулы қолмен сипау. Мәт (араб.) – әріп үстіне қойылатыньь сызықша белгі. Мәт – қасық, тәштит – кірпік, секін – көзің.

Мәтбұғ (араб.) – еруші. Олай болмаса сипотар өз орталарында бірі тәбиғ, бірі мәтбұғ болады ғой. Мәужүт араб. – бар нәрсе. Барлығына шүбәсіз, Неге мәужүт ол куә. Медресе (араб) – діни жоғары оқу орны. Баламды медресеге біл деп бердім. Меһріңнен, Меһір (араб.) – мейір, ықылас. Мен – Меһріңнен қалмас едбар опытам. Мен (араб.) – м; араб алфавитінің жиырма төртінші әріпі. Мен Меһріңнен қалмас ед бар опытам. Мешіт (араб.) – мұсылмандардың намаз, дұға оқитын ғибадатханасы. Мешітіне бастықтың келер жолын… Мизан (араб.) – таразы, өлшеуші. Сөз мәнісін білсеңіз, Ақылмизан өлшеуқыл. Миллион (лат.) – сан, он жүз мың. Тоғыз миллион санарда, ажал жетті, күн бітті. Мирас (араб.) – мұра, енші, әдет. Етінен еткен, сүйегін жеткен, атадан мирас алған, ананың сүтімен емген надандық әлдеқашан адамшылықтан кетірген.

Михнатсыз (араб.) – еңбексіз, бейнетсіз, қиындықсыз, Еждиһатсыз, михнатсыз. Табылмас ғылым саласы. Михраб (араб.) – мешіттерде имам тұратын орын. Михрабым, сен, бас ұрамын. Монастырь (орыс.) – дүниеден безгең, Ғайса дініндегі шайқылар жиналып, құдайға құлшылық ететін орын, жатақхана. Ол монастырь – сопылар тұрар жері. Муафих (араб.) – үйлесімді, сәйкес. Бірақ ол өнер ғадаләттен шықпасын, шарғыға муафих болсын. Мунәсибәтсіз (араб.) – байланыссыз. Ғашық мағшұлыққа халық бірән махлұқ ортасы мунасибәтсіз аллатағаланың пендесі махаббат уа маррхамат бірлән жаратқанын біліп… Мұғамәла (араб.) – араласу, қатынасу. …Халықтармен мұғамәла қылса кен деп ойлап… Мұқтәди (араб.) – еру, жолға түсу. Ол білім-ғылымды құдаға мұқтәби болсын. Мұқым (араб.) – бүкіл, барлық. Мұқым қазақ баласы Тегіс ақыл сұрапты.

Мұлахаза (араб.) – ойлау, пікірлесу. Төртінші – ғылым-білімді көбейтуге екі қару бар, адамның ішінде – бірі мұлахаза қылу, екіншісі – берік мұхафаза қылу. Мұнафих (араб.) – мұсылмансып, іштей дінге қарсы екі жүзді адам. Мұнаффиқ намаз қылмақ па мағлұм ғой ол. Мұрад (араб.) – арман, тілек, мақсат, мұрат, үміт. Бұл хакимдерден мұрад – мұсылман хакимдері… дүниенің һәм адам ұғлы өмірінің сырына жетсе де, діннің хақ махрифатына жете алмаған. Мұтәкәллимин (араб.) – сөйлеушілер: ақын дінді дәлелдеушілер, уағыздаушылар мағнасында қолданған. Мұтәкәллимин мантихин Бекер босқа езедүр. Мұхал (араб.) – мүмкін емс, екі талай, неғайбыл, Бұлардың жеткізбегі мұхал, бұлар адам аздырушылар. Мұхафаза (араб.) – сақтау, қорғау, бұзбау. Төртінші – ғылым –білімді көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі – мұлахаза қылу, екіншісі – берік мұхафаза қылу. Мүбадә олса (түрік.) – бола қалса бір себеппен Мүбадә бокса бір кәз, Тамаша қылса йузмә-йуз. Мүлки (татар.) – мүлік, дүние. Ала алмас барша мүлкигә.

Мүмин (араб.) – мұсылман дініне құдайдың бірлігіне сену, Мумин боксаң, үйреніп сен де ұқсап бақ. Мүмкинат (араб.) – болуы мүмкін нәрселер. Оның үшін мүмкинаттың ішінде не нәрсенің ужуді бар бокса, ол бірліктен құтылмайды. Мүнәжәт (араб.) – тілек, зар. Мешіттің құтпа оқыған ғұламасы, Мүнәежәт уалилердің зарналасы. Мүнкір (араб.) – сенбеу, қарсы келу. Бір алланы танымақтанғайри, яғни алтауына кімі күмәнді, кімі мүнкір болып, тахлиқай алмағандар. Мүсілім (араб.) – мұсылман. Өзіңді оның құлы біліп, өзіңе мүсілім ат қойып, тәсілім болғанын раст боласың да. Надир (араб.) – сирек, аз кездесетін нәрсе. Бұл заманда надир, бұған ғылымның да зорьы батылмақ керек. Назначение (орыс.) – қызметке тағайындау. …Губернатордың назначениесімен болады десе бұл халыққа бек пайдалы полар еді. Нақлия (араб.) – бұрыннан айтылып жүргенін негізгі сөз, түп сөз. Бұл сөзімен нақлия дәлелім – жоғарыдағы жазылмаш аллатағаланың есімдері.

Нала (парсы) – зар, уайым, қайғы жапа. Нон – Нала қып, қайғыңмен күйдірдің көп. Намаз (парс.) – дұған, діни рәсім, мұсылмандық парызы. Руза, намаз, зекет, хаж – талассыз іс. Намазшам (парс.) – Күн батысымен оқитын намаз. Намазшамның артынан, Құржың-құржық етеді. Наме (араб.) – хат, кітап. Бұл жазған сұңғатым, Көкіл ашар бір наме. Напас (араб.) – дем беру, уру, үшкіру; ақын үні, сөзі денег мағнада қолданған. Қасиетті наласы желдей есіп. Нафиғ, Мәфиғлық (араб.) – пайда беруші, алланың бір есімі. Баршасы нафиғлық болған соң, біздің оларға міндеткерлігімізге дағды жоқ. Начальник (орыс.) – басшы, абстық. Уезный начальник ценен военный губернатордың назначениесімен болады десе, бұл халыққа бек пайдалы полар еді.

Наша (араб.) – үнді қарақурайының еліткіш гүлі. Нашалы баламыз ғой сөйлеп шалқып. Нәбатәт (араб.) – өсімдік, дақыл. Неше түрлі нәбаттарды өстіріп… балықтарға орын болып жатыр. Нәби (араб.) – пайғамбар. Оларға кез-кезімен нәби келді. Нәпіл (араб.) – намаз, міндетті бес уақыт намаз үстіна қосымша оқылатыньь намаз. Ниет қабыл білмейді. Не қылады нәпілді. Нәфиғ, нафиғлық (араб.) – пайда беруші; алланың бір есімі. Баршасы нәфиғлық болған соң, біздің оларға міндеткерлімізге дауға жоқ. Нәфрәтлі (араб.) – жеркенішті, үлгісіздік. Жамандық көрсең нәфратлі, суытып көңіл тыйсаңыз. Нәфсі (араб.) – көңілдің қалауы, құмарлық, зауық. …Бойды таза сақтайтұғын, күнәкәрліктен, көрсеңқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның азғыруынан құтқаратұғын… мен емс пе? Негә (татар.) – неге. Қуат кетіп, йұмылып көз. Бойыңа-сал бола нигә?

Ниғмәт (араб.) – байлық, береке, дәулет, ырыс. …Берген ниғмәттәріне, онан көрмек хұзурға суық көзбен қарап, ескерусіз тастап кетпек ақылға, әдепке, ынсапқа дұрыс па? Ниет халис (араб.) – таза, түзуниет. Бұлар өз ижтиһадің бірләнниет халис бірлән ізденсең ғана берілетін нәрселер. Низам (араб.) – тәртіп, заң, жүйе. Соған қарай Ғұсманияда мектеп хардия, мектеп рүшдия салынып, жаңа низамға айналған. Нисбәт (араб.) – маша, мөлшер. Би – Балай дертіңе нисбәт еттім. Ниһаятсыз (араб.) – шоксіз, машасыз; ақын өлшеусіз денег мағнада қолданған. Құдай-тағаланың жолы денег жол ниһаятсыз болды. Нон (араб.) – н; араб алфавитінің жиырма бесінші әріпі. Нон – Налы қап, қайғыңмен күйдірдің кеп. Нөл, Нуль (орыс.) – рет саны. …Осы сөздің он тоғызыншы нөмірінде жазылған ақыл кеселі денег төрт нәрсе бар. Образование (орыс.) – білім. Халықтың болыстыққа сайлаймын денег кісі пәлен қадәрін орысша образование алған кісі болсын.

Ояз (орыс.) – уезд бастығы. Олда оязный емс қой, Алуға тендік сенуге. Өзәң (татар.) – өзің. Өзәң гузәлләра раһбар. Пак (парс.) – таза, кіршіксіз. Бұл пактіктің үстінде аллаға дұға айтамын деп әзірмісіз. Пар, пара (орыс.) – тең, жұптас. Қай жеріммен пар келем. Партия (лат.) – топ, ұйым, жік. Болды да партия, Ел іші жарылды. Парыз (араб.) – міндет, борыш. Әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз денег кен. Пәндә (парс.) – адам, кіріптар, бағынышты адам. Тағдыр етсе алла, Не көрмейді пәндә. Пәрмәне (парс.) – бұйрық, әмір, жарлық, жан пила қылу; ақын мәпелеу денегмағнада қолданған. Қай қазақты көрсем де, баласы жасырақ бокса, оның басынан пәрмәне болып жүріп, ержеткен соң суық тартатұғыны қалай? Пәруардигәр (парс.) – құдай, тәңірі. Сені маған кез қылған пйруардигәр.

Перзент ( парс.) – бала, ұрпақ. Ей, жүрегімнің қуаты, перзентлерім! Перизат (парс.) – пері; ақын Татьянаның шыққан тегін ыздақтау үшін қолданған. Ол – перизат, ойла, өзің біл… Пияла (парс.) – кесе, тостаған, шыныаяқ. Алыста пияланы оңды-солды. Пияншік, пьяница (орыс.) – маскүнем. Сыпыра елірме, сұрқия, көп пияншік нені ұғар? Подвижной элемент (орыс.) – ақын тез қозғап жіберу денег мағнада қолданған. Біреуі орысша подвижной элемент деп аталады. Поднос(орыс.) – кесе, ішімдік ыдыстарын салып әкелетін жайпақ табақ. Подносқа бөтелкемен арақ толды. Положения (орыс.) – ережелер. Осы положение бойынша билердің билігі мен ақшаға яки тиісті абақтыға жазаланады. Посредник (орыс.) – ара ағайын; ақын екі жағына бірдей адам сайлау денег мағнада қолданған. …біреуді посредникке сайлап алып біте берсе… …біреуді посредникке сайлап алып біте берсе… Пошал, Пошел (орыс.) – кет, жоғал,. Еннатайына кәл кәусар, Пошал дереу күнәкар.

Приговор (орыс.) – үкім. Бұзықтық шығарған адамдар өз болысына приговорымен немсе осы положения бойынша билердік билігімен ақшаға яки тиісті абақтыға жазаланады. Прошоние (орыс.) – арыз, өтініш. Прошоние жазуға, Тырысар келсе машасы. Пышана (парс.) – мағдай, тағдыр, жазмыш. Соры қалың соққы жеген пышанамыз. Пышыратарға (ноғай.) – былғайтын, шашатын. Сәнің шақшы аяғың білән пышыратарға қойған идән түгіл.. Пір (парсы) – әулие. …Кейбірі пірге қол берген, іші залым, сырты абыз. Раббы (араб.) – құдай, алла. Бұл бокса, тағриф раббыге жараспайды. Рағит (араб.) – нажағай ойнатып, күн күркірететені періште. Жарқылдап Рағит жайды айдар. Разақ (араб.) – қызық беруші; аллланың бір есімі. …Аллатағаланың Рахман, Рахым, Ғафур, Уадуд, Хафиз, Сәттар, Разақ… денег есімдеріне…

Райыс (араб.) – рақат, мәртебе. Ері ақылды, қатыны мінезді боп Тату бокса, райыс үстіндегі үй. Раст (араб.) – разы, тәнті. Өзіңді оның құлы біліп, өзіңе мүсілім ат қойып, тәслим болғанына раст боласың да. Расход (орыс.)– шығын. Қыстау керек, үй керек, Сән-салтанат, расход көп. Рәуаж (араб.) – шығын. Қыстау керек, үй керек, Сән-салтанат, расход көп. Рәуаж (араб.) – шығын. Қыстау керек, үй керек, Сән-салтанат, расход көп. Рәуаж (араб.) – реттеу, пайдаға асыру. Бірақ оған рәуаж беріп гүлдендірмек. Рафғат (араб.) – жоғарылату, көтеру. Олай болғанда ғадаләт рафғат болуға кімде кімнің әділеті жоқ бокса… Рахим (араб.) – а) мейірімді рақымдас, алланың бір есімі. Рахим… денег есімдеріне… б) алла, құдай. Сиқатын қалқама, Берегерь, я рахима. Рахман (араб.) – жарылқаушы; алланың бір есімі …Аллатағаланың Рахман… денег есімдеріне…

Рахмат (араб.) – пайғамбар. Рәсулді алған бұл елім Кімнен жөнді сұрайды. Раһбар (парс.) – бастаушы, басшы, жолбасшы. Өзәң гүзәлләра раһбар. Рәуаж (араб.) – реттеу, пайдаға асыру. Бірақ оған рәуаж беріп гүлдендірмек. Рәушан (парс.) – жарық, сәуле, көрік. Рәушан сипотын Тех көрсетбендеге. Ре (араб.) – р; араб алфавитінің оныншы әріпі. Ре – Риза қылмағанды яр өзің біл. Риясыз (араб.) – бүкпесіз, қалтқысыз. Бұл жолы риясыз, жеңілдіксіз бір қарар тұрып ізденег ғана кісі істің кәмәлатынььа жетпек. Руза (араб.) – ораза, діни рәсім, мұсылмандық парызы. Рузә, намаз, зекет, хаж – талассыз іс. Рузи (парс.) – күн, күндей. Жем – Жямалын қандай ақ рузи маған. Рұқуғ (араб.) – намаз оқығанда тізеге қол қойып еңкею. Рұқуға бес ұрмақ – аллодында құда хазірге ұқсас, ол да – ишарат. Рүшдия (араб.) – жалпы білім беретін мектеп. Соған қарай Ғұсманияда мектеп харбия, мектеп рұшдиялар салынып, жаңа нихзамет.

Рюмке (орыс.) – арақ, шарап құйып ұсынатын ыдыс. Бір-екі жақсы рюмке дайын болды. Салауат (араб.) – мадақтау дұғасы. Енді намаздың аты – салуат. Салахият (араб.) – қабылеттік, алғырлық. Қайыунға адамның ақылын берсе, мұнша шеберлік, мұнша дәрігерлік, бір-біріне ғылым үйретерлік шешондік салахият ол денеге лайықты келмейді. Салалаһу ғалйһи уәсәлләс (араб.) – құдайдың сәлемі мен рахметі болсын. Пайғамбарымыз салалаһу ғалайһи уәсәлләмнің хадия шарифінде айтыпты. Самородный (орыс.) – табиғи таза, қоспасыз. Самородный сары алтын, Саудасыз берсең, алмайды. Саниғын сұнаты (араб.) – істеушінің ісіне, шеберлігіне қарай. Саниғын сұнатына қарап білеміз. Сат (араб.) – с; араб алфавитінің он төртінші әріпі. Сат – Сабырым қалмады мен не әйләйін. Саудайы (араб.) – істеген ісін абайламау, байқамай істеу. Саудайы-ай, сауды алмадың-ау сырқауды алып.

Саф (араб.) – таза. …Ішімнің сафлығының соңында халық көрер сыртымды да пак етемін… Сахиб ниғмәт (араб.) – байлық, дәулет иесі; ақын құдайдың бергені денег мағнада қолданған. Сахиб ниғмәткә шүкіршілігің жоқ бокса, әдепсіздікпен күнәкәр болмайсың ба? Сахаба (араб.) – сақаба, Мұхаммедтің серіктері. Сәжде (араб.) – намаз оқығанда маңдайлы жерге тигізу. Сәжделер әуелден жердьн жаралғанына ықырары. Сәләмәтшілік (шағ.) – саулық, амандық. Оларға да сәләмәтшілік тілеп әм рахмет тілеп бітіресіз. Сәмиғ (араб.) – есту; естуші. Оның үшін аллатағаланың сипотары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, сәмиғ…. Сәнаи (араб.) – мақтаулы. Си-санан мәдхіна хұрмет еттім. Сәнан (шағ.) – сенен. Ха-Халаллық таппадым, жаным, сәнан.

Сәнің (ноғай.) – сенің. Сәнің шақшы аяғың білән пышаратарға қойған идән түгіл, шық, сасық қазақ – деп үйінен қуып шығады. Сәңә (тара.) – саған. Сәңа ғаших болып кәмтар. Сәттар (араб.) – айыпты, жабушы; алланың бір есімі. …Аллатағаланың Рахман, Рахим, Ғафур. Уадуд, Хафиз, Сәттар… денег есімдеріне…. Сезедүр (шағ.) – сезеді. Ақыл мен хауас барлығын білмейдүр жүрек сезедүр. Секін (араб.) – араб жазуында дауыссыз дыбыс үстіне қойылатыньь таңба. Мәт – қасың, тәштит – кірпік, секін – көзің. Си (араб.) – с; араб алфавитінің төртінші әріпі. Си – сәнаи мәдхіна хұрмет еттім. Сиддық (араб.) – шын, шындық. Белгілі жәуанмертлік үш хаслат бірлән полар денег сиддық, кәрәм, ғақыл…. Сиқат (араб.) – денсаулық. Сиқатын қалқама, Берегөр, я рахим. Сила притягательного однородного (орыс.) – тектес заттардың бір-біріне бейімділік қуаты. Біреуін орысша сила притягательная однородного дейді. Сифат затея (араб.) – өзіне тән, өзіне лайық болған сипат: ·әм сегіз сифат затеялары не денег сөз, кәміл үйрен.

Солдат (орыс.) – жауынгер, сарбаз. Ноғайға қарасам, солдатқа шыдайды. Сома, сумма (орыс.) – қосындысы, барлығы. Әркімнің өз ізденег нәрсесі бар, Сомалап ақшасына сонан алар. Судья (орыс.) – сот, би. Қисық бокса закон бар, Судьяға беруге. Софы (араб.) – қалпе, діни (суфизм) топтағы адам. Софылық қылып, дін бағу? Сөзідүр (шағ.) – сөзі, сөзі ғой. Құран рас, алланың сөзідүр ал. Стақан, стакан (орыс.) – арақ-шарап құятын шыны ыдыс. Жәдігей стаканға дәру тықты. Старшын, старшина (орыс.) – әкімшілік бөлік бастығы. Старшын, биді жиғыздым. Береке қыл деп, бекін деп. Старшина (орыс.) – әкімшілік бөлік. …Әрбір болыс елде старшина басы бір би сайлағандық, бұл халыққа көп залал болғандығы көрініп, сыналып білінді. Сурәһи (араб.) – сүре, тарам. Онан соң қирә әт яғни сүраһа фатиха оқисың. Сухаба-и кәрәмлар (араб.) – ғылым үйрену. Сухаба-и кәрәмлар бұл бір жылдық күнде намаз нешеу полар деп сұрағанда…

Сұбхан (араб.) – жасаушы, жаратушы (алла). Мұнысын жаратпады қадір сұхбан Көк бұзылып, жер жүзі болды топан. Сұнғат (араб.) – а) өнер, шеберлік, кәсіп. …Аллатағаланың сұнғатына қарап пікірлемектікті екеуі де айттық; б) жай, күй. Бұл – жазған сұнғатым. Көңіл ашар бір наме. Сұхбат (араб.) – сөйлесу, сырласу, әңгіме-кеңес құру. Ер табылса, жарайды қылса сұхбат. Сүбутия (араб.) – орнықты, тұрақты. Ол бір денег сөз ғаламның ішінде, ғалам аллатағаланың ішінде, құдай табарақа уатағала кітаптарда сегіз сүбутия сиппатары бірлән… білдірген. Сүбутия уә фиғлия (араб.) – өзі істейтін, Бұлардың һәммасы алла тағаланың затея сүбутия фиғлия сипотары дүр. Сүндет (араб.) – әдет-ғұрып, салт. Мұсылмандық парызы. Сұлуды сүймектік – Пайғамбар сүндеті. Счет (орыс.) – есеп. Адал жүріп, адал тұр. Счеты тура келуге. Сын (араб.) – с; араб алфавитінің он екінші әріпі. Сын – Сәләмат қалмағым болды мүшкіл.

Сыяз, съезд (орыс.) – бас қосу, жиналыс, мәжіліс. Орыс сыяз қылдырса, Болыс елін қарамайды. Сідет (шағ.) – міндет. Кісіге сідет жүктетпей, Еңбекпен тапқан қоректі. Табарака уатағала (араб.) – ұлы тәңірі, құдірет күшті құдай. Иман денег – алла табарақа уатағаланың шәриксіз, ғайпсыз, білгірліне… мойын сұнып, ананмақ. Тағат (араб.) – құдайға құлшылық қылу, жалбарыну. Дін де осы, шын ойласақ, тағат та осы. Тағлим (араб.) – тәрбие, тәлім, үйрету. Аталарын паралап, балаларын алып, бастапқы айтқандай жолға салып, тағлим берсе, содна түзелер еді. Тағриф (араб.) – тану, түсіну, білу, айыру, анықтау. Тағрифалла еш жердь өзгермеді. Тай (араб.) – т; араб алфавитінің он алтыншы әріпі. Тай – Талаптан, әйтеуір, құр қалмаймын. Тайфа (араб.) – тайпа, топ, діни қауым. Бірақ менің ойыма келеді, бұл екі тайффа әр екісі өздеріне бір түрлі нәпсісін фида қылушылар деп. Таклиди (араб.) – біреуге еріп, нану, дәстүрлі. Бұл манды иман таклиди жейміз.

Такты (орыс.) – әуені, ырғақ. Салған ән – көлеңкесі сол көңілдің, Тактысына билесін ол құлаққа. Тақырып хасил (араб.) – жақындық пайда. Сол ниһаятсыз жолға берік бастың ниһаятсыз құдаға тақырып хасил болып хас езгу құлдарынан болмақ үміті бар. Тамағи (араб.) – тамағы. Тамағи қардан әм биһтар. Тамғы (араб.) – тілеу, сұрау. …Өзі біреуге тамғылы болмайын деп малға махаббатын аудармай, езгулікке бола халал кәсіп бірлән тапқан дүние емс. Тариқат (араб.) – дін жолы, шариғат. …Күллі адам тәркі дүние болып һу деп тариқатқа, дүние ойран бокса керек. Тариф раббы (араб.) – құдайды тану. Бұл бокса тариф раббыге жараспайды. Тасдиқ (араб.) – растау, бекіту; ақын шындық денег мағнада қолданған. Екі дүние бұл тасдик, – хақтың досы. Тасирсіз (араб.) – нәтижесіз, болымсыз. Көбінесе мұндай ессіздердің насихаты да тасирсіз болады. Тауарих (араб.) – сан, уақыт, дәуір; ақын тарих денег мағынада қолданған. Онысы – әрине, тауарихтан хабар тисе, сол жақтан тигендіктен, ислам діні бұрынғы ата-бабаларды ұмыттырып, діндестерді жақын көрсететіндіктен һәм артқы жағы хабарсыз қараңғылықта қалғандықтан болған іс.

Тахқиқ (араб.) – анық. Айқын. Иманның асылы үш еп сен тахқиқ біл. Тахият (араб.) – сәлем ету, сиыну. Қағадат ул-ахир – дұғаның ақырында аллаға тахият. Тахлихлау (араб.) – нану, сену. Бір алланы танымақтан ғайри, яғни алтауына кімі күмәнді, кімі мүнкір болып тахлиқлай алмағандар. Таһрат (араб.) – намаз оқыр аллодындағы жуыну, дәрет алу. Енді ниет еттіңіз таһрат алмаққа. Тәбділ, Тәбдил (араб.) – өзгеру, өзгерту, ауысу, ауыстыру. Тағдырға иәбділ бола ма, сабырлық қылсақ керек-ті. Тәбиғ (араб.) – ертуші. Олай болмаса сипотар өз орталарында бірі тәбиғ, бірі мәтбуғ болады ғой. Тәгіл (ноғай) – деп пе едің, бе кен? Сәнің шақшы аяғың бірлән пышыратарға қойған идән тәгіл, шық… Тәкин, тәкуин (араб.) – бар қылу, барлыққа келтіру. Оның үшін аллатағаланың сипотары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәмит, Ирада, Кәләм, Тәкин. Тәклиф (араб.) – бұйыру, істе деу. Ешбір нәрсеге хикмәтсіз тәклиф қылмады. Тәркі (араб.) – безу. Яғни, бенделіктің кәмәлатыньь әулиелікпен болатұғын бокса, күллі адам тәркі дүние болып һу деп тариқатқа кірсе, дүние ойран бокса керек.

Тәслим (араб.) – берілу, тапсыру. Өзіңді оның біліп, өзіңе мүсілім ат қойып, тәслим болғанға раст боласың да. Тәубә (араб.) – шүкіршілік, қанағат ету, кешірім сұрау. Тәуба жоқ, дұға жоқ, тентек бойда. Тәуиліне, Тәһуәл (араб.) – жору, мағынасын білу. Тәуиліне жетерлік ғылымның шақ. Тәфаккару фиәла иллаһи (араб.) – құдайдың бергеніне ой жібер. Тәхмин (араб.) – маша. …Әр адамның бойында алла табарака уатахала тәхмин бар қылып жаратқан. Тәхсил-ғұлым (араб.) – маша. …Әр адамның бойында алла табарака уатахала тәхмин барқылып жаратқан. Тәхсил-ғұлым (араб.) – ғылым үйрену. Бұл күндегі тәхсил-ғұлым ескі медреселер ғұрпында… Тәшәһһуд (араб.) – куәлік беру. Қадағат ул-ахир – дұғаның ақырында аллаға тахият, одна тәшәһһуд одна салауат. Тәштит (араб.) – араб жазуының дауысты, дауыссыз дыбыстарын білдіретін белгі, үтір. Мәт – қасың, тәштит – кірпік, секін – көзің.

Ти (араб.) – т; араб алфавитінің үшінші әріпі. Ти – Тілімнен шығарып түрлі әбиат. Трагедия (грек) – әдеби жанр, қасірет,қасіретке толы шығарма. Софоклге трагедиясы себепті… Тракті (лат.) – даңғыл жол, үлкен жол. Бірақ бұлардың ішінен керуен немсе тракт жол үстінде… тұрушылар шығарылады. Тұтмақ (татар.) – тұту, ұстау. Енді ниет еттіңіз таһарат алмаққа, намаз оқымаққа, ораза тұтмаққа. Тілімнән (шағ.) – тілімнен. Ти – Тілімнән шығарып түрлі әбиат. Уа (араб.) – және, тағы да, сөйтсе де. Уағалайқүмүсәләм (араб.) – сізге де тыныштық болсын. Уағалайқұмүссәләм, Болыс мал- жан аман ба? Уадуд (араб.) – сүйікті, сүюші: алланың бір есімі. …Аллатағаланың Рахман, Рахим; Ғафур, Уадуд… денег есімдеріне… Уайлана (араб.) – күйінгенде айтылатыньь одағай сөз. Уау, уайлана ғишқыл уайым жеп. Уақып (араб.) – қайырымдылық орны, діни мүлік, зат. Мекеде уақып үй салып, Пәтер қып, жаққан шырақты.

Уалакин (араб.) – бірақ та. Уалакин, кімде-кім иманның неше нәрсе бірлән кәмәләт табатұғынын білмей… жыртысын салғанға ұқсайды. Уали (араб.) – әулие. Мешіттің құтпа оқыған ғұламасы, Мүнәжәт уалилердің зар наласы. Уау (араб.) – у; араб алфавитінің жиырма алтыншы әріпі. Уау – уайлана ғишқың уайым жеп. Уаүәммәлизинә амәну уәғамил уссалихати Фәиуәффиһим еуллаһу лә йухиббұззалимин (араб.) – Бірақ соднай адамдар бар, құдайға иман келтіреді, жақсы істер істейді, сөйтіп міндетін атқарады, өйткені құдай залымдарды сүймейді. Уахсусан (араб.) – әсіресе. Уахсусан адам баласының аөыл-пікірін ұстартып, хақ пенен батылдықты айырмақты үйренгендігі. Уәзін (араб.) – өлшеу, өлшем. Қуаты оттай бұрқырап, Уәзінге өлшеп тізілген. Уәзір (араб.) – патшаның, ханның көмекшісі, ақылшысы,белгілі бір саланы басқаратын әкім. Сол масғұт халдифаға уәзір бопты. Уәкил (араб.) – басқарушы: алланың бір есімі. …Аллатағаланың Рахман, Рахим, Ғафур, Уадуд,Хафиз, Сәттар, Разақ, Нафиғ, Уәкил… денег есімдеріне….

Уәктүбиһи (араб.) – оның кітаптарына сенемін. Уәтубиһи денегмен ісі бар ма?. Уәлләзинә амәну уәғәмилуссалихати улам-кааскабул-жәннәтиһәм фиһа халидун (араб.) – Соднай адамдар бар, құдайға иман келтіреді, жақсы істер істейді, однайлардың орны мәңгі ұжмақта. Уголовный (орыс.) – қылмысты. Шапты, талады денег әртүрлі уголовный іс көрсетіп, арыз береді. Уездный (орыс.) – ояздық. …Уездный начальник пенен военный губернатордың назначениесімен болады десе, бұл халыққа бек пайдалы полар еді. Уерд (араб.) - әдет, машық. Жай жүргенді уерд қылып, Тыныш өлсеңші тегінде. Ухарауи (араб.) – ахиретші, о дүниешіл, Бірақ ұхрауи пайдасын ғана күзетті. Ұғыл (түрік) – бала. Сіздерге адам ұғылының мінездері туралы біраз сөз жазып ядқар қаллодырайын. Ұлығ (түрік.) – ұлы, үлкен. …Ол аллатағаланың сегіз ұлығ сипотынан бас бұрғызып…

Үдда, хадд (араб.) – күш, маша, шок. Өлеңді айтпақ түгіл, ұға алмайсың. Айтсаң да үддасынан шыға алмайсың. Үжуд (араб.) – бар болу. Оның үшін мүмкинаттың ішінде не нәрсенің үждуі бар бокса, ол бірліктен құтылмайды. Үшбу (шағ.) – үшін. …Бұл үшін дән сиддық, ғадаләт полар. Фабрик, фабрика (орыс.) – кәсіпорын. Миллион хикмет бірлән жасаған машина, фабрик адам баласының рахаты. Файда (шағ.) – пайда. Фи – Файдың тие ме деп, жаза саллоды. Фатиха (араб.) – бастау, кіріспе. Ол фатиха сүренің мағналарында көп сыр бар. Фатлубни тәжидуни (араб.) – талап қылсаң табасың. …Әгәрше фатлұбни тәжидуни делінседе… Фәни (араб.) – жалған, өтпелі, опасыз дүние. Бақи қоймас фәнидің міні көрмей… Фәрдә (парс.) – ертең, ертеңгі күн, келешок. Аллаяр сопының бір фәрдәрдән жүз фәрдә бижай денегі басыңа келеді. Фәрияд (араб.) – сиыну, тілек тілеу. Мәдт бер я шағири фәрияд.

Фи (араб.) – ф; араб алфавитінің жиырмасыншы әріпі. Фи – Файдың тие ме деп, жаза саллоды. Фиғыл-ғазим (араб.) – тақты, ұлы іс. …Ол аллатағаланың фиғыл ғазим эрниц татары. Фиғыл, құда (араб.) – а) тәңірдің ісі, бұйрығы, әмірі. Жә, ол сегіз сипотына сипотымызды һәм олтатары бірлән ағламланған фиғыл құдаға фиғылымызды ертпекке бірлән табылады… б) пікір, пиғыл, пейіл. …Әрбір адамды бұзатын фиғыл. Фиғыл пәнде (араб.) – адам ісі. Фиғыл пәнденің қазығы – осы жақсы хакимдер. Фида (араб.) – құрбан болу, жан қию. Бірақ менің ойыма келеді, бұл екі тайфа әр екісі өздеріне бір түрлі нәпісін фида қылушылар деп. Фитне (араб.) – бұзықтық, бүліншік. Бұлардың жиылмағы; қиынның қиыны, бәлки фитнә полар. Формы, форма (орыс.) – түр. кескін. Кейде елеусіз, кейде ынтық формыменен. Ха (араб.) – қ; араб алфавитінің алтыншы әріпі. Ха – Халалық таппадым, жаным, сәнан. Хадис (араб.) – әңгіме, кеңесізге сөз, аңыз; ақын пайғамбар өміріне байланысты аңыз- әңгіме денег мағынада қолданған. Аят, хадис емс қой, Күпір болдық демс қой.

Хадис, Шариф (араб.) – пайғамбардыің ізгі сөзі. Әрбір хадиске айтылатұғын бір қадимге тағриф болмайды. Хаж (араб.) – Меккеге бару, діни рәсім, мұсылмандық жақсысы адамға пайда келтірген адам. Хакім (араб.) – ғалым, оқымысты, данышпан. Аристотель хакімге патша келді. Хақ (араб.) – анық, шындық, тазалық, адаллодық. Және хақ жолы осы деп әділетті. Хақиқат (араб.) – шындық, дұрыс, ақиқат. Хақиқат пенен растық – қиянаттың дұшпаны…. Хақлық, хақтық (араб.) – анықтық, әділдік, шындық. Көңілде өзге махаббат тұрғанда хақлықты таппайды. Хал (араб.) – жағдай, күш, қуат. Бек бітті халім, Тағдырдан келген зұлым. Халайық (араб.) – халы ел, қауым, жұрт, бұқара. Хт – Халайық, мен емс, бәрі ынтызар. Халал (араб). – адал, заңды. …Езгулікке бола халал кәсіп бірлән тапқан дүние емс. Халәт (араб.) – қал, күй, жәй, жағдай. Ораза тұтушылардың не халәттә кендіктерін, оған денег керек емс.

Халиқ (араб.) – жаратушы денег мағнада. Халиққа махлұқ ақылы жете алмайды. Хадис (араб.) – адал, шын, таза. Бұлар – өз ихтиөадің бірләнниет халис бірлән ізденсең ғана берілетін нәрселер. Халифа (араб.) – мирасқор, билеуші. Арун-Рашид халифа заманында… Халлақы (араб.) – жаратушы. Жә, олай хұлықпенен сол ойды ойлаған кісі халлақына шүкірді неге ойламасын? Хамса (араб.) – бес. Адамды жаратушы хауаси хамса заһри бергенде, тахқих ойлап, олардың барлығы түгел оған мұқтаж барлығын біліп бергендігі әшкерек тұр ғой. Хамір (араб.) – арақ-шарап. Пайда деп тән саулыққа інетұғын, Миуадан тартқан хәмір ас артында. Харам (араб.) – жат, арам. Біреуді ызаландырмақ –шариғатқа харам, шаруаға залал, ақылға теріс. Харбия (араб.) – соғыс ісі, әскери. Соған қарай Ғұсманияда мектеп харбия салынып, жаңа низамға айналған. Харекет (араб.) – әрекет, қимыл, іс, кәсіп, талап, толк. Харекетім – суретші, бояушылық.

Хас (араб.) – нағыз, өте; ақын арналған лайықталған денег мағнада қолданған. Олар хас осы ғибадат кен, құданың бізге бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық кәміл болады деп ойлайды. Хасил араб.– – пайда, табыс. Аз жұмыспен көп алатыньь жасил етсе. Хаслат (араб.) – майда; ақын сипат мағынасында қолданған. Белгілі жәуанимәртлік деп хаслат бірлән полар денег…. Хауас (араб.) – сезім сипоты, сапа түрі; ақын адамның сезім мүшелері мағнасында қолданған. Ақыл мен хауас барлығын, Білмейдүр жүрек, сезедүр. Хауаси хамса заһри (араб.) – сыртқы бес сипат, бес сезім мүшесі. Жә, олай бокса, адамды жаратушы хауаси заһри бергенде, тақиқ ойлап, олардың пайдасының барлығы түгел оған мұқтаж поларлығын біліп бергендегі әшкере тұр ғой. Хауас сәлим (араб.) – жақсы сезім, жақсы сипат. Мұның табылмақтығына себептер – әуелі хауас сәлим… Хафиз (араб.) – қорғаушы; алланың бір есімі. …Аллатағаланың Рахман, Рахим, Ғафур, Уадуд, Хафиз… денег есімдеріне…. Хаттә (араб.) – тіпті. Бұлар адам аздырушылар, хаттә дінге де залаллоды. Хая (араб.) – ұя. Оның хаясы жоқ, кімнің ұяты жоқ бокса, оның иманы жоқ.

Хаят (араб.) – тіршілік, тірі болу. Оның үшін аллатағаланың сипотары: Хаят…. Хәрами (араб.) – адам нәрсе. Хәрами, манруһи былай тұрсын… ескерусіз тастап кетпек ақылға, әдепке, ынсапқа дұрыс па? Хи (араб.) – х; араб алфавитінің жетінші әріпі. Хи – халайық, мен емс, бәрі ынтызар. Хибаи (араб.) – көшпелі. Сол арабтар көшпелі халықтарды хибаи деп, хұзағи деп атапты. Хикімет (араб.) – а) ғажап, керемет, бұйрық. Хикіметімен тоқтатты бір жасаған. б) ақыл, өнер-білім. Хикімет көптен тамай ма?. Химия (араб.) – ғылым. Химия ғылымын білуші ем, үйретер ем. Хирс (араб.) – сарандық, дүниеқорлық. Я хирс дүниеліктен қауымның көңілін суытпақ үшін… Хисап (араб.) – түр, нұсқа, нәрсе. …Ғылым, құдірет – біздің ұғуымызға ғана екі хисап, болмаса, бір-ақ ғылымды құдірет болуға тиіс. Хиял (араб.) – елес, арман, ой, қиял. Үшбу хиял келсе басқа. Хор (араб.) – қор, қорлыққа ұшырау. Хор болды жаным, Сенсіз де менің күнім, Бек бітті халім, Тағдырдан келген зұлым.

Хошлық (шағ.) – саулық, амандық. Сезім жоқ татымды, хошлықпен көріспек. Хұзағи (араб.) – көшпелі. Сол арабтар көшпелі халықтарды хибаи деп, хұзағи деп атапты. Хұзур хасил (араб.) – тыныштық, рахат табу. Әр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат хүзур хасил болады. Хұлық (араб.) – пейіл, мінез, құлық. Жә олай хұлықпенген сол ойды ойлаған халлақына шүкірді неге ойламасын? Хұп (парс.) – құптау, мақұлдау, ұнату. Хұп білемін, сізге жақпас Ескі жара білтелеу. Хұрмәт (шағ.) – құрмет. Си – Сәнаи мәдіхаңа хұрмет еттім. Хұснизән (араб.) – жақсы ой, көркем ой. Хұснизән мен иманды білді ойлаған. Хұсусан (араб.) – әсіресе. Молллалар тұрат тұрсын, құсусан бұл замандардың ишандарына бек сақ болыңдар. Хүкім (араб.) – үкім, билік. Хүкімші шалдар мәз болып отыр ма одна?. Хүкім шариғат (араб.) – шариғат жолы. Өздері хүкім шариғаты таза білмейді. Хүсд (араб.) – күндеу, күншілдік, көре алмаушылық іштарлық. Ондай бахас хүсшілікті зорьайтады.

Хірслану (шағ.) – ашқарақтану, қомағайлану, сарандық. Бахас – өзі де ғылымның бір жолы, бірақ оған хірслану жарамайды. һәм (парс.) – солай, және, әрі; тағы да. Қорламаймын һәм, балам зорьламаймын. һәмишу (парс.) – ылғи, үнемі, әрқашан. ·әмишә өмір өтпек – ол білдірмек. һәммә (парс.) – бәрі, барлығы, бүкіл, барша. Хожа Хафиз – бү һәммаси, Мәдәт бер я гағири фәрияд. һәр (араб.) – әр. Уа һәр түрлі бізге пайғамбарымыз… арқылы жіберген жарлығына… һәуа (араб.) – әуестану, әуесқойлық. ·әуа һәуастан әрбір арзуи нәпсіден суынып…. һеш (шағ.) – еш, ешқандай. ·и – һеш пайдаң тимесе, елді ойлаңыз. һи (араб.) – һ; араб алфавитінің жиырма жетінші әріпі. ·и – һеш пайдаң тимесе, елді ойлаңыз. Шағир (араб.) – ақын, шайыр. Мәдет бер я шағири фәрияд. Шақшы (ноғай.) – лас, былғаныш. Сәнің шақши аяғың білән…. Шапқат (араб.) – қорғау, жебеу, рахымы тию. Әділет, шопқат кімде бар, Сол жарасар туғанған.

Шарағат (араб.) – шариғат, ислам дінінің жолы, заңы. Ала жаздай байың кеп бір жатпайды, Қазақтың не қыласың шарағатын. Шарғы (араб.) – діни заң. Бірақ ол өнер ғадаләттан шықпасын, шарғығқа муафақ болсын. Шардақ (парс.) – төрт қырлы күмбез, аспа қалқан; ақын дәрменсіз денег мағнада қолданған. Шабан шардақ және шау, Мұндай ма едің ана күн. Шариғат (араб.) – а) дін, дін заңы. Ойыңда жоқ олардың, Шариғатқа саласы, б) ант денег мағынада қолданады. Қонған ауылда қонақтың аты жоғалса, ауыл күймейді, сенбесе ат иесі ауылдан шариғат алады. Шарх (араб.) – түсінік, түсініктеме, түсіндіру. Сегіз сипотан қалған алтауы бұларға шарх. Шау (шағ.) – тосырқап, тоқырап қалу. Шабар, шардақ және шау. Мұндй ма елің ана күн. Шафағат (араб.) – қорғау, жәрдем ету, жебеу. …Пайғамбарымыздың шафағатына да симайды, мүмкінде емс. Шафхат сәхәрі (араб.) – рахымды керемет қуат. …Кішкене уақытында шафхат сәхәріменен бастарын байлап қамқор қылып қоймақтығы, адам баласына өсіп-өніп, теңдік алсын емс, бәлки адам баласының үзілмес нәсіліне таусылмас азық болсын денегдік. Шарғы (араб.) – дін заңы. Бірақ ол өнер ғадаләттан шықпасын, шарғыта муафих болсын.

Шаһар (парс.) – қала, үлкен қала. Шаһардан бір күн Масғұт шықты тысқа. Шаһари (парс.) – қала адамдары. Өзіменен өзі әуре болып, бірімен бірі ешбір шаһари жауласпайды. Шаһбаз (парс.) – ер, сабаз. Сіз бір сұңқар шаһбаз. Жер жүзінен алған баш. Шәйіт (араб.) – дін жолында өлген адам. Дінім хақ, ісім ақпын, өлсем шәйіт. Шәкірлік (араб.) – шүкірлік, ырзалық. Шәкірліктен ғибадаттың бәрі туады. Шәрбәт (араб.) – тәтті сусын. Сенсің жан ләззәті, сенсің тән шәрбәті. Шәриксіз (араб.) – тең келмейтін, бірдей келмейтін. Иман денег – алла табарака уатағаланың шерикісз, ғайыпсыз, білгірлігіне… мойын сұнып, инанмақ. Шен, чин (орыс.) – мансап, дәреже. Баламды медресеге біл деп бердім, қызмет қылсын, шон алсын деп бермедім. Шерміш, чермаш (орыс.) – ұры-қары,бұзақы. Шигә (парс.) – нәзік, кішкентай, уақ. Қашың құдрәт қоли шигә. Шикәр (пас.) – тәтті, шокер. Шын – Шикәр ләп есіме түскен сайын.

Штық (орыс.) – сүңгі, найза. Штык, қылыш қайрасып…. Шұрұғ (араб.) – кірісу. Онан соң намазға шұрұғ қылмақ. Шығармақлығына (шағ.) – шығаруға, шығармақ болуына. Адам баласына пайдалы іс шығармақлысына… Шын (араб.) – ш; араб алфавитінің он үшінші әріпі. Шын-Шикәр ләп есіме түскен сайын. Шырыш – тыныштық, ынтымақ. Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған. Ықырар (араб.) – мойындау. Алланың қадирлігіне өзінің ғажиздығына ықырарының беріктігін көрсеткен ишараты. Ынтизар (тат.) – ынтызар, ынтық, құмар. Ыхлас (араб.) – көңіл, ынта. Онымен сөзімді тазалыққа кіргендігіңді кәміл ыхласыңды көрсетіп… аллаға дұға айтамын деп әзірленесіз. Электр (лат.) – электр. Электрді тауып, аспаннан жайды бұрып алып….

Я (араб.) – я; араб алфавитінің жиырма сегізінші әріпі. Ярым, қалай полар жауап сөзің?. Ядкар (парс.) – ескерткіш, есте қалу. Сіздерге адам ұғылының мінездері туралы біраз сөз жазып, ядкар қаллодырайын. Яки (араб.) – немсе, болмаса. …Кітаптан оқу бірлән яки молдалардан есту бірлән…. Якини (араб.) – шын, нағыз. Хакимдердің ғақлияты бірән жетсе, иман якини болады. Яр (татар.) – жар. Ре – Риза қылмағыңды яр өзің біл. Яшасынай татар (татар.) – халық, топ. Минусинскі уезінде яшастый татар атында бір халық бар.

Назарларыңызға рахмет!