Орындаған: Шайсутанова Ж.Т. Тексерген: Жумабаева А.А.

Жоспар: Кіріспе 1.1 Кактус (кірпігүл) өсімдігіне қысқаша сипаттама Негізгі бөлім 2.1 Кактус өсімдігінің биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері 2.2 Кактус өсімдігінің халық шаруашылығындағы маңызы 2.3 Кактус өсімдігінің негізгі таралған аймақтары 2.4 Кактус түрлері Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер

Кактус (Cactaceae) – қос жарнақты көп жылдық, шырын сабақты шөптесін өсімдік; әдетте, жуан, етженді, шырынды сабақтары тікенекті, түкті, қылтанақты болады. Кактустың бұта, ағаш, лиана тәріздес түрлері де кездеседі.

Кактустардың жуан да етті сабақтары алуан түрлі болады. Олардың ішінен биіктігі бірнеше сантиметр ден бір жарим метрге жететін бағана, шар тәрізді түрлерін немесе бунақталған бұтақты түрлерін кездестіруге болады. Олар тегіс те, қырлы да, шұқырлы да бола береді. Кактус сабағының жапыраққа ұқсаған жалпақ түрлері де бар. Кактустың босым көпшілігінде жапырақ болмайды. Оның орнына түсі және ұзындығы әртүрлі тікендер мен қылтанақтардың ылғал мен жылудың сақталуына жәрдемдеседі және өмімдікке көрік беріп тұрады. Ал верейская деп аталтын кактус тар әдетте жапырақты болады. Ондай жапырақтардың пішіні лимон өсімдігінің жапырағына ұқсайды.

Гүлдерінің көз тартарлықтай әдемілігін ейскермегенде оның алуан түрлі сүйкімді ( ваниль, алма, магнолия, жидок т.б) иістері болады. Бұл ғажап иістер кактустың тікен басқан сырт көрінісімен үйлесе қоймайды. Жергілікті халықтар кактус тардың жемісін пайдаланады. Оның үлкендігі бұршақтай және тауықтың жұмыртқасындай жемістерін халық шикілей де, пісіріп те, кептірген күйінде де жей береді. Олардың кейбіреулерінің, яғни церустің балғын сабағынан салат жасайды. Церустерден жүрек ауруына қарсы дәрі әзірлейді.

Кактустердің Американың шөлді аймақтарында, Оңтүстік және Оңтүстік Американың ылғалды жерлерінде, тропиктік Африкада және Мадагаскар аралы мен Шри-Ланкада өсетін 220 туысы, 3000-дай түрі бар. Сондай-ақ, Австралияда, Үндістанда, Жерорта теңізі жағалауындағы елдерде таралған.Қазақстанда сәндік өсімдік ретінде үйде, немесе оранжереяда өсіріледі.

Гүл әуесқойлары көбірек өсіретін кактус тар 3 топқа бөлінеді. Олар: верейская, опунция, церус топтары деп аталады.

Перейская тобина сабағы дөңгелек, жапырағы жалпақ ағаштар мен бұталар жатады. Бұлар үйде көп өсіріле бермейді. Опунция тобина етті де жуан, кейде жалпақ не дөңгелек, бунақталған сабағы бар бұталар жатады. Олардың жапырақтары арте түсіп қалады. Үйде өсіргенде гүлдемейді. Өздері тікенекті келеді. Суыққа төзімді болады. Сондықтан еліміздің оңтүстігінде – Қырымда, Кавказда, Түркменстанда кактус опунция ашық ауада өседі. Ұсақ түкті және ақ түкті опунцияның екі түрі ғана үйде өсіріледі.Кактус өсімдігіне әуестенген гүл әуесқойлары опунцияның түкті сабақты, көп тікенді, жұлдыз тікенді өте көрікті түрлерін өсірулері қажет Цереус тобина оның бірінен бірінің едәуір айырмашылығы бар туыстары жатады. Бұлар Оңтүстік Американың орталық және шығыс аймақтарында кездеседі. Өздері бұтақты, қырлы болады, қырларын тікен жауып тұрады. Үйде цереустың мынадай түрлерін өсіруге болады.

Филлокактус тар. Орталық және Оңтүстік Американың ормандарындарында кездеседі. Үй жағдайына көнгіш. Көбіне қызыл, ақ қызғылт гүлді гибрид болып келеді. Әдетте көктемде, кейде екінші рет күзде гүлдейді. Сабағы бунақталған жалпақ және үш қырлы болып келеді. Воронка тәрізді ірі гүлдері осы қырларына бітеді. Көптеген филлокактус тардың ішінде Аккерман және Гукер сортты филлокактус тарды өсіруге болады. Филлокактус тарды тұқымы арқылы да көбейтуге болады. Ол үшін гүлдерді қолдан тозаңдандырады. Жемісі жұмыртқаның үлкендігіндей. Оны жеуге болады. Себуге қажетті тұқымдарды жемістерден айырып алып, сол бойда его керек. Тозаңдандырғанда ейске алтын бір сайт мынадай. Филлокактус өсімдіктері тоғыспалып тозаңдандыруды қажет етеді. Ол үшін әр түсті гүлі бар өсімдіктерді ғана бір- бірімен тозаңдандырады. Ол үшін әр түсті гүлі бар өсімдіктерді өзара будандастыруға болмайды. Өйткені өзара будандастырылса жеміс байламайды.

Эхинокактустер немесе кірпі кактус. Мексикада таралған бұл өсімдік шарға немесе цилиндрге ұқсас. Сабағы қырлы, қатты тікендері топтанып, қырларына өседі. Үй жағдайында оның мынадай түрлері кездеседі: жалтыр эхинокактус, оның тікендері қайқиған, қыры жалпақ, өздері шағын болады. Висицени эхинокактусының қырына жанаса орналасқан бүртіктеріне қызыл қоңыр тікендер өседі; Грузия эхинокактусы, шар тәрізді домалақ келеді, сабағы қырлы, тікендері сары болады; скоп эхинокактусының кішкене бүртіктеріне ақ тікен шығады, гүлі қызғылт болады.

Опунция (Opuntia)- өзінің аюдың құлағына ұқсас пішінімен танымал кірпігүл. Оны ең көп таралған кірпігүлдерге жатқызады. Бұл тікенекті гүлдің туысында 200-ден астам түр бар. Атауы Еуропада ең алғаш 1754 жылғы баспаларда кездеседі. Опунция сөзі жалпы грек тілінен алынған деседі. Себебі Грецияда тікенекті өсімдіктер өсетін Lokris Opuntia денег жер бар. Отаны – Мексика, Перу, Чили елдері. Мексиканың елтаңбасында опунция белгіленген. Қазір кірпігүл Америкадан таралып, Антрактидадан басқа жер шарының барлық континенттерінде кездеседі.

Қорытынды Сонымен қорыта келгенде кактус өсімдігі қосжарнақты,шырын сабақты өсімідіктің бірі болып табылады.Қазақстанның барлық жерінде өсіріледі. Өте көп түрлері кездеседі.Үй жағдайында өсіруге болады.Түрлері бар көптеген. Олар верейская, опунция, церус. Гүлдерінің көз тартарлықтай әдемілігін ейскермегенде оның алуан түрлі сүйкімді ( ваниль, алма, магнолия, жидок т.б) иістері болады.

Пайдаланылған әдебиеттер : 1. «Гүлстан» республикалық ғылыми-танымдық көпшілік журналы. 4, 2010 ж. 2. Иващенко А. А. Қазақстан өсімдіктер әлемі. Алматыкітап баспасы, «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә.Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998